Дүниетаным және оның түрлері

51.Қоғамдық сананың түрлері.  моральдік, этикалық, саяси құқықтық  және діни сана. Ғылым қоғамдық  сананың бір формасы ретінде. Қоғамдық сана - қоғамның рухани өмірінің, адам ойында шындықтың бейнеленуінің барлық түрлерін қамтитын философиялық категория; әртүрлі әлеуметтік қауымдастықтардың өмір сүруі процесінде пайда болатын адамдардың әлемге және өздеріне деген қатынастарының рухани тәсілдерінің жүйесі. Оған қоғамдық идеялар, теориялар, саяси, құқықтық, адамгершілік, эстетика, философия және діни қозғалыстар, ғылыми білімдер, т.б. жатады. Қоғамдық сана әлеуметтік сезімдер мен көңіл-күйлерді, әдет-ғұрыптар мен мінез- құлықтарды, қалыптасқан дәстүрлерді, үлттар мен халықтардың психикалық кейіп ерекшеліктерін де қамтиды. Қоғамдық сана қоғамдық болмыстан туып, соның бейнесі мен туындысы болып табылады. Сана болмыстың бейнесі болғандықтан, қоғамдық болмыс өзгергеннен кейін сана да өзгереді. Бірақ қоғам мүшелерінің санасы белгілі бір мерзімге дейін өзгерген болмысқа сәйкес келмеуі, яғни артта қалуы мүмкін. Қоғамдық сана болмысты бейнелеп қана қоймайды, ол бейнеленген нысанды қозғайды, оны өзгертіп, дамытады. Оның күрделі ішкі құрылымдарының деңгейі мен түрлерін ашып көрсетуге болады. Қоғамдық сананың деңгейлеріне тікелей бүқараның, жекелеген әлеуметтік топтар өмірінің күнделікті жағдайларынан туатын қарапайым, эмпирикалық сана және қоғамдық топтардың түпкілікті мүдделерінің рухани көрінісі ретінде ғылыми-теориялық сана жатады. Қоғамдық сананың түрлері объективтік дүние мен қоғамдық болмыстың адам санасында бейнеленуін көрсетіп, адамның тәжірибелік іс-әрекеттерінен байқалып, қоғамның рухани мәдениетінің құрамдас бөлігіне айналады. Қоғамдық сананың тарихи қалыптасқан түрлері: саясат, құқық, философия, мораль, өнер қоғамдық болмысты бейнелей отырып, оған белсенді түрде ықпал етеді. Оның әрқайсысының өз нысанасы мен бейнелеу тәсілінің болуына қарамастан, болмыс пен адам санасына өзіндік әсерін тигізіп, идеялық-саяси күресте ерекше рөл атқаруымен сипатталады. Мораль -қоғамдық сананың өте көне формасы, ол қоғамдық қарым-қатынастармен бірге туындап, өсіп, өрбіп отырған. Адамдардың бір-бірімен, әлеуметтік топтармен, қоғамның барлық жүйелерімен қарым-қатынасын реттейтін ұстанымдар мен іс-қимылдардың, нормалардың жүйесі. Моральдық нормалар адамдардың арасындағы қарым-қатынасты Ізгілік пен Зұлымдық тұрғысынан бағалауға сүйенген..  
Моральдық сананың мәнін терең түсіну үшін оны құқықтық санамен салыстырып көрейік.  
Мораль мен құқықтың бір-бірінен айырмашылығы мынада: 
1) қалыптасуы жағынан: мораль қоғамның пайда болуымен бірге қалыптасады, ал құқық мемлекетпен бірге туындайды.  
2) айтылу түрі жағынан: мораль қоғамдық сананың түрі ретінде адамдардың іс-әрекетінде тікелей өмір сүреді, ал құқық арнайы нормативті актілерде көрініс табады; 
3) әрекет ету аясы тұрғысынан мораль барлық қоғамдық қарым-қатынасты реттей алады, ал құқық тек іргелі, өзінің шамасы келетін қатынастарды ғана қамти алады. 
4) әрекет ету мерзімі жағынан: моральдық нормалар оларды түсіне бастаған уақыттан бастап іске қосыла береді, ал құқықтық нормалар арнайы белгіленген уақыттан бастап қана әрекет ете алады. 
5) іске асыру тәсілі жағынан: моральдық нормалар қоғамдық ықпал арқылы іске асырылады, ал құқықтық нормалар мемлекеттің араласуын қажет етеді. 
6) бағалау өлшемі тұрғысынан: моральдық нормалар қоғамдық қарым-қатынасты ізгілік пен зұлымдық тұрғысынан реттейтін болса, ал құқықтық нормалар заңды, заңсыздық тұрғысынан реттейді. Ғылым философиясы ғылыми білімнің құрылымы, қалыптасуы мен дамуы, ғылыми танымдағы дәстүр мен жаңашылдық, зерттеу жұмыстарының әртүрлі типтері, ғылымның қоғамдағы негізгі қызметі мен ролі сияқты сұрақтарды жан-жақты зерттейді.  
Сөйтіп, ғылым дегеніміз – объективті ақиқат білімдерді дүниеге келтіруге арналған іс-әрекет. Оның заңды туындысы жүйеленген, нақтыланған, практика жүзінде дәлелденген білім. 

