Карым-катынас

Балалардың ұжымнан изоляциялану себебін түсіндірудегі олардың жеке басындағы ерекшеліктермен сипатталынатын қасиеттердің бірі -ұяңдық, оның себептері туралы да біз өз зерттеулерімізде қарастырдық.

Ұялшақ, көпшіл емес адамдарды ұяң адам деп те атайды.Ұяңдық әр адамда әр түрлі қырынан байқалады. Біреулерде ол дауыстың өзгеруімен, кекештенумен қатар әрекетінің шарт-пұрттылығынан, координатталмаған-дығынан байқалса, ал енді біреулерінде интеллектуалдық функцияларының: зейін, ес, ойлаудың әлсіреуінен көрініс табады. Үшінші бір түрі адамды жылауға дейін жеткізетін, дауысын жоғалтып алатын, қызарып немесе бозаруымен сипатталады. Бірақ барлық түрінде ұяңдық: қашып кету, тығылып қалу, байқалмай қалу сезімдерін туғызады. Ал қоршаған адамдардың шектен тыс назары ең ауыр жаза болып көрінеді. Осының барлығы ұяң адамның басынан өткізетін эмоционалдық-тәндік көрінісі болып табылады. Мұндай эмоционалдық көрініс қорыққан адамның сондай-ақ сасқалақтап, кернеуде тұрған адамның эмоциясына ұқсас болады. Сондықтан да олардың барлығы бірігіп, психологияда «әрекеттің эмоциогендік бұзылысы» деп аталатын тобын құрайды. Кез келген әрекеттің эмоциогендік (эмоциядан туындаған) бұзылыстары нақты түрде психомоторлық немесе интеллектуалдық және вегетативтік сферада көрінеді. Осы сфераның бұзылысы ұяңдықтың пайда болуының 3 негізгі түрін анықтайды.

Ұяңдықтың тағы бір түрі кездеседі. Ол белгісіз сезім бұрын сонды ол кісіге тән емес дөрекілікпен, тұрпайылықпен сипатталады. Яғни, оны ұяңдықтың гиперкомпенсациясы деп атайды. Саналы тұрғыдағы ұяңсыздықпен, дөрекілігімен мұндай адамдар өздерінің шындықтағы ұяңдығын жасырады.

Ұяңдық басқа да психологиялық күй сияқты төмендегідей болуы мүмкін:

- қысқа мерзімді - бірнеше минутқа созылады. Кез-келген, тіпті ұяңдық мүлдем тән емес адамдарда көрінетін түрі;

- ұзақ мерзімді - бірнеше күндік, жағымсыз жағдайлардың, тіпті ауру жағдайы әсерінен туындайтын психикалық күй.

- Жеке адамның барынша тұрақты сапасы ретінде көрінетін ұяңдық. Басқа эмоциялық құбылыстарға қарағанда - ұяңдық әлеуметтік шартты құбылыс болып табылады. Ұяңдық қоғамдағы адамдардың өзара байланысы кезінде ғана пайда болатын құбылыс. Ұяңдық жиі адамның шектен тыс момындығы, өз қабілетін дұрыс бағаламауы кезінде туындауы мүмкін. Бірақ кейде ұяңдық ұжымда өз ролінің шектен тыс бағалауында көрініс табады. Бұл жағдайда адамға барлық ұжым мүшелерінің зейіні тек соған ғана бағытталып, басқаларға кешірілетін қателер оған кешірілмейтіндей болып көрінеді. Басқаша айтқанда осындай кезде ұяңдық адамның өзінің ерекшелену сезімінен пайда болады. Ұяңдықтың осы түрімен күресу өте қиын.

Біз өз дипломдық зерттеу жұмысымыздағы балалардың ұжымнан изоляциялану себептерін теориялық зерттеу барысында оның тағы бір себебі - балалардың ақыл-ойы енжар болуына байланысты екендігін дәлелдейтін бірқатар материалдарға талдау жасаймыз.

Ақыл-ой енжарлығының туындауына әсер ететін негізгі фактор -жанұядағы  танымдық климат болып табылады. Эксперименталды  топтағы 28% зерттелінушілерде жанұядағы  танымдық климатта қанағаттанбау көрсеткіштері  болатындығы анықталған, тек 17% ғана жақсы дәрежеде.

Сондай-ақ зерттеу барысында  бір мезгілде бір баланың бойынан  ақыл-ой енжарлығының әр түлі көрінетіндігі  де байқалған.

Ақыл-ой енжарлығы көріну деңгейіне байланысты: анық -демонстрациялық  көрінуі мүмкін, немесе жабық - байқалмайтын болып бөлінеді.

Зерттеу нәтижелеріне орай ақыл-ойы енжар балаларды сипатына байланысты мынадай топтарға бөледі:

1. «операциалы-техникалық» ақыл-ойы енжарлар тобы - оның дамуының негізінде: білім алу кезінде тыс қалу, оқуда жаңа материалды қолдана алмау, оқу жұмысын ұйымдастыру ептілігімен дағдының болмауы, (тапсырма мазмұнын меңгере алмау, қажетті сұрақ қоя алмау, оқулықпен жұмыс істе алмау).

Тапсырманы өз бетінше  орындай алу дағдысының болмауы. Ақыл-ойы енжарлықтың мұндай типіндегі негізгі көрсеткіш - ақыл-ой әрекетінің төмендегі, бұрынғы әрекетің қайталануы, жұмыс арасында мәнсіз сұрақтардың болуы, ақыл-ой әрекеттің орындау барысында жеңіл жолды таңдау, таныс тапсырмаларды қалау.

2. Мотивациялы ақыл-ойы енжар тобы, олардың сипаты: мақсатқа жетудің оңай жолын таңдау, жұмысқа қызығушылық танытпау, күш жігерсіз, дискомфортты (жағымсыз күй) эмоциялық күй. Ақыл-ой енжарлықтың бұл түрінің пайда болу себептерінің бірі - жанұяда жеңіл суықтық мәліметтерінің болуы, балалардың субъективті пассивті ролі.

3. Жеке немесе таңдамалы ақыл-ойы енжарлар тобы. Бұл топтың өкілдеріне іс-әрекеттің жеке түрлері немесе кейбір оқу пәндерінің жеке түрлерінің тадалуы ғана тән.

4. «Жалпы» немесе «біріккен» ақыл - ойы енжарлар тобы. Бұл топ өкілдері білуге құмарлық танытпайды, жаңа білім алғысы келмейді, ақыл-ой күшін жүмсағысы келмейді, осыған қоса ақыл-ой енжарлығы әр түрлі оқу пәндерінде, оқудан тыс ситуацияларда, тіпті ойындарда көрінеді.

Алынған мәліметтер негізінде  әр түрлі топтардағы балаларға салыстырмалы анықтама беруге болады. Әрбір топ шекаралары өзгермелі болады, яғни бір оқушы өзі 2 топқа да кіруі мүмкін. Мотивациялык топқа жатып, бала жалпы ақыл-ойы енжарлар тобына да кіруі мүмкін. Дегенмен, әлі де болса ғылым әрбір түрдің түсініктемесін толығымен бермейді, ақыл-ой енжарлықтың себебін көрсете алмайды.

Жалғыздық мәселесі бойынша  баланың басынан өткізетін психикалық күйі - оның қарым-қатынасында бірқатар қиыншылықтар тудыру арқылы ұжымнан  изоляцияланудың бір себебі болатындығын түсіндіретін теориялық мәліметтерге шолу жасалық.

«Менің балалалық шағымда менімен сөйлесетін бір ғана адам табылса ғой деген жалғыздық және өкініштік сезімі мазалайтын. Кейін келе табиғат, кітаптар және математика мені осы сезімнен құтқарды», -деп жазды философ Бертран Рассел.

Ең жақсы орта да күндердің  күнінде шаршатады, дұрыс ойлауға кедергі болады, - деп жазды американдық жазушы Ганри Торо. - Мен жалғыз қалғанды ұнатамын. Біз көбіне өзіміздің тыныш бөлмелеріміздің ішінен гөрі адамдардың ортасында жүріп жалғыз боламыз.

Біріншіден, жалғыздық  адам үшін біз ойлағандай қорқынышты емес, екіншіден, бұл сезім жеткіншек және жасөспірім шақтағы балалар үшін уайым ретінде қабылданады.

Бұл туралы ғылым не дейді?

Өз «менің» территориялық және психологиялық жағынан басқа адамдардан оқшаулау бастан-ақ қарым-қатынасты қажетсінбеуден туындаған.

Қоғамның кез-келген даму сатысында ең ауыр жаза - қоғамнан қуып жіберу, адамдармен араластырмау, жалғыздық  болды. Осыған байланысты көптеген этномәдени дәлелдемелер көп.

Жалғыздық сезіміне көбіне жеткіншектер мен жасөспірімдер  бейім келеді. Ағылшын психологы Колмен 11-13 және 15-17 жас аралығында қыздар мен ұлдарға аяқталмаған сөйлемдерді жалғастыруды ұсынады: «айналамда ешкім жоқ кезде....» және «егер адам жалғыз қалса...». Олардың жауаптары кейін өңделіп, оң жауаптарға (мысалы: айналамда ешкім жоқ кезде, мен бақытты боламын, өйткені не істегім келсе, соны істеймін) және сол немесе негативті жауаптарға (мысалы: Егер адам жалғыз қалса, онда ол күйгелектенеді) классификациялайды. Анкеталаудан мынадай қорытынды байқалады: жеткіншек жастан жасөспірімдік шаққа қарай оң көзқарастар өседі де, ал негативті көзқарастар азаяды екен. Егер жеткіншек жалғыз қалудан қорықса, онда жасөспірім жалғыз қалуды бағалайды.

Жасөспірімдік шақтағы  достықты зерттегенде жоғарғы сынып  оқушылырының үлкен бір тобына өз құрдасын, сонан соң өзін стандартты сапалармен сипаттап берулерін сұрадық. Осыдан төмендегідей қорытынды шығардық: ұлдар да, қыздар да өз құрбыларына қарағанда сезімталмын, жалғызбын деп сезінеді екен. Бұрыннан-ақ белгілі болғандай мейрімді де қамқорлы жанұя, анасымен эмоционалдық жақындық - баланың келешек өмірінде өз құрбыларымен дұрыс қарым-қатынас құруына жағдай жасайды.

Ағылшын психологы Д.Боулидің теориясына сәйкес ата-аналық қамқордың  жетіспеушілігі баладан оған қажетті  сенімділік, қауіпсіздік сезімін айырады. Ал ол өз кезеңінде ерекше эмоционалды қобалжуды, яғни оқшауланып қалу қорқынышын туғызады. Сонымен қатар жаңа таныстықтар орнатуға кедергі болып, потенциалды адамдардың шеңберін кішірейтуге алып келетін жағдай, ол- қарым-қатынастың төмендігі. Ол қарым-қатынас арқылы жаңа дағдылар мен білімді игеруді керек етпеушілік арқылы сипатталады.

Жалғыздыққа қарсы ем жоқ. Бірақ Тютчевтің сөзін есімізге түсірейік: Сенің жан дүниеңде үлкен  әлем бар. Бұл әлемді тек сен өзін ғана, қолмен соға аласың. Бұл әлемде сенімен уақыт арқылы бөлінген, ұлы кеңістіктің ойлары, әлем мәдениетінің өлмес те, өшпес бейнелері кездесіп, тілдеседі. Сені білмей олар сенің достарың болу үшін туылды өмір сүрді, адамзат арасында қалды. Егер де сен өз жан дүниенің ішінде олардың дауысын естісең, онда сен жалғыз еместігіңе сенімді болғайсың.

Қиын балалар  қиғылығының қыры балалардың ұжымнан изоляцияланудың бір себебі ретінде қарастырылатын әдебиеттерге шолу арқылы төмендегідей көзқарастарды сөз етеміз.

А.О.Эфрусси мінез-құлықтағы қиындық табиғатын жүйке жүйесіндегі ерекшеліктер: қозушылық көңіл күйдің аумалы төкпелілігімен, жұмысқа қабілеттіктің нашарлауымен түсіндіруге әрекет жасады, сонымен психологиялық себептерді физиологиямен ұштастырды.

В.В.Трифанов зерттеулерінде қиын оқушы анықтамасы - бұл күнделікті педагогикалық әсерге көне бермейтін, өзіне үнемі қосымша уақыт бөліп қарауды, мұғалімнің ерік жігерін, күшін, қожырлы педагогикалық еңбегін қажетсінетін оқушы.

Біраз зерттеулер (М.А.Алемаскин, Л.М.Зюбин, Д.В.Колесов, В.Н.Кудрявцев, Г.М.Минковский, М.Я.Мягков, т.б) «Қиын балалардың басым көпшілігі» - бұлар мектеп бағдарламасын дұрыс меңгере алмайтындар сондықтан да оқушылар ұжымынан тысқары шығып қалатын балалар,-деп көрсетті. Ұжымдағы жағымды позициядан қалыс қалу оларды теріс мінез құлыққа, айналасындағы адамдармен, әсіресе бірге оқитын құрбы-құрдастарымен дұрыс қарым-қатынас жасауына кедергі келтіреді.

Г.А.Фортунотовтың айтуы  бойынша дау-жанжалдардың тууы негізінде  балаларда көбінесе мынадай мінез-құлық бітістер: қозушылық, ұстамсыздық, қасарғыштық, кекшілдік, мейірімсіздік т.б пайда болады.

«Қиын балалар» намысқой келеді, олар бір нәрсеге өзінің жарамсыз екенін сезіп тұрады және сол себептен қиянат жасауға физикалық күшін жүмсап «мені адам деп санамайды», «мен оларға көрсетемін» - деп саналы түрде тұжырымдап, өзін өзі сендіреді.

Ұзақ мерзімді дау-жанжал баланы қиын атандырып қана қоймай, сонымен бірге оның жүйке жүйесінің бұзылуына себепші болуы мүмкін (психоневроз). Балада ішкі дау-жанжалдың ықпалынан сыртқы дүниеге қоршаған ортаға деген сенімсіздік тіпті жауластық сияқты қатынастар пайда болады.

Л.С. Выготский қиындықпен тәрбиеленуімен күресудің нақты  жолын анықтап берді. Өзінің «Қиын  балалық шақтың педагогикалық клиникасы  және дамуының диагностикасы» (1936 ж) еңбегінде ол былай жазады: «Жеке адамның күйзелісімен күресу, оның себептерін жою жолымен ғана емес, сонымен бірге адамды жөнге салудың белсенді жолымен, білім, білгірлігімен, дамуына жағдай жасау арқылы да нәтижеге жетуге болады». Л.С.Выготский жеке адам тәрбиесі ұғымның маңызды бір мәселесі - аффектілі қажеттілік ортасымен сананың байланысын көтерді.

 

2.2 Ұжымнан баланың изоляциялану себептерін эксперименттік зерттеу

Қарым-қатынастың әр түрлі  ауытқуларын талдауда, әртүрлі тестілер қолданылады.

Психологиялық конфликтіні зерттеу әдістемелері. Зерттеудің бірнеше әдістемелері бар:

1. Топтың құрылысын бір сәтте үзіп көру әдістемесі

2. Хронометрлі бақылау әдістемелері

3. Социометриялық әдістеме (мектеп жасына дейінгі балаларға және мектеп оқушыларына арналған вариант)

4. Баға беру әдістемесі

5. Тартымдылық деңгейін зеттеу әдістемелері

6. Анкета

Балалар арасындағы конфликтілердің  пайда болу себептерін арнайы экспериментті  ситуациялар арқылы зерттеуге болады. Диплом жұмысынң тақырыбы мен зерттеу мақсатымызға орай біз аталмыш зерттеу әдістерінің бірқатарын жүргіздік. Әуелі зерттеуде баланың өзімен қатар жас құрбы-құрдастарының арасындағы қарым-қатынасын, оның осы ортадағы мәртебесін анықтауда - "Социометрия" әдісін қолдандық.

Социометриялық зерттеу жұмысымыздың нәтижесін талдау барысында төмендегідей көрсеткішке ие болдық.

Сынып лидерлері:     6. Рашидқызы Бақтыгүл

1.Жолдасбек Самат    Төмен деңгейдегілер:

2.Манапов Ербол     1. Елубай Ерболат

3.Мусиев Руслан     2. Жәлел Нұртуған

4.Мұптілдаев Сұлтанәлі    3. Мұханбетжан Ерсұлтан

Орташа деңгейдегілер:    4. Мырзалиев Саят

1. Бостаева Жазира    5. Мырзалиева Шара

2. Жұрағатова Ақбота    Шетте қалғандар:

3. Ерғали Ақтілек     1. Жантөреева Ақтоты

4. Кенжнетаева Ақманат    2. Құрманаева Гүлжайна

5. Құрманәлі Нүржан    3. Пернебекова Дидаркүл

Социометрия әдісіне  қоса, мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеуге  арналған бірқатар тестік тапсырмалар да жүргізген болатынбыз. Айталық, "Маскалар" тестін қарастырайық. Бұл тестілеуде 5-10 жас аралығындағы балаларды зерттеуге болады.

Стимулды материал: Ақ қағазға салынған 4 түрлі маскалар жинағы: көңілді, көңілсіз, біреуді мұқатқандай және бағынышты көңіл-күй бейнеленген.

Нұсқау: Мына бет бейнелерге мұқият қара. Сен топтағы (сыныптағы) құрдастарына қандай бет пішінмен қарар едің? Ал сен әдетте кімге былай қарайсың? (кезекпенен әр масканы көрсетеді) Қайсы бала саған жиі былай қарайды? (тағы кезекпенен әр масканы көрсетеді).

Тесттің жүргізілуі: 4 масканы қатарластырып баланың алдына қояды. Бірінші сұрақта таңдап алынған маскадан кейін, балаға әр масканы кезекпен бере отырып сұрақ қояды: "Сен кімге бұлай қарайсың? Саған кім бұлай қарайды? т.с.с. Қандай жауап болса да қабылданады ".