Шпаргалка по "Социологии"

Әлеуметтік  стратификация  ұғымына  анықтама  беріңіз.

Әлеуметтік стратификация - қоғамның әлеуметтік жіктелуі. Біз қоғамының  әлеуметтік құрылымын сөз еткенде  қоғам өзінің құрылымы жағынан бірдей емес екендігін айтып еткен едік. Қоғам адамдарының арасында теңсіздік  бар. Соған байланысты олардың әлеуметтік жүйедегі алатын орындары да бірдей емес. Жекелеген индивидтер мен адам топтарының арасында әлеуметтік жіктелу бар. Оларды жіктегенде бірқатар өлшемдер басшылыққа алынады, мәселен, табыстарының көлемі, білімдерінің деңгейі, мамандықтағы мәртебесі, билікке қатынастары. Қоғам мүшелерінің  арасында әлеуметтік теңсіздіктің табиғатын, себептерін, оның заңды құбылыс ретіндегі  мәнін түсінуде әлеуметтік стратификация  теориясының маңызы зор. «Стратта»  деген геология термині жердің құрылымындағы  қабаттарды анықтауға байланысты қолданылады. Ал, қоғамға байланысты біздің ана  тілімізде қабаттан гөрі «жік» деген  ұғымды пайдаланғанымыз жөн. Біз  тарихтан қоғамның әр даму сатысына тән  түрлі стратталардың болғанын білеміз. Қоғам адамдарын стратталарға жіктеудің тарихи үш типі белгілі. Олар:• касталар; • сословиелер; • таптар.Осы аталған жіктеудің үш типіне байланысты стратификациялық жүйе:Ашық - Қоғам мүшелерінің статустары мен әлеуметтік жағдайларын өзгертулеріне мүмкіндік бар әлеуметтік құрылым ашық стратификациялық жүйе деп алады да, ал, мұндай мүмкіндік балмайтын қоғам жабық стратификациялық жүйе деп аталады. жабық жүйе- Үндістан қоғамында орын алған касталық жүйені жатқызуға болады. «Каста» - латын тілінде цастұс (таза) деген мағынаны береді. Бұл жүйе 1900-шы жылға дейін сақталып келген. Үнді қоғамында қалытасқан дәстур бойынша қоғам мүшелері касталарға жіктелген және соған байланысты әлеуметтік статус ата-аналарынан балаларына беріліп, ол өмірлік статусқа айналып отырған. Бұл қоғамда касталардың 4 тобы болған:• брахмандар (діни иелері, абыздар), олар халықтың 3%-ын құрайтын; • кшатрийлер (әскери адамдар); • вайшьтер (саудагерлер), бұл екі топ халықтың 7%-ын құрайтын; • шудралар (шаруалар мен қолөнершілер) – 70%-ға жуық;

Әлеуметтанудың  заңдары мен категориялары.

Әлеуметтану заңдары - қоғамды зерттей  отырып, әлеуметтану ғылымы әлеуметтік байланыстар мен қарым-қатынастарды заң және заңдылық деңгейінде зерттейді. Әлеуметтану заңдарында біреудің екінші біреумен, қандай да бір кауымдастықтың қоғаммен, жеке тұлғаның қоғаммен, әлеуметтік жүйелердің, процестердің, институттардың бір-бірімен және қоғаммен байланыстары туралы сөз болады. Әлеуметтану заңдарын қоғам тудырады және ол заңдар сол  қоғамда қолданылады. Әлеуметтану  заңдарының неғұрлым елеулі белгілері: •Бірінші маңызды белгісі — қоғамның әлеуметтік жүйелерінің, оның қауымдастықтарының, институттарының, ұйымдарының жасампаздық күшін көрсететіңдігі. Солар арқылы қоғамның және оның құрамдас бөліктерінің оң және теріс қызметі, әлеуметтік белсенділігі көрсетіледі. Кез келген әлеуметтік объект осындай іс-әрекет арқылы қоғамдағы қайшылықтарды, ескі ұғымдарды жеңіп, жаңаны нығайта отырып, болашаққа жол ашады. • Екінші белгісі — әлеуметтану заңдарының бір-бірімен өзара байланыстылығы, тәуелділігі. Қоғамдар арасында немесе қоғамның ішінде қандай деңгейде, қоғамның қандай бөлігінде қолданыста болатыңдығына қарамастан, әлеуметтану заңдары бірін-бірі өмірге келтіреді, бірін-бірі толықтырады, олардың қолданылу және көріну механизмдерін жасайды. Үшінші белгісі — жеке әлеуметтану заңдары арасындағы тұрақты өзара шарттылық пен бір-бірін толықтырып отыру. Олардың бірде-бірі екіншісінен оқшау бола алмайды. Қоғамның барлық құрамдас бөліктері, әсіресе әлеуметтік ішкі жүйелер, процестер, қауымдастықтар, институттар, ұйымдар өзара байланыста, өзара шарттылықпен дамиды. Төртінші белгісі — әлеуметтану заңдарының әлеуметтік табиғаты. Ол — әлеуметтік организмнің қозғаушы күші, ол қоғамдағы байланыстардың әлеуметтік ерекше сипатын көрсетеді. Бұл оларға басқа ғылымдардың заңы бола алмайтын ерекшелік береді. Бесінші белгісі — бұл әлеуметтану заңдарының субъективті жағы. Әлеуметтану заңдары субъективті жағдайды оларды саналы тіршілік иесі ашып, танып, қалыптастыратын болғандықтан ғана емес, сонымен бірге өздерінің табиғаты адамзаттың, адамның қызметі нәтижесінде туындап, дамитын болғандықтан да иеленедіӘлеуметтану заңдары жалпы және жеке болып бөлінеді. Бөлу өлшемдері ретінде заңдармен бейнеленетін объектінің көлемі алынады: қоғам тұтас жүйе немесе қоғамның ішкі жүйесі, оның құрамдас бөлігі ретінде бейнеленеді, пәрмені шағын топтарға, белгілі бір әлеуметтік стратаға, әлеуметтік топқа немесе тапқа және тұтас қоғамға қолданылатын заңдар бар.Жалпы әлеуметтану заңдары — өздігінен дамитын әлеуметтік жүйе ретінде бүкіл коғамның маңызды байланыстарын көрсететін заңдар. Жеке әлеуметтану заңдары қоғамның құрамдас бөліктерінің маңызды байланыстарын, олардың ішкі дамуы мен қызмет атқаруын, сондай-ақ тұтас әлеуметгік организм ретінде қоғаммен байланысын көрсететін заңдар болып табылады. Бұдан басқа, әлеуметтануда әлеуметтану заңдары бес топқа бөлінеді, олар:әлеуметтік құбылыстардың қатар өмір сүруін көрсететін заңдар.әлеуметтік құбылыстар арасындағы байланысты белгілейтін заңдар.даму үрдістерін белгілейтін заңдар.әлеуметтік құбылыстар арасындағы байланыс себебін белгілейтін заңдар.әлеуметтік құбылыстар арасындағы байланыстардың мүмкіндігін немесе ықтималдығын бекітетін заңдар.Әлеуметтану заңдарының қоғамдық құбылыстарды зерттеуде, әлеуметтік процестерді басқаруда маңызы зор. Әлеуметтану заңдарыдың болуы әлеуметтануда ғылыми тәсілді пайдалану мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Қоғамдағы адамдардың мінез-құлқын алдын ала болжауға болмайтындығын, оның ретсіз және ала-құла екенін ғылыми әдістердің көмегімен зерттеу мүмкін емес; керісінше адамның мінез-құлқын алдын ала болжауға болатындығы, оның қайталанып отыратындығы, көптеген қырларының кездесетіндігі адамзат қоғамын зерттеумен шұғылданатын ғалымдарға әлеуметтік заңдар айтуға, олардың қолданылу шарттарын анықтауға және әлеуметтік топтар мен қоғамдағы адамдардың мінез-құлқын алдын-ала көре білуге мүмкіндік бередіӘлеуметтану заңдары - қоғамды зерттей отырып, әлеуметтану ғылымы әлеуметтік байланыстар мен қарым-қатынастарды заң және заңдылық деңгейінде зерттейді. Әлеуметтану заңдарында біреудің екінші біреумен, қандай да бір кауымдастықтың қоғаммен, жеке тұлғаның қоғаммен, әлеуметтік жүйелердің, процестердің, институттардың бір-бірімен және қоғаммен байланыстары туралы сөз болады. Әлеуметтану заңдарын қоғам тудырады және ол заңдар сол қоғамда қолданылады.

Әлеуметтанудың  деңгейі, құрылым  категориясы  және  қызметі.

Меніңше, әлеуметтанудың құрылымына, оның таным білім деңгейлеріне анықтама беру үшін алдымен «құрылым», «деңгей» деген ұғымдарға анықтама берген жөн. Құрылым дегеніміз – біртұтас әлеуметтік құбылыстар мен процестердің элементтері мен бөліктерінің іштей  өзара орналасуын айтамыз. Қандай да бір ғылым болмасын,оның белгілі бір құрылымы болады. Бұл құрылым сол ғылымның қоғамда алдына қойған міндеті мен атқаратын қызметіне байланысты анықталады. Әлеуметтану ғылымы да осындай. Оның құрылымы екі үлкен жағдаймен түсіндіріледі: Біріншіден, әлеуметтану әлеуметтік өмірді бейнелеу, түсіндіру, ұғындыру білімдерін қалыптастырып, әлеуметтік зерттеу теориясын, әдістемесін, әдісін, талдау тәсілін жасап, қоғамның даму мәселелерін шешеді. Әлеуметтік өмір туралы әр түрлі деңгейде теориялық қорытындылар жасалады. Екіншіден, әлеуметтану қоғамдық және әлеуметтік құбылыстар мен үдерістерді өзгерту, қайта құру үшін оларға жоспарлы, әрі тиімді жолдар, құралдар арқылы ықпал етіп әлеуметтік мәселелерді талдап зерттейді. Бұл әлеуметтанудың қолданбалы саласын құрайды. Сонымен, әлеуметтанудың теориялық және қолданбалы салаларының айырмашылығы олардың зерттейтін объектісі мен зерттеу әдісі арқылы емес, жалпы әлеуметтанудың алдына қойған мақсаты мен міндеті арқылы ғылыми немесе пратикалық мәселелерді шешуіне байланысты ажыратылады. Теориялық немесе фундаменталды әлеуметтану барлық қоғамдық, гуманитарлық ғылымдардың ілгері дамуына жол ашады. Ол әлеметтік зерттеулер арқылы зерттелетін құбылыс пен үдерістер туралы білімнің онан әрі дамуын, жетілуін мақсат етеді. Қолданбалы зерттеулер арқылы теориялық негізгі мәселелерді нақтылап шешуге тырысады. Бұлардың негізінде бағалы, құнды кеңес, нұсқаулар, ұсыныстар, болжаулар жасалады. Әлеуметтік білім –теория мен практиканың бірлігінде қалыптасады. Теориялық зерттеулер әлеуметтік болмысты, өмір жалпы және арнаулы бағыттардың деңгейінде түсіндіріп, оның дамуын және қандай қызмет атқаратынын анықтайды. Оның одан әру даму заңдарының бағытын, көрінісін белгілеп отырады. Ал, эмпирикалық (яғни, практикалық, тәжірибелік) әлеуметтік зерттеулер- нақтылы құбылыстар пен процестер туралы жаңа мағлұмат, хабарлар статистикалық талдау, нақты әлеуметтік әдістерді (яғни, сауалнама, сұрыптау, бақылау, құжаттарды талдау, сараптау, үлгілеу, тестілеу, т.б.) қолдану арқылы іске асырылады. Ал, теориялық зерттеулер абстрактілі философиялық әдістерді (яғни, талдау мен синтез, логикалық пен тарихи, индукция және дедукция, абстратыліден нақтылққа шығу, т.б.) арқылы іске асырылады. Теориялық білім- жан-жақты, әмбебапты, ал, эмпирикалық – ақиқатты, шындықты белгілеуші білім. Теориялық білім эмпирикалық білімнің негізінде сүйенеді, ал, эмпирикалық ғылым теориялық білімнен біршама басым болғанымен, ғылымның жоғары даму деңгейін көрсете алмайды. Ғылымның дамуы әр уақытта теориялық білім деңгейінің эмпирикалық білім деңгейінен басым болуын қажет етеді. Теориялық және қолданбалы әлеуметтану нақтылы әлеуметтік зерттеулерге сүйене отырып, бір-біріне қарсы тұрмайды, олар әр уақытта бірлікте болып, бір-бірінің одан әрі дамуының әсер етеді. Сонымен, әлеуметтік білімнің құрылымы деп қоғамның әлеуметтік жүйесінің серпінді дамуы, іс-әрекет, қызмет жүргізілуі туралы әр түрлі жиналған фактілерді, ақпараттарды, хабар-мәліметтерді ғылыми дұрыс түсіндіруді және ғылыми ұғымдардың жиынтығының реттелуін, тәртіпке келтірілуін айтамыз. Әлеуметтік білімнің негізгі құрылымы, тұжырымы, қағида, бағыттары мыналар: 1. Қоғам біртұтас әлеуметтік жүйе. Бұл тұжырым, қағида өзінің зерттеу объектісінде қоғамдық қатынастар жүйесін, олардың мазмұнын зерттейді. 2. Қоғамның жеке салаларының дамуын, атқаратын қызметі туралы түсініктердің байланысын- экономикалық, саяси, рухани, т.б. салаларын, әрбір салада жеке тұлғанын немесе әлеуметтік топтардың қызметінің әлеуметтік қалыптасу мүмкіндігін зерттейді. 3. Қоғамның әлеуметтік құрылымы немесе жалпы әлеуметтік құрылым туралы білімді қалыптастыру үшін әлеуметтік топтардың экономикалық, әлеуметтік, саяси, рухани қатынастар жүйесіндк алатын орны мен байланысы туралы білімдер болуы керек. Әлеуметтік топтар деп отырғанымыз – үлкен топтар, кішігірім топтар, кәсіби мамандандырылған топтар, демографиялық және этникалық топтар. 4. Саяси әлеуметтануға кіретін алуан түрлі ғылыми түсініктер, ой-пікірлер, теориялар. Бұған жататын зертеу объектілері: а) әлеуметтік топтардың саяси қатынастар жүйесіндегі алатын орны; ә) қоғам субъектілерінің әлеуметтік – саяси құқық және бостандықты, тәуелсіздікті алудың жолдары мен тәсілдері туралы; б) қоғамның саяси жүйесінің құрылымы, қызметі және функциясы туралы; 5. Әлеуметтік институттардың (мемлекет, құқық, ғылым, мәдениет, отбасы, т.б.) қызметтері туралы ғылыми түсініктер мен қортындылар; 6. Қоғамның жеке салаларының және кішігірім жүйесінің қызметтері туралы теория. Оны мынандай объектілерді зерттеу арқылы түсінуге болады: өндірістік ұжымдар, ресми емес топтар мен ұйымдар, адамдар арасындағы кішігірім топтар, жеке тұлғалар, т.б. кіреді. Әлеуметтік білімнің деңгейлері қоғамдағы құбылыстар мен процесттерді терең талдап, кең қортынды жасау арқылы анықталады. Жоғарыда көрсетілгендей әлеуметтік үш негізгі деңгейі бар: а) жалпы әлеуметтану теориясы; ә) эмпирикалық (тәжірибелік) әлеуметтану; б) орта деңгей теориялар. Осыларға сәйкес әлеуметтік зерттеулерді теориялық және эмпирикалық зерттеулер деп екіге бөледі.

Әлеуметтанудың  пәні мен  мәні.

Әлеуметтану пәні - бұл әлеуметтік шындық суреттелетін және эмпирикалық  зерттеулер тақырыбын болып табылатын  негізгі түсініктер мен мәселелер  жиынтығы.Кез келген ғылымды зерделеу алдымен оның объектісін, пәнін,басқа  ғылымдар жүйесіндегі және қоғам  өміріндегі орны мен рөлін айқындаудан  басталады. Әлеуметтану ғылымының  осынау белгілерін ол жайындағы түсініктің қазіргі кездегі пікірталасына  және әлеуметтанушы мектепке тәуелділігіне  назар аудара отырып қарастырамыз.“Әлеуметтану”  термині екі сөзден құралған: латынның societas-қоғам және гректің logos –сөз, түсінік, ілім деген сөздерінен. Демек, этимологиялық  тұрғыдан алғанда әлеуметтану “қоғам туралы ғылым” немесе “қоғам туралы ілім”  дегенді білдіреді. Бірақ бұл  біршама абстрактілі ой, өйткені  адамзат қоғамы өзінің заңды көріністерімен көптеген қоғамдық ғылымдардың пәні болып табылады. Сондықтан да әлеуметтану  пәнін қандайда бір басқа қоғамдық ғылым пәнінен бөлек қарауға  болмайды. Ол үшін ең алдымен әлеуметтанудың объектісі менпәнінің ара жігін  ажыратып алған жөн.Ғылыми таным  объектісіне зерттеу қызметі  бағытталатынныңбәрі, оған объективті шынайылық ретіндегі қарсы тұратын  нәрсенің бәрі жатады. Нақты ғылымның зерттеу объектісі туралы әңгіме болғанда объективті шынайылықтың қандай да бір бөлігі тұтас зерттелмейді, сол ғылымның ерекшелігімен анықталатын  жағынан бастап зерттеледі. Объективті шынайылықтың нақты бөлігінің басқа  жақтары бұл жағдайда қосалқы  нәрсе ретінде немесе берілген объектінің міндетті шартты ретінде қарастырылады.Объект дегеніміз белгілі бір немесе ерекше қасиеті бар объективті шынайылықтың және бір бөлігі немесе элементтерінің жиынтығы. Және де объективті шынайылықтың бір саласының өзі көптеген ғылымның зерттеу объектісі бола алады. Мысалы, физикалық шынайылық- көптеген жарастылыстану және техникалық ғылымдардың, ал әлеуметтік шынайылық –қоғамдық және гуманитарлық ғылымдардың зерттеу объектісі. Қоғам адамдардың өзара әрекетінің өнімі ретінде саналы, күрделі  құбылыс және барлық қоғамдық ғылымдар үшін ортақ зерттеу объектісі  болып табылады. Алайда осы ғылымдардың  әрқайсысының өзіндік ерекшклкнген зерделеу

Әлеуметтанудың  қоғам  туралы ғылым  ретіндегі  бастамасы  неліктен көне заманда  жатыр? Дәлелде.

Әлеуметтану – қоғам туралы ғылым. әлеуметтанудың объектісі – қоғам. Әртүрлі социологиялық концепцияларда пәні ретінде «топртық қарым-қатынастар», «тұлғааралық қарым-қатынастар», «оның  нәтижесі», «әлеуметтік тұлғааралық  қатынастар», «әлеуметтік институттар»,  «әлеуметтік ұйымдар және олардың  адамдардың мінез-құлығына қатынастары», «әлеуметтік іс-әрекеттің жүйесі», «адамдар қоғамы және адамдардың мінез-құлықтары», «әлеуметтік реттіліктің және ретсіздіктің табиғаты», «әлеуметтік топтар», «тұлғааралық қатынастардың түрлері», «адамдардың  мінез-құлығы әлеуметтік контексте», «дамдар  қоғамының негізгі құрлымдары»,  «әлеуметтік үдерістер», «әлеуметтік  – мәдени құбылыстар», «әлеуметтік  өмірді ғылыми зерттеу»  және т.б. ретінде  алынады. Әлеуметтануды адамдардың қоғамдық өмірге қатысуы негіздерін зерттеу ретінде анықтауға болады. Арнайы ғылыми түрде «әлеуметтану»  термині әлеуметік қарым-қатынас  нәтижесінде қалыптасатын әлеуметтік қатынастардың құрлымы талдау, - деген мағынаны білдіреді. Әлеуметтану  – әлеуметтік қауымдастықтардың  қалыптасу, даму, өзгеру және олардың  өзіндік ұйымдастырылу, әлеуметтік жүйелер, әлеуметтік құрлымдар және институттар туралы ғылым. Әлеуметтану философиямен, психологиямен, саясаттанумен, терихпен,  экономикамен, заң ғылымдарымен және көптеген басқа ғылымдармен тығыс байланысты.Макросоциологиялық теориялар: функционалды теория (О.Конт, Г.Спенсер, Э.Дюркгейм,), құрлымдық  функционализм (Т.Парсонс, Р.Мертон) және шиеленіс  теориясы (Л.Козер, Р.Дарендорф). Микросоциологиялық теориялар: символикалық интеракционизм (Дж.Г. Мид, Г.Блумер), айырбас теориясы (Хоманс, Блау), этнометодология (Р.Гарфинкель), драматургиялық әлеуметтану (И.Гофман), Р. Мертонның «орта деңгей» теориясы.

Әлеуметтанудың басқа  қоғамдық ғылымдар  тұрғысынан түсінудің  ерекшеліктері.

Әр ғылым басқа ғылымдардан  өзінің зерттеу пәнімен ажыратылады. Барлық ғылымдар түрлі құбылыстар мен  үрдістердің объективті шындығын зерттейді. Бірақ әр ғылымның зерттеу нысанына, біріншіден, объективті шындықтың белгілі  жағы мен саласы, екіншіден, тек берілген ғылымға ғана тән арнайы даму зандылықтары мен заңдары, үшіншіден, осы заңдар мен заңдылықтардың әрекет механизімдері  мен айқындалуының ерекше формалары жатады. Сондықтан, ғылымның объектісі мен пәні ажыратылады: объектісіне зерттеу үрдісінің бағыты, ал пәніне зерттеу объектісін құрайтын, байланыстар мен қатынастар жатады. Әлеуметтанудың объектісіне қазіргі қоғам жатқызылады. Тек жай қоғам емес, таным үрдісі бағытталған әлеуметтік шындық саласы: әлеуметтік институттар, әлеуметтік қатынастар мен үрдістер, әлеуметтік құрылым, әлеуметтік қоғам , әлеуметтік роль , әлеуметтік бақылау және т.б. жатады. Әлеуметтік зерттеу объектісіне ғылыми анализға жататын, әлеуметтік қарама-қайшылық жатқызылады. Социологиялық зерттеудің пәні объект қасиеті мен мәселе сипатымен айқындалады. Әлеуметтік танымның пәнің белгілеу үрдісінде шешуші әлеуметтік құбылыстар адам өзара әрекеті, әлеуметтік қатынастар, әлеуметтік қауым мен үрдістер және т.б. жатады. Белгілі қатынастар қандай да бір әлеуметтік құбылыспен белгіленген, белгілі заңдылықтардың немесе тенденциялардың әрекетіне тәуелді. Олар әлеуметтанудың негізгі пәнін құрайды.Атақты ағылшын ғылымы ДЖ.Херд «Әлеуметтануға кіріспе» еңбегінде, әлеуметтану адамзат қоғамы жөнінде ғылым ретінде белгіленеді. Оның отандасы Э.Гидденс қоғамды әлеуметтік кеңістікте, әлеуметтік уақытта айқындалу формаларында қарастырады. «Әлеуметтану – бұл адамның әлеуметтік өмірі, топтар мен қоғам жөнінде оқу».Әлеуметтану біржарым ғасыр аралығында өмір сүріп жатыр. Осы аралықта әртүрлі социологиялық ағымдар, бағыттар, мектептер қалыптасты. Олардың әрқайсысы өз пән саласын айқындады және оны белгілі танымдық нәтижилер шектеулерінде жетті.Қазіргі уақытта әлеуметтанудың ғылым ретінде пәнін белгілеу, жетілдіру, білімді тереңдету үрдісі жүріп жатыр. Бұл әлеуметтік ғылымдардың жіктелуімен, бірігуімен, гуманизациясымен байланысты.

Әлеуметтанудағы психологиялық  бағыт.

Әлеуметтанудағы психологиялық бағыт  тұлғаның, әлеуметтік топтардың, қоғамның  нақты мәселелерін  зерттеуге  мүмкіндік берді Жиырмасыншы  ғасырдың басында әлеуметтік ойдың  дамуына француз ғалымы Э. Дюркгейм (1858- 1917) мен неміс зерттеушісі  М.Вебермен терең ықпал  етілді.Дюркгейм (басты еңбектері- «қоғамдық еңбек  бөлінісі жөнінде», «Әлеуметтік тәсел  ережелері») жаңа әлеуметтік ойды құрастырды. Оның мәні қоғамды әлеуметтік  фактілер жиынтығынан қалыптасқан, әлеуметтік шындық ретінде қарастырды.  Осы  фактілерді зерттеу әлеуметтану  пәнін  құрайды. Әлеуметтік фактілерді статистикалы түрде зерттеу ұсынды. Әлеуметтік фактілерге ол ұжымдық әдеттерді, дәстүр, тәртіп ережелерді жатқызды. Дюркгейм  пікірі бойынша, барлық  адам көріністері  тәртіп  үлгілерінде құралады: жалпы  елес, жалпы бағалау, жалпы сезімдер мен әрекеттер. Оның ойынша, бұның  бәрі ұжымдық  таным.  Дюркгеймнің  орасан зор еңбегі қоғамды құнды-норма  жүйесі ретінде белгілеуі жатады.  Әлеуметтік тәртіп үнемі  қандайда бір тәртіп ережелерімен реттеледі. Анатомия концепциясына негізделіп,  ол өзін-өзі өлтіру құбылысын зерттеді. Зерттеу нәтижесі негізінде  келесі қорытындыларға келді, дағдарыс немесе айқынды өзгерістер кезінде өзін-өзін өлтіру деңгейі әдеттегіден елеулі өседі.Неміс социологы М. Вебер  де әлеуметтанудың дамуына елеулі үлес қосты. К.Маркстың отандасы Дюркгейм мен  бір уақытта өмір сүруіне қарамастан,  көз-қарастарымен елеулі ажыратылды. Дюркгейм мен Маркс жетекшілікті қоғамға  бағыттаса,  Вебер жеке адамға және қоғамның  даму себебіне  әлеуметтік құндылықтарды жатқызды.  Вебер  бойынша, тек жеке адам ғана қызығушылықтарға, мақсат пен танымға ие болады. Ғылыми айналымға «рациональдылық», «идеалды тип» түсініктерін еңгізді. Вебер социологиясының  негізі болып идеалді түрлер жөнінде  ілім болды. Идеалді түр – бұл  объективті эмпирикалық ақиқатты емес, ойлаудың нәтижесін, ғалымның іс-әрекетін бейнелейтін теориялық конструкциясын айқындады.  Идеалды түр – бұл  зерттеуші-социологтың нақты материал танып, білудегі жүйелеу әдісі. Идеальды түрлер 2 түрге бөлінеді: тарихи (тарихты  бейнелейді), социологиялық (ғалыммен жасалады).Оның идеалды түрлер жөніндегі  ілімі «түсінетін» социологияның  негізі болып табылады. Әлеуметтанудың пәні болып адамның және әлеуметтік топтардың әрекетін зерттеу саналады. Әлеуметтанушы адамның әрекетін қызықтыратын сол, адамдар өздерінің  іс-қимылдарына белгілі бір мән  береді. Мұндай мәндік әрекеттерді  зерттеу «түсінетін» социологияның  пәні болып табылады.Вебердің маңызды  идеясы бұл елеулі экономикалық тиімділікті  алуға бағытталған рационалдықтың, рационалды әрекет идеясы. Бұл тенденция  қоғамдық өмірдің барлық саласын  қамтиды. Ал бұл рационалдықтың капиталистік қоғамда ең шығанағы – бюрократия, қоғамды бюрократияландыруға бағытталған  тенденция саналады.Батыс социологиясының  дамуында сонымен қатар, веберлік дін  әлеуметтенуы  үлкен рөл ойнады. Оның пәні болып батыс еуропалық  капитализмнің құрылуында протестанттық  шаруашылық этиканы зерттеу болады.Түсінетін социологияның идеяларына неміс социологы Георг Зиммельдің (1858-1918)  ойлары жақын болды. Ол әлеуметтік әдістерді қолданылатын табиғат жөнінде ғылымдардың, қоғам жөнінде ғылымдардың ерекшелігін айғақтады. Әлеуметтік ғылымдардың методологиясы ретінде Зиммель таным пәнін зерттеуде түсініспеушілікті, яғни  «сезімталдықты» бекітті.ХХ ғасыр басында Батыс Еуропа мен АҚШ-та социологияның дамуы эмпирикалық социологияның күрт өсуімен ерекшеленді. Бұл дегеніміз  - арнаулы әдістерді қолданумен өмірдің нақты факторларын жинау мен анализіне бағытталған әлеуметтік зерттеулер жиынтығы.  Бұл үрдіс, ең алдымен, қоғамның тез және қарама-қайшы әлеуметтік-экономикалық дамуының шарттарымен белгіленеді, әсіресе, американдық. Эмпирикалық социологияның тарихи көздері ХІХ ғасырдың ерте эмпирикалық зерттеулерінде жатыр, әлеуметтік статистика мен әлеуметтік гигиенаның мағлұматтары мен әдістерінде белгіленеді.  Статистиканың А.Кетле, Ч.Бут, А.Левенштайн сияқты ғалымдары бұл зертеулерді эмпирикалық әлеуметтанудың арсеналына кейін кірген әдістерді пайдалану арқылы өткізді. Бұл әдістерге: құжаттар анализі, анкеталық сұрау, енгізілген бақылау.Қазіргі заманда  эмпирикалық әлеуметтану  ғылыми білім саласында  сандық өзгерістермен байланысты болды.  ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында алғаш рет АҚШ-та құрылып, бірте-бірте басқа елдерге  кең тарады. Әлеуметтанушылар эмпириктер кәсіпті  әрекеттің жаңа түрін қалыптастырды. Бұл  эмпирикалық әлеуметтану саласынан социологиялық қағидаларды ығыстырудың  басталуына әкелді. Осы уақытта социологиялық қағидалық ойдың карқында даму кезеңі өтті.  Дәл осы кезеңде әлеуметтануда  теориялық және эмпирикалық зерттеудің деңгейлері –макро және микроәлеуметтану арасында қарама-қайшылық туындады.

Әлеуметтік  ақпараттардың  тәсілдері  мен  алғашқы  жиыны.

Социологиялық зерттеу - методологиялық, методикалық және ұйымдастырмалы –  техникалық процедуралардың логикалық  жалғастырмалы жүйесі, бір-бірімен  ортақ мақсатпен  байланысты: зерттеу  құбылысы немесе үрдісі жөнінде  мәлімет  алу және  оны әлеуметтік басқару  тәжірибесінде қолдану.Социологиялық  зерттеу төрт  өзара байланысқан  кезеңнен тұрады:-    зерттеуге  дайындық;-    бастапқы ақпаратты  жинақтау;- жиналған ақпаратты өңдеу  және ЭВМда өңдеуге  дайындау;- өңделген ақпаратты талдау. Зерттеу нәтижелері Барлау зерттеу – социологиялық  зертеулердің ең қарапайым түрі. Ол шағын зерттеу жиынтығын қамтиды  және қарапайым  бағдарлама мен көлемі қысылған инструментарийге негізделеді. Барлау зерттеу терең және көлемді  зерттеудің алдын ала сатысы ретінде  қолданылуы мүмкін (егер қиындық аз немесе мүлде зерттелмеген жағдайда). Бастапқы ақпарат жинаудың ең қарапайым  әдісі қолданылады (әдейі әдебиеттің анализі, эксперттерді сұрау).Суреттеу зерттеу. Мақсаты мен міндеті  бойынша, ол зерттеу құбылысы және оның  құрылымдық кезеңдері жөнінде  біршама  тұтас түсінік беретін эмпирикалық  мағлұматтарды алуды көздейді. Толық  өңделген бағдарлама бойынша жүргізіледі. Суреттеу зерттеу түрі  талдау объектісі  - үлкен адамдар қауымдастығы (қала, аудан, облыс, аумақ халқы) болған кезде  қолданылады.Аналитикалық зерттеу  – зерттелетін құбылыстың  құрылымдық элементтерін бейнелеуді ғана мақсат қоймайды, сондай–ақ  тәжірибелік  құндылығы  жоғары болып келетін  негізінің себептерін айқындауға бағытталған, социологиялық  зерттеудің тереңдетілген  түрі болып табылады.  Аналитикалық зерттеу дайындығы  біршама уақыт  талап ететін, мұқият  құрастырылған  бағдарлама мен инстументарийды  талап етеді. Зерттеу объекті  жөнінде көрініс алу үшін, барлау және  бейнелеу зерттеу түрлерін қолданады.Қолданылған әдістер негізінде  бұл зерттеу  жиынтық сипатқа  ие болады. (зерттеудің әртүрлі әдістері қолданылады)Социологиялық зерттеу  түрін таңдаудан кейін, социологиялық  зерттеу бағдарламасын  құрастыруға  көшеді. Бұл құжаттың ғылыми негізделу  дәрежесінен  жүргізілген социологиялық  зерттеудің сапалық деңгейі айқындалады.Социологиялық  зерттеу  бағдарламасы – ғылыми құжат,  әдістемелік тәсілдердің  жан-жақты теоретикалық негізделуін  және  барлық бөлімдері бір  тұтасқа  біріккен, әлеуметтік үрдіс немесе құбылысты зерттеуде әдістемелік  амалдарды  қолданудан тұрады.Зерттеу  бағдарламасы  екі бөлімнен тұрады – әдістемелік және  әдістік. Әдістемелік бөлім мәселенің  негізделуі мен  тұжырымдауын, зерттеу  мақсаты мен міндетін суреттеу, зерттеудің обьекті мен пәнін анықтау, негізгі  ұғымдардың логикалық талдауын жасау, жұмыс гипотезаларын тұжырымдаудан  тұрады. Бағдарламаның әдістік бөліміне зерттеу жиынтығын  анықтау (сұрыптау), бастапқы ақпарат жинауда қолданылған  әдістерге сипаттама беру, ақпарат  жинаудағы инструментариялардың логикалық  құрылымы, логикалық кестелер және оның ЭВМ-да өңдеу элементтері  кіреді.Бағдарлама жұмыс жоспарымен толықтырылады. Онда жұмыс кезеңдері,  зерттеуді жүргізу уақыты, ғылыми, ұйымдастыру және қаржы шығындарының көлемі реттеледі.Тәжірибенің белгілеуі бойынша,  бағдарламаны құрастыруға  зерттеуді жүргізуге қарағанда көп уақыт қажеттілігін белгіледі. Мұқият құрастырылған социологиялық зерттеу  бағдарламасы  оның жоғары ғылыми дәрежеде іске асыруының  кепілдеме шартының бірі есептеледі. Бағдарламаның негізгі элементтері ұсынылатын оқулықтарда (4,5,6) жеке-жеке қарастырылатындықтан, ерекше назар талап ететін,  бағдарлама бөліктерінің сипаттамасына  тоқталайық.Зерттеудің мәселесінің  тұжырымдалуы мен негізделуіНақты социологиялық зерттеуді өткізудің себебіне әлеуметтік өмірдің қарама-қайшылығы болып табылады. Осылай, мысалы тұлға дамуының қажетті деңгейі мен оқу орын түлектерінің жалпы дамуының шын деңгейі арасында қайшылықтар әлеуметтік мәселені құрайды.Объективті  қарама-қайшылықтың сипаты, әлеуметтік мәселенің негізінде жататын,  зерттеу түрін  айқындайды.  (оның теоретикалық немесе қолданбалы бағытын)Әдетте, эмпирикалық социологиялық зерттеу  аралас болып табылады:  ол тек  тәжірибелік ғана емес, сондай-ақ  ғылыми мәселелерді шешеді.Мәселелік әлеуметтік жағдай  ғылыми мәселеде  нақты  бейнеленеді, онда ол  қоғам сұранысы мен білімі арасындағы қарама-қайшылық ретінде және оны белгілі әрекеттер негізінде ұйымдастыруда  іске асырудың жолдарын мен  амалдарын білмеуден тұрады.Егер әлеуметтік мәселені  белгілі құралдармен шешуге болса, онда бұл тәжірибелік мәселе болып табылады.  Ғылыми мәселелерді шешудің ерекшелігіне жаңа білім алу, сондай-ақ мәселенің тәжірибе аспектісін ғылымимен ұштастыру  жатады. Зерттеу мәселесін тұжырымдау үрдісінде  едәуір толық және айқынды көрініс алуға  тырысады.  Шын әлеуметтік жағдайды көрсетпейтін немесе бұрын шешілеген қиындықтарды алға мақсат етіп қоюдан бас тарту керек.Кең жоспарлы мәселелерді қоюдан да бас тартқан жөн, себебі бір зерттеу шеңберінде бірнеше мәселерді шешу мақсатсыз болып келеді.