52.Қоғамды философиялық  талдаудың негіздері. Қоғамды әлеуметтiк ұйымдасқан материя ретiнде әлеуметтiк философия зерттейдi. Әлеуметтiк философия жалпы философиялық бiлiм жүйесiнiң бiр бөлiгi болып табылады. Оның объектiсi- әлеуметтiк әлем бүкiл оның көп түрлiгi мен бiрлiгiнде. Бiрақ қоғамды таным объектiсi ретiнде тек философия ғана емес басқада ғылымдар зерттейдi. Олар қоғамның жеке саласың қарастырады, «бөлiп» алғандай. Мысалы: юриспруденция- адамдардың қоғамда қалыптасқан заңдарға деген қатынастарың, жалпы құқықтық құбылыстарды зерттейдi, педагогика- педагогикалық құбылыстарды, бүкiл бiлiм беру және тәрбиелеу салаларың қамтиды, тарих- нақты белгiлi бiр кеңiстiк пен уақытқа қатысты оқиғаларды сипаттап, түсiндiредi.

 Ал, әлеуметтiк философияның  қарастыратың мәселелер келесi:

* әлеуметтiн жалпы даму заңдарың  жалпы әлем қалыптасу жүйесiнiң  бөлiгi ретiнде 

* қоғамдық болмыс және адамдардың  рухани дүниесiнiң ерекшелiктерiн,  ұжымдық сананы 

* әлеуметтiк құбылыстарға адамдардың  құндылық қатынастарың, олардыңадамдардың  қажеттiлiктерi мен мақсаттарына  сәйкестiгiн. 

 Сонымен, әлеуметтiк философия  әлеуметтiк әлемге деген өзiндiк  көзқарасын қалыптастырады, ал мұны  басқа жеке ғылымдар жасамайды,  өйткенi олар көпқырлы әлеуметтiк  құрылымның тек жеке үзiндiлерiн  зерттейдi. Бiрақ, бұдаң адамның  негiзгi мәселелерiн тек әлеуметтiк  философия шешедi деген пiкiр  қалыптаспау керек, өйткенi жеке  ғылымдардың теориялары, олардың  тәсiлдерi және олар арқылы алынған  эмпирикалық деректер сiз әлеуметтiк  философия өз мағынасынаң айырылады. 

Қоғам- бұл «әлеуметтiк инстинктерiн» қамтамасыз ету мақсатымен бiрлескен, адам индивидтерiнiң жиынтығы.

Қазіргі заманда қоғам түсiнiгi үш тұрғыдан қарастырылады: әрекеттiлiк- қоғам жеке индивидттердiн жай ғана жиынтығы емес, әр-түрлi әлеуметтiк топтар, ұжымдар, топтар, ұлттар, мемлекеттер т.б. сияқты тарихи қалыптасқан адамдардың бiрлескен өзара-әрекеттесу формалары; қатынастық- қоғам айқындаушы болып табылатың экономикалық қатынастар негiзiнде қалыптасқан әлеуметтiк қатынастар жиынтығы; институтционалды- қоғамды ұйымдасқан-басқару аспектiсiнде қарастырады, қоғамның тұрақты дамуың қамтамасыз ететiн ұйымдар мен мекемелер жиынтығы.

Келешекте «супериндустриалды» қоғамға  келемiз деген болжам бар, ал бiз  оны «информациялық қоғам» деп атаған жон көремiз.

 Қоғамның даму концепциялары: 

*нигилизм (Кант «бiртiндеп жақсарудан  өлгел жатырмың», Ницше, Шопенгауэр, Франк, Бохенский) – қоғамдық  прогресстiн болуына күмәнданып, мойындамау 

*географикалық детерминизм (Монтескье,  Бокль, Мальтус, Кьелен) қоғам  дамуында географиялық жағдайлар:  климат, қазба байлықтар мен табиғи  ресурстардың болуы және халық  саны шешушi б.т. деп есептеу 

*әлеуметтiк- табиғи (Л.Гумилев)- қоғам  дамуында пассионарийлер (кейбiр  табиғи факторлар әсерiмен, күн  қуатының белсендiлiгi немесе ғарыштық  радиация т.б. аса ынталы әрекеттерге  бейiмдi этностар) шешушi болып табылады 

*формациялық тұғырнама (Маркс)- әлеуметтiк- экономикалық фактор  маңызы және таптық күрес қоғам  дамуында асыра бағаланады 

*технократиялық (Белл, Ростоу, Тоффлер)-техниканы,  технологияны және ғылымды постиндустриалды  қоғамның жүиеқалыптастырушы элемент  негiзiнде алады 

*мәдени-тарихи (Сорокин)-мәдениет  ерекшiлiктерi мен дүниеге көзқарастарды  абсолюттендiру 

*әлеуметтұлғалық (Мертон, Фромм)- тұлғаның еркiндiк деңгейiн және  оның қоғам мен өзара әрекеттестiгiн  қарастырады 

*қоғам дамуының жалпы  бiр негiздерiн мойындамайтын көзқарастарда  бар (М.Вебер) оның айтуынша  батыстық-еуропалық капитализм генезисiне  экономика мен протестанттық  этика бiрдей әсерiн тигiздi.

53.Әлеуметтік философияның ұғымдары мен негізгі принциптері.Социогенез ұғымы. Әлеуметтік философияның пәнің негіздеуден бұрын «әлеуметтік» деген ұғымның мән-мағынасын анықтап алайық. Қазіргі заманғы философиялық әдебиеттерде бұл ұғым тар және кең мағынасында қолданыс тауып жүр.Тар мағынасында «әлеуметтік» деген ұғым қоғамның әлеуметтік саласын құрайтын қоғамдық құбылыстардың ерекше бір жүйесін сипаттайды. Бұл салада адамдардың тиісті мүддесіне сай белгілі бір мәселелер қатары қарастырылып, шешімін табады. Кең мағынасында «әлеуметтік» деген ұғым «қоғамдық» деген ұғымның синонимі ретінде қолданыс тапты. Әлеуметтік философияның пәні – біртұтас әлеуметтік жүйе ретіндегі қоғам, оның дамуы мен қызмет ету заңдары. Бұл дегеніміз, әлеуметтік философия сан алуан қоғамдық құбылыстар мен процестерді макродеңгейде, яғни бүкіл қоғам деңгейінде қарастырады. Оны ең алдымен қызықтыратыны әлгі қоғамдық құбылыстардың арнайы ерекшеліктері емес, керісінше олардың қоғамның біртұтас құрамындағы алатын орны мен оның дамуы мен қызмет етуіндегі атқаратын рөлі. Сонымен бірге әлеуметтік философия қоғамдардың бір-бірімен өзарабайланысын да зерттейді. Бүкіл адамзаттың дамуын сипаттайтын қоғамдық процестер мен үрдістерде оның назарында. Бұл сәтте оның зерттеу объектісі ретінде біртұтас тарихи процесс, ондағы субъективтік және объективтік шарттардың өзарабайланысы, даму заңдылықтары есептеледі. Адамдардың практикалық іс-әрекеті мен қоғамдық қатынастарыда әлеуметтік философияның назарында деуге болады. Өйткені өздерінің сан алуан практикалық іс-әрекеттері (өндірістік-экономикалық, рухани, әлеуметтік-саяси, ғылыми, өнегелік, эстетикалық) барысында адамдар өздеріне қажетті рухани және материалдық игіліктерді өндіреді, табиғатты түрлендіріп, өзгертеді, қажетті рухани жағдай мен әлеуметтік мәдени ортаны қалыптастырады. Адамдар бірлесіп еңбек ету барысында өздерінің қоғамдық өміріне қатысты проблемаларын шешу үшін бір-бірімен әр түрлі қатынаста болады. Антропосоциогенез – материя қозғалысының биологиялық формадан әлеуметтік формаға өту процесі; жануардың адамға айналуыфның және жануарлардың адамзат қоғамымен ажырамас бірлігі. Антропогенез және социогенез қапталдаса жүріп отырған екі дербес процесс емес. Адамның қалыптасуы оның мәнінің қалыптасуы болып табылады. Алайда адамның мәні жеке индивидке тән абстракті немесе өзінің шын мәнінде ол барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы болып табылады. Демек адамның қалыптасуы (антропогенез) денегіміз ең алдымен қоғамдық қатынастар жиынтығы, яғни, қоғамдық (социогенез) қалыптасуы. Социогенез – антропогенездің мазмұны. Антропосоциогенездің біртұтас процесінің бір-бірінен айырғысыз байланысты екі жағы бола отырып, антропогенезбен социогенез уақыт жағынан сәйкес келеді. Жалпылама түрде қарастырғанда қоғамның қалыптасу кезеңі сонымен бірге адамның қалыптасу кезеңі болып табылады. Бұл идея қазіргі антропологтар мен археологтар жасаған «екі секіріс теориясының» ғыл. Концепциясында нақты жүзеге асты. Бұл теория бойынша, адам эволюцииясында екі үлкен өтпелі кезең болды. Біріншісі және негізгісі -–адамның өзінен бұрынғы жануарлар сатысынан қалыптаса бастаған адамдар сатысына өтуі – бұл соңғыға архентроптар (пикентроптар, синантроптар және басқа ұсақ формалар) және палеоагтроптар (неандертальдар) жатады. Екінші секіріс – алғашқы және кейінгі палеолит аралығында, шамамен 35-40 мың ж. бұрын болған палеоантроптардың қазіргі адамға айналуы. Бірінші секіріс әлеум. заңдылықтардың пайда болуы болса, екінші секіріс олардың толық та тұтас үстемдігінің орнауы болды.

54.Л.Н.Гумилевтің   «пассионарлық дүмпу» идеясы  мәселе ретінде. Этнос субъектісі (шынайы ұлт өкілі) ұғымының мәнін анықтау үшін біздің зерттеуімізге арқау болған Л.Н. Гумилевтің этнос теориясы.Ғалымның этнос туралы теориясын бағалауда әр алуан көзқарас болғанына қарамастан, оның жекелеген идеялары – «пассионар теориясы» этнос субъектісін қалыптастыруда маңызды әрі аса құнды деп ойлаймыз. «Эндогамия» - ұлттың биологиялық төлтума бітімін сақтап, оның жойылып кетуінің алдын-алады. Бұл теория аралас некенің сандық шегін анықтап, одан аттау ұлтқа қауіп төндіретіндігін ескертеді.Біздің ойымызша, бөлімнің басында сөз еткен ұлы ойшылдарымыздың

«толық адам», «түзу адам», «сегіз қырлы, бір сырлы» ұғымдары Л.Н. Гумилевтің «пассионар» теориясымен  сәйкес келеді, әрі бірін-бірі толықтырады. «Толық адам» ұғымы жас ұрпақтың бойына рухани - адамгершілік құндылықтарды  бағалай білетін адам қалыптастыру мақсатында пайдаланылса, «пассионар»  ұғымында рухы биік, ұлттық сана-сезімі жоғары Адам қалыптастыру мүмкіндігі туындайды. Мұндағы айтарымыз пассионарий  адамдар – мол рухани психикалық қайрат иелері, олар бар күшін жоғары мақсатқа – ұлт (этнос) мүддесіне  жұмсайды, оны өзінің жеке мүддесінен анағұрлым жоғары қойып, баю,дүние  жиюға емес, жан-тәнімен ұлт мүддесіне  қызмет етуге сарп етеді. Олар басында  аз болғанымен, көпшілікті өзіне ілестіре алады, этносының есінде, тарихта  қалатын шаруалар тындырады.Л.Н. Гумилевтің айтуы бойынша, этностың пайда болуы  пассионарлық дүмпуден басталып, соның  күші жойылғанша этнос ішіндегі пассионарийлер мен субпассионарийлердің күресінен, текетіресінен құралып, ғасырлар бойы

созылып, этностың құруымен аяқталады [1,4]. Ол дүмпу – пассионари адамдардың әрