Аймақтың өнеркәсіптік қауіпсіздігін қамтамасыз ету

 

Азық-түлік қауіпсіздігімен қамтамасыз ету процесі елдің экономикалық, әлеумсеттік, демографиялық және климаттық  жағдайларына байланысты өзгеріп және толықтырылып отыруы мүмкін азық-түлік  қауіпсіздігінің критерилері негізінде  анықталады. Поляк экономистері азық-түлік  қауіпсіздігінің негізгі критерилерінің келесі шкаласын ұсынды:

- азық-түлікпен өзін - өзі қамтамасыз  ету;

- негізгі азық-түлік өнімдерінің  балансы;

- азық-түлік сатылымының импорттық  квотасы;

- азық-түлік сыртқы сауда балансы;

- азық-түлік резервтерінің мүмкіндіктері  мен мөлшерлері;

- халықтың жан басына қайта  есептегендегі негізгі тамақ  өнімдерін өндіру және тұтыну  деңгейі;

Көптеген ТМД зерттеушілерінің ойлары бойынша елдің экономикалық, әлеуметтік, демографиялық және климаттық  жағдайларына байланысты өзгеріп және толықтырылып отыруы мүмкін азық-түлік  қауіпсіздігі деңгейін анықтаудың төрт негізгі критериі ажыратылады.

Ресей ғалымы А. Гордеевтің ойы бойынша  «азық-түлік қауіпсіздігі деңгейін анықтау үшін үш жүйе әрекет етеді», атап айтқанда:

- негізінен халықтың (экономикалық қол жетімділік) сатып алу қабілеттілігіне және тұтыну нарығының (физикалық қол жетімділік) қанығуына тікелей байланысты болатын тұтыну жүйесі;

- азық-түлік тұтыну нарығын отандық өндіріс және импорт есебінен толықтыратын және бұл кезде өндірістің жарты бөлігі тауарлық емес (халықтардың өзін өзі қамтамасыз етуі) болып табылатын екі жүйе.

Азық-түлік  қауіпсіздігінің келтірілген критерилері  бір бірімен өзара байланысты, елдің ішкі және сыртқы жағдайларынан  құрылғандармен анықталатын шектерді иемденеді, олар жүйе құра отырып азық-түлік  қауіпсіздігінің жағдайын анағұрлым  толық және нақты анықтайды. 

Көптеген зерттеушілердің ойларын  жалпылай отырып өнімнің азық-түлік  қауіпсіздігін төмендететін сыртқы факторларға келесілерді жатқызуға  болады:

- Елдің экономикалық потенциялының әлсіреуін дұрыс көретін бірқатар мемлекеттердің мақсатты бағытталған саясаты;

- азық-түлік өнімдерін өзінің ұлттық нарығында өткізуіне болмайтын және сәйкес қауымдастығы елдерінің нарықтарында өткізеге болатын және ел нарғына бағытталған азық-түлікті басқа елдерде қайта өндіру;

- Елдің отандық нарыққа еркін өтуін қамтамасыз ететін жоғары дамыған елдерге экономикалық эәне қаржылық тәуелділігі;

- Елдің азық-түлік нарығын жоғары дамыған елдердің игеруі және оның аумағынан отандық өнімдердің айтарлықтай үлесін ығыстыруы;

- жоғары дамыған елдердің жоғары өмір деңгейі мен Қазақстанның төменгі көрсеткіштері арасындағы қарама – қайшылық;

- Елде шикізат өндірумен байланысты экологиялық ластанудың ауырлық орталығын қайта орналастыру;

- Елге тәуелді ауылшаруашылық және басқа да өнімдердің сапасын бағалаудың халықаралық нормаларын пайдалану деңгейінің төмендігі;

- өнім өндіруде отандық өндірушілердің қызығушылығының жоқтығы және өндірістің құлдырауы;

- әртүрлі отандық өндірістің төмен ғылыми-техникалық деңгейі, Елдің халықаралық қауымдастықтан ғылыми-техникалық және экономикалық бөлініп қалуы;

- Қазақстан халықтарының төмен тұрмыс деңгейімен және халықаралық қауымдастықтан қол үзіп қалуымен байланысты әлеуметтік менталитеті;

- халықтың кейбір бөліктерінің азық-түлік саудасының халықаралық ережелерін білмеуі;

- қысқамерзімді эффект алуға бағытталған үкіметтің нәтижесіз экономикалық көзқарас тұрғысындағы жобалары;

- эконномикадағы инфляциялық процесстер; 

- халықтың негізгі бөлігінің әлсіз қорғалғандығы;

- экономикасының негізінен қарз үшін қызмет ету және қаржылық жүйені қолдауға бағытталған несиелерді бөлуді жүзеге асыратын банктік құрылымдар саясатына тәуелділігі.

Азық  –түліктік қауіпсіздіктің қажетті  деңгейін қалыптастыру мен құруға диаметральді қарама-қарсы факторлардың екі тобының  қоспасы әсер етеді. Бір жағынан, жалпы даму деңгейін төмендететін, негативті, ал басқа жағынан –  позитивті, экономикалық жүйенің эволюциялық  дамуына сәйкес, 2-ші кестеде көрсетілген.

 

Кесте 2 Азық түліктік қауіпсіздіктің деңгейіне  әсер ететін негізгі факторлардың классификациясы

 

Негативті факторлар	Позитивті факторлар
Азық-түліктік қауіпсіздіктің деңгейін қамтамасыз етудегі осал нормативтік  құқықтық база	Тұрақты нормативтік құқықтық базаны құруы, яғни «Қазақстан Республикасының  азық-түліктік қауіпсіздігі» заңы
Инфляциялық процестер, бағалардың тұрақсыздығы	Баға құрылуының тиімді механизімін  дамыту, баға теңдігін жасау
Отандық нарықтың бөлшектері мен сегментерінің  импорттық тауарлармен толықтырылуы	Елге импорттық тауарлардың енгізілуіне  шектеу
Халықтың өмір деңгейінің төмендеуі	Халықтың жалпы материалдық қамтамасыз етілуінің жоғарлауы.
Ел экономикасының банк жүйелерінің  саясатынан тәуелдігі	Отандық өндірістің дамуы
Ғылыми-техникалық прогресс деңгейінің төмендеуі.	Жаңа кіріспелерді дамыту, жаңа техника  мен, технологияларды енгізу
Стратегиялық шикізат пен азық-түліктің шет елге шығарылуы	Стратегиялық маңызды шикізаттар мен азық-түліктің тапшы түрлерін шет елге шығаруға шектеу
Нарық инфраструктурасының дамуының деңгейінің төмендігі	Ел ішіндегі сауда политикасының  бірегей стратегиясының жасалуы, тауар  қозғалысының тиімді каналдарының жасалуы.
Өндірістің майда, бөлімдерге дифференциялануының  ірі өндірістер санының азайуына әкеліп соқтыруы.	Интеграциялық процестердің күшеюі, мемлекеттік  капитал үлесі басыңқы ірі  орындарының
Өкіметтің экономикалық процесстерге әсерінің бостығы, әсіресе азық түлікке баға құру саласында.	Болып жатқан экономикалық процесстерді реттеуші өкіметтік салалардың құрылуы.
Хабарландырулықтың деңгейінің төмендігі	Ақпарат нарықтылығының деңгейінің көтерілуі, өндіріс факторларының жалпылай қолдануын қадағалау және есепке алу, информациялық жүйелердің құрылуы  мен қолданылуы

 

2-ші кестеде көрсетілгендей, факторлардың  бірінші тобына кіретіндер:

-  отандық өндірістің көлемінің  ұлғаю негізінде дамуы;

-  елдегі азық- түліктік қауыпсіздікті  қамтамасыз етуді регламенттейтін,  өндірістердің экономикалық қызметін  регламенттейтін.

- осал нормативтік – құқықтық  база;

-   баға құрылуының әсершіл  механизмінің болмауы;

• шикізаттың, өндіріс құралдарының, дайын өнімдер мен әртүрлі саладағы қызмет түрінің бағасының тұрақсыздығы;
• нарықтың бөлшектері мен сегментерін шетелдік-тауарлардың басуы, отандық тауар өндірушілердің нарықтық ортадан ығыстырылуы;
• отандық тауарларға жалпы сұраныстың төмендеуі;
• тауарлар мен қызмет түрлерінің бағасының өсу қарқыны мен жалақының арасындағы сәйкессіздік, жұмыссыздықтың өсіуі;
• экономиканы жандандыруға бағытталған әрекетті республикалық, салалық бағдарламалардың болмауы;
• материалдық өндіріс сферасындағы жаңа енгізулердің деңгейінің төмендігі, жекелеп алғанда – тамақ өндіріс орындары мен өңдеуші өнеркәсіпте, қолданудағы құрал жабдықтардың моральдық және физикалық тозуы, бірбеткей жаңа зерттеулер мен ноу-хоу үлес салмағының болымсыздығы, жаңашылдықтардың пайда болуына әсер етуші механизмнің болмауы;
• елімізден халықтың сұранысына сай стратегиялық шикізаттар мен дефицинт азық-түліктердің шығарылып әкетілуі;
• сауда нарықтық комплекстердің қызметіне бақылаудың төмендігінен олардың тиімділігінің жетіксіздігі;
• баға құрылуы саласындағы экономикалық процесстерге өкімет тарапынан әсердің салғырттығы;
• кредитті- қажылық, салық және кедендік саясаттың тұрақсыздығы;
• нарықтық қатынастар жағдайындағы жоспарлау мен стратегиялық болжамның әдістері мен принциптерінің болмауы;
• әртүрлі саладағы қызмет атқарушы субьектілердің өндіріс факторлары мен ресурстарын қолдануына толық есеп пен бақылаудың болмауы;
• олардың қызметі жайындағы  нақты есептің болмауы;
• экономиканың түрлі салаларының мүмкіндіктері мен қорларын дұрыс бағалауға рұқсат берілмейтін осал ақпараттық база және т.б.

Негативті көріністерге қарама- қайшылық ретінле  позитивті тенденция болып сипатталатын сәйкес дамушы процесстер қызмет атқарады. Сондықтан факторлардың 2-ші тобына әлемнің дамыған елдерінің практикасы мен тәжірибесіне арқа сүйей отырып, келесі жағдайлар енгізілген:

-халықтың жалақысы мен жалпы  материалдық қамтамасыз етілуінің  деңгейін көтеру;

• отандық өндірісті оның көлемін ұлғайту негізінде дамыту;
• экономикалық жүйенің функциясын қалыпқа келтіруге ықпал ететін бір қалыпты нормативтік- құқықтық базаның жасалуы;
• баға құрылуының тиімді механизімін жетілдіру және азық- түліктік шикізатқа, өндіріс құралдары мен тауарларға өзара байланысты бағалар жүйесін дамыту;
• ауылшаруашылығы секторында қолданылатын ауылшаруашылық шикізатты,өндіріс құралдары мен тауарлар;
• елге іспеттес тауарлары өзімізде өндірілетін немесе отандық кәсіпорындар өндіруге мүмкіндігі бар шарттық тауарларды әкелуге шектеу салу;
• жаңаенгізулерге жаппай зерттеме жүргізу, ғылыми техникалық прогрессті енгізу;
• елімізден стратегиялық шикізат пен тапшы азық –түлікті сыртқа шығаруға енгізу;
• бір түтас тауар саясатының стратегиясын дамыту, тауар қозғалымының өркениетті каналдарын жасау,тиімді өндірістік- сауда структураларын дамыту;
• азық- түліктік нарықтың инфрақұрылымын –өркендету;
• нарықтық жағдайларға тиімді принциптер негізінде әртүрлі шаруашылық субьектілері мен жалпы экономикалық жүйенің қызметін жоспарлау және болжау;
• ауылшаруашылық тауар  өндірушілері мен өңдеуші өндіріс орындары арасында интеграциялық процесстердің күшейуі,ірі құрастырылған және мамандандырылған өкіметтік капиталдың бөлігі басым өндірістердің ара қатынасы;
• тиімді және нақты ақпараттық жүйелерді енгізу;
• халықтың сұранысынқанағаттандыруға жеткілікті ауылшаруашылық өнімдерін өндіруге мүмкіндік беретін егістіктерді бөлу;
• жерді өңдеу мен оның сапасын жоғары деңгейде ұстау мақсатында әлемдік тәжірибені қолдануарқылы ауылшаруашылық өнімдерінің  астық өнімділігін көтеру;
• өнімдер шығаруда элиталық ұрықтық формаларды қолдану;
• өнімдердің сапасын әлемдік деңгейге сәйкес етіп көтеру.

Позитивті факторлардың өндірістердің  дамуына әсерін қамтамасыз ету көптеген түрлі тіршілік ету аспектілері  мен нарықтық ортада өмір сүруге тікелей  байланысты.Қайта өндіру мен ауылшаруашылық өндірістерінің тиімділігіне байланысты негізгі мәселелердің бірі бәсекелестік пен шығарылатын өнімдер мен  көрсетілетін қызметтердің бәсекеге сәйкестік  деңгейін көтеру;

Бағалау көрсеткіштерін таңдағанда жалпы  және ерекшеленген методологиялық ережелерді негізге алу қажет. Азыық-түліктік қауіпсіздікті анықтаудағы жалпы  қағида – ол оның бүкіл әлемде,әрбір  жеке елде екі жазықтықта қаралуы, мекен  жайына және әрбір жеке тұлғаға қатысты.

Азық-түліктікқауіпсіздікті бағалау  үшін негізгі жеті көрсеткішке табан  тірейтін методикалық базаны ауқымды  деңгейде қолданады. Олардың ішінде ең белгілісі - әлемдік астық қорының  бүкіл әлемдегі тұтынуына қатынасы.

Қауіпсіздік болып саналатын деңгей ауыспалы қордың  60- тәуліктік әлемдік  астықты тұтыну мүмкіндігі, бұл шамамен  оның бүкіл жылдық тұтынуының 17 % .

Басқа көрсеткіштер астықтың экспортер  және импортер елдерге арналған хал- ахуалын сипаттайды. Астықты экспортқа  шығаратын мемлекеттерге қатысты алғанда әлемдегі негізгі бес астық экспортерларының ұсынысының (Аргентина, Австралия, Канада, ЕО, АҚШ) қажет көлемге қатынасы және осы елдердегі ауыспалы қордың жалпы тұтынуға сәйкестігі – астық түрлері бойынша жалпы және дифференцияланған.

Импортер елдерге қатысты алғанда  Қытай, Индия, ТМД секілді дамып  келе жатқан импортер елдердегі астық  өндірудегі өзгерістер белгіленеді.

ФАО – ның соңғы көрсеткіші ғаламдық астық қауіпсіздігін бағалау  үшін – бидай, жүгері, және күріш  өнімдері бойынша қадағаланатын  орта есеппен экспорттық бағалар.

Елдің астықтық қауіпсіздігінің деңгейі  өзара байланысты басқа да көрсеткіштермен  сипатталады.

Олардың қатарына : мемлекеттің астықпен өз-өзін қамтамасыз етуі, астықпен жабдықтаудың және АПК – лардың қормен қамтамасыз етілуінің импорттық жеткізулерден  тәуелсіздіі: стратегиялық және оперативтік  астық қорларының мөлшерінің нормативтік  сұранысының сәйкестігі, азық- түлік  өндірісінің көлемінің, әсіресе  олардың базалық түрлерінің, әр жан  басына есептегенде, аса маңызды  азық түліктердің физикалық және экономикалық жету мүмкіндігі, азық- түліктің негізгі түрлерінің бағасының тұрақтылығы  мен жету мүмкіндігі азық- түліктердің  сапасы мен экологиялық тазалығы. 

Азық – түліктің қауіпсіздік  жағдайын және оның ең төменгі белдеуін бағалағанда мемлекеттің ішкі және сыртқы қаупі сияқты көрсеткіштерді қолданады.

Елдегі азық-түліктік қауіпсіздікке  ішкі қатермен азық – түліктік хал-ахуалдың нашарлауын сипаттайтын негізгі  көрсеткіштер болып саналатын:

• егістік  алқаптардың құнарсыздануы;
• өңдеу сапалары мен ауылшаруашылық өнімдерін сақтаудың дамытылмағандығы;
• егіс  алқаптары мен мал басының қысқаруы;
• кейбір жылдардағы қолайсыз қалыптасқан табиғат факторларының (қуаңшылық, су тасқаны т.б) ауыл шаруашылық өнімдерінің төмендеуіне әсер ететін немесе оларды ірі шығындарға соқтыратын үйлесімділігі;
• өндірістің негізгі құралдарының моральдық және тікелей тозылуының салдарынан ауыл  шаруашылығында және де агроөндірістік комплекстің басқа салаларында қайта өндіру шарттарының бұзылуы;
• халықтың экономикалық белсенді бөлігінің ірі  қалаларға миграциялауы, қоғамның мүлікті бөлшектенуінің тереңдеуі, мұндай жағдайда халықтың ең қорғаусыз бөлігінің табысы күрт төмендейді.