Бастауыш мектеп оқушыларын оқыту процесінде бағалаудың психологиялық ерекшелігін іс – тәжірибе барысында зерттеу

Әрине, білім, іскерлік, дағдылардың  меңгерілгенін тесті арқылы толықтай анықтау мүмкін емес. Мысалы, өз жауабына мысалдар келтіру, өз ойын жүйелі, дәлелді  етіп айту тест арқылы анықталмайды. [51.137]

Сондықтан тест әдісі басқа  тексеру формалары және әдістерімен  ұштасу керек. Жазбаша тестінің жауаптарын ауызша да сұрауға болады. Тесті  білімді әділ бағалайды, бірақ нашар  оқушыға бір балл артық, жақсы  оқушыға бір балл төмен қоюға  болмайды.

Сонымен балалардың бәрі балабақшадан бастап тестілік сынақтан өтеді. Мемлекеттік  білім стандартына сай міндетті деңгейдегі білім, іскерлік, дағдыларды тексеруге арналған әдістемелік  нұсқау жаңа оқу бағдарламаларында  жазылған.

7. Баға қою. Баға оқушыға  білімдік стандарттарды меңгергені  үшін қойылады.

Мұғалімнің негізгі міндеттерінің  бірі - баланы өзіне баға беруге дағдыландыру үшін оған бағалау өлшемдерін түсіндіру.

Дәстүрлі төрт баллдың  бағалау жүйесі:

•    толық біледі (өте жақсы);

•    жеткілікті біледі (жақсы);

•    жеткіліксіз  біледі (қанағаттанарлық);

•    білмейді (қанағаттанғысыз).

Бірінші тәсіл арқылы мұғалім  баға туралы өз пікірін айтады, бірақ  оған уақыт кететіндіктен, көп қолданбайды. Екінші тәсіл - бағаны, оны неліктен қойғаны жөнінде күнделікке жазу. Үшінші тәсіл - үлгерім экранын шығару. Білім, іскерлік, дағдыларды бақылау  және бағалау жұмыстары:

•    тексеру және бағалаудың пайдасын көрсететін жағдаяттар жасау;

•    "Үйге не берілді?" деген сұраққа жауап алуға  уақыт кетірмеу;

•    жақсы көңіл-күйге  бөлеу;

•    оқушының жауапты  ойланып беруіне уақыт бөлу;

•    оқушылардың  жауаптарын мұқият тыңдау, мадақтау;

•    жауапты соңына дейін тыңдау, талдау және ескертулерді кейін жасау;

•    оқушылардың  жеке ерекшеліктерін ескеру (жай, темперамент, тіл кемістігі);

•    жеке тапсырмалар  беру;

•    оқушы өзін еркін  сезетін жағдай жасау:

•    оқушының жауабын  талдау, жеке тұлғасын сынамау;

•    оқушылар бағасын  көтергісі келсе, оларға талсырманы қайта беру;

•    жауап бергенде, тапсырманы орындағанда тірек сызбаларды қолдануға рұқсат беру;

•    бақылау және тексеру әдістерін түрлендіріп  отыру;

•    тестілік бақылауды  жиі қолдану.

Сонымен баға қою білімді  және шеберлікті талап етеді. Баға -бала өміріндегі маңызды оқиға. Баға арқылы бала өзі туралы ойын реттеп, сыныптағы  беделін нығайтады. Сондықтан мұғалім  баға қоюға өте мұқият болу керек. 1-сыныпта баға қоймауға болады, басқа  сыныптарда байқау, жарыс, ойындар ұйымдастырып, әр баланың өз орнын анықтауына көмектеседі.

"5" деген баға оқу  бағдарламасының мазмұнын терең  және толық білетін, оқу материалындағы  теория мен фактіні ажырата  алатын, жауабын өз бетімен жүйелі  етіп құрастыратын, анықтама, ұғымдарды  түсінетін, тілдік нормаларды  сақтап сенімді, қатесіз, жауап  беретін қосымша материалдар  қолдана алатын, ойы оралымды  оқушыға қойылады.

"4" бағасы ұғым, ереже,  анықтамаларды дұрыс түсініп,  дәлелдей алатын, бірақ кейбір  жерлерін нақты айтпайтын, жекелеген  қате жіберетін оқушыға қойылады.

"3" бағасы оқу материалындағы  негізгі ережелерді, тәуелділіктерді  үстүрт түсінген, ой-пікірлерді талдай  алмайтын, жауабы жүйесіз, мұғалім  көмегімен жауап беретін оқушыға  қойылады.

"2" бағасы білімі  жүйесіз, негізгі мен көмекшіні,  теория мен фактіні ажырата  алмайтын, жаттанды сөйлейтін, бағдарламаны  игеруге мүмкіншілігі жоқ, бағдарламаның  материалын түсінбейтін оқушыға  қойылады. [51.138]

Оқушылардың үлгермеушілігін  болдырмау шаралары:

Үлгермеушілікті болдырмау  үшін оқу материалдарын түсінбеу себептерін анықтау керек.

Үлгермеудің негізгі себептерінің бірі - жұмыс істеу қабілетінің, ынтаның, зейіннің жоқтығы. Егер бұл сапалар  отбасында қалыптаспаса, онда балаға мектепте оқу қиынға түседі.

Екінші себеп - білімнің жүйесіздігі, жауапкершіліктің төмендігі. Оқушы  бұрынғы оқу материалдарын түсінбегенін мұғалім уақытында байқамаса, онда оқушының оқуға қабілеті жеткіліксіз  болады. Әдетте мұндай оқушылармен  жеке жұмыстар жүргізіліп, оларға кеңес  беріледі.[13.11]

Үшінші себеп - материалдан  мәнді белгілерді бөле алмау, негізгі  мен негізгі емес мәселелерді  ажырата алмау, оқушылардың жаттап оқып, бәрін есте сақтауға тырысуы. Мұндай оқушыларға абстрактілі ойлауларын дамыту үшін талдауға, қорытындылауға жаттығулар беріледі.

Төртінші себеп - пәнге  деген қызығушылықтың жоқтығы. Нәтижесінде  оқушының зейіні, білімге деген ықыласы  төмендейді. Бұл тәжірибесіз мұғалімнің ашу-ызасын туғызып, түрлі дау-жанжалдарға  себепші болады. Оқушыларға талап  қою, құрметтеу, оқушының жеке тұлғалық сапаларын ескеру, баланы қызықтыру  оның оқу жұмысын белсенді етіп, кемшіліктерін түзетуге ықпал етеді.

Бесінші себеп - оқушының отбасындағы  қолайсыз жағдай, құрбыларымен тіл  табыса алмау, оқушының оқу жұмысын  атқара алмауы, "қиын" балаларға  еліктеуі.

Үлгермеудің басқа да себептері  бар. Ең бастысы – үлгермеу себебін  анықтап, жеке жұмыстың жолдарын белгілеу. Мұғалімнің, мектептің міндеті әрбір  оқушының жақсы оқуына көмектесу. [13.14]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.3 Оқу-тәрбие жұмысының нәтижесiн есепке алу мен бағалау

 

Оқыту мен тәрбие нәтижелерiн  есептеу мен бағалау тұтас  педагогикалық процестiң маңызды  компонентi болып табылады. Ол әрдайым  мұғалiмнiң назарында болады, педагогикалық  процестiң тиiмдiлiгi мен нәтижелiлiгiн  көрсетедi. Сондықтан, жалпы оқыту  процесiндегi оқушылардың бiлiм, бiлiк  және дағдаларын тексеру мен бағалаудың қандай орын алатынын, онда оқыту, дамыту және тәрбие үшiн қандай потенциалды  мүмкiндiктер барын, бұл мүмкiндiктердi оқу іс-әрекетiн белсендiру үшiн  қалай дамытып, пайдалану керектiгiн, оқыту жемiстi болу үшiн нәтижесiне не ықпал ететiнiн қарастыру қажет.

Оқыту нәтижесiн тексерудiң  мәнi – оқушылардың белгiлi бiр  бағдарлама, пән бойынша бiлiм  беру стандартына сай бiлiмдi меңгеру  деңгейiн анықтау. Алайда, қазiргi педагогикада тұтас педагогикалық процестi тексеру  мен бақылау ұғымдарының ауқымы айтарлықтай кең.[32.182]

Оқытуды бақылау дегенiмiз, бiр жағынан, мұғалiмдер мен мектептердiң  жұмыстарын тексерудiң әкiмшiлiк-ресми  тәртiбi, нәтижелерiн басқару шешiмдерiн  қабылдау үшiн қызмет ету. Ал екiншi жағынан, оқытуды бақылау дегенiмiз мұғалiмнiң  оқушылар бiлiмiн тексеруi мен бағалауы. Отандық ғылымда “педагогикалық диагностика” атауының қолдану аясы тар және көбiнесе тәрбие саласында  көбiрек қолданылады, онда ол тәрбиелiлiк  деңгейдiң өлшемi мен талдауын бiлдiрiп, психодиагностикаға жақындай түседi. Оқыту  процесiне қатысты “педагогика диагностикасы” атауын жоғарыда келтiрiлген мағынада қолданған орынды. “Бақылау”, “педагогикалық процесс нәтижелерiн тексеру мен  есепке алу” сияқты дәстүрлi атаулармен де қолдануға болады.

Бақылау мазмұнының мәнi ерекше. Оқушылардың бiлiм, бiлiк және дағдылары  тексеруге жатады деп есептелiнедi. Бiлiмдерден басқа шәкiрттердiң  әлеуметтiк және жалпы психологиялық  дамуы мектеп жетiстiктерiн тексерудiң  мазмұны болып табылады. Мектеп тек  бiлiмдердi қалыптастырып қана қоймай, тәрбиелеп, дамытатын болғандықтан, мектеп жетiстiктерiн тексеру бағыттарында да жүргiзiлуi керек.[55.67]

Осылайша, тұтас педагогикалық  процесте оқу-тәрбие жұмысы нәтижелерiн  есепке алу мен бағалау мұғалiмдер мен оқушылар іс-әрекетiндегi құбылыстардың  барлық жағын қамтуы керек.

Мектептерде педагогикалық  іс-әрекеттiң нәтижелерiн есепке алу мен бағалау мектеп iшiндегi бақылау жүйесiне енгiзiлген. Мектеп iшiндегi бақылау – қойылған мiндеттерге  сәйкес тұтас педагогикалық процеске түзетулер енгiзу мақсатында оқу-тәрбие процесiн жан-жақты зерттеу мен  талдау. Мектеп iшiндегi бақылау –  күрделi де көп жақты процесс, ол да барлық тұтастықтар сияқты заңды  тәртiп ретінде, бiр бiрiмен тығыз  байланысты және әрқайсысы белгiлi бiр  қызмет атқаратын бөлiктердiң тұтастығынан тұрады.

Мектеп iшiндегi бақылау жүйесi белгiлi бiр дидактикалық талаптарға негiзделедi. Бақылаудың мазмұны мен  әдiстерiне деген бұл талаптар үйлесiмдi, басқару қызметiн жүзеге асыруға мүмкiндiк беретiн жағдайларды анықтайды. Қазiргi зерттеушiлер бақылауға төмендегідей дидактикалық талаптар қояды:

1. Бақылау мазмұнының бағдарламалық талаптарға сәйкес болуы. Егер талаптар төмен болса, бiлiм беру деңгейi де төмендейдi; ал талаптар жоғары болған жағдайда оқушыларға шамадан тыс салмақ түседi.
2. Алынған ақпарат мазмұнының шынайлығы  мен анықтығы.
3. Оқушылар дайындығының негiзгi элементтерiне талдау жасау қажеттiгi.
4. Бақылау шапшаңдығы, жүйелiлiгi мен жариялылығы.
5. Бақылаудың даралық және ұжымдық формаларын үйлестiру.

Алынған ақпарат көлемi бойынша  бақылаудың келесi түрлерiн ажыратуға  болады:

         а) жаппай бақылау, мұғалiм мен оқушының жұмысы жүйесiнiң негiзгi компоненттерi зерттелiнедi;

ә) тақырыптық бақылау, кез  келген процестiң бөлiгi болып келетiн  мәселенiң талдауымен байланысты.

Мектеп iшiндегi бақылаудың белгiлi бiр формалары бар және ол тиiстi әдiстер арқылы жүзеге асырылады. Бақылау  әдiстерi мен формаларының алуан  түрлiлiгi оның объективтiлiгiн арттырып, әрбiр мұғалiм мен тұтас педагогикалық  ұжымның іс-әрекетiнiң ұжымдық  бағалауы үшiн жағдай жасайды. Бақылаудың әрбiр формасының мақсаты болуы  керек, ол оқу-тәрбие жұмысының әртүрлi кезеңiнде пайда болуы мүмкiн  қиыншылықтардың алдын алуға  жағдай жасауы керек.[55.72]

Бақылаудың үш түрi бар:

1. Алдын ала бақылау: сабақ өткiзу үшiн әзiрленген жоспарлар, материалдармен танысу; түсiндiру, бекiту әдiстерi мен формалары туралы, оқушылардың өзіндiк жұмысының тәсiлдерi туралы әңгiме жүргiзу.
2. Күнделiктi бақылау: сабақты немесе сабақтардың өтуiн бақылау, оқушылардың бiлiмдерi мен дағдыларын тексеру, оқушылар жұмысын қарап шығу;
3. Қортынды бақылау: белгiлi бiр уақыт аралығындағы мұғалiмнiң оқушыларды оқыту мен тәрбиелеу жұмысының нәтижелерiн зерттеу. Журналдар, мәлiмет тiзiмдердi тексерiп, бақылау жұмыстары, сұрақ-жауап өткiзу. 

Мектеп iшiндегi бақылау жүйесiнде педагогикалық  процестiң жай-күйiн зерттеу келесi мәселелердi тексерудi керек етедi: мектеп жасындағы балалардың барлығына  толық бiлiм беру туралы белгiленген талаптарды орындау; мемлекеттiк оқу  бағдарламаларын толық көлемде  орындау; оқушылардың бiлiм, бiлiк  және дағдыларының деңгейi (тексеру  жұмыстары негiзiнде анықталады); оқушылардың тәрбиелiлiк деңгейi.

Аталып кеткен ќортындыға байланысты мектеп құжаттарын жүргiзу, оқытудың тәрбиелiк сипатының  болуы, сабақтар мен сабақтан тыс  жұмыстардың сапасы, барлық оқушылардың  үйлесiмдi ақыл-ой және жекелiк дамуын қамтамасыз ететiн оқыту процесiнiң  даралануы (мектеп психологiнiң қатысуымен жүргiзiледi) тексерiледi.

Тәрбиелiк жүйені кәсiби ұйымдастырудың құрамында, мiндеттi түрде, педагогикалық  талдау компонентi болуы керек, бұл  талдау негiзiнде педагогтар тәрбие барысының дұрыстығын, оның белгiлi дәрежеде жемiстi екенiн бiле алады, ұйымдастыру  шараларын жетiлдiрiп, немесе оған уақытқа, балалар жасына, оқиғалар мен жағдайларға  бйаланысты түзетулер енгiзе алады. Педагогикалық талдау – бұл  тәрбиенiң  мәндiк элементтерiн бағалай  отырып  қарастыру. [55.73]

 Тәрбиелiк процестi  бақылау, ең алдымен, оқу процесiнiң  барысында жүзеге асырылады, өйткенi негiзгi тәрбие жұмысы сабақ үстiнде  жүргiзiледi. Тәрбиелiк процестi бақылауда  сынып жетекшiсiнiң сабақтан тыс  жұмысын, балалардың қоғамдық  ұйымдарының, клубтардың, үйiрмелердiң,  секциялардың іс-әрекетiн, сондай-ақ, осы жұмыстың жалпы нәтижелерiн  зерттеу ерекше орын алады. 

Тәрбиелiк процестi бағалау  үшiн көптеген бағалау сипаттамалары  бар бала тәрбиелiлiгiнiң негiзгi ұғымдары енгiзiледi. Оқушы тәрбиелiлiгi – оның жекелiк дамуының педагогтар қойған мақсатқа сәйкес келу дәрежесi. Тәрбиелiк  процестiң нәтижелiлiгiн анықтау  – оқушылардың тәрбиелiлiк деңгейiн  айқындау деген сөз.

Тәрбие жұмысын бағалаудың шынайылығына тәрбиелiлiк өлшемдер  анықтау арқылы жетуге болады. Бұл  өлшемдер екi үлкен топқа бөлуге болады, оның бiрiншiсi жалпы жеке тұлғалық сипаттаманы айқындаумен байланысты болса, екiншiсi жекелеген белгiлер  мен қасиеттердiң қалыптасуымен, тәрбиелiк ықпал етудiң белгiлi бiр әдiстерiн қолданумен байланысты аралық, жиi-жиi нәтижелердi тексеруге  қатысты.[31.113]

Аралық немесе қортынды кезеңдегi тәрбиелiк процестiң қортындысы мен  нәтижесiн талдау үшiн қолданылатын бiрiншi топтың өлшемдері негiзiнде  жеке тұлғаға деген жалпы талаптар болуы мүмкiн. Бұл талаптарды қоғам  дамуы процесiнде өзгерiп отыратын әлеуметтiк тапсырыс анықтайды.

Екiншi топ өлшемдерiн келесi топтарға бөлуге болады:

а) Тәрбие нәтижелерiнiң сыртқы түрпішінде – пайымдауларда, бағаларда, әрекеттерде көрiнiс табуымен байланысты өлшемдер.

ә) Тәрбиешiнiң көзiнен  таса құбылыстармен, яғни сөзiнде, қылықтарында, iс-әрекеттерiндегi сыртқы көрiнiстерiмен  сәйкес келмейтiн адамның себеп-салдарларымен, iшкi ұстанымымен байланысты өлшемдер . [6.193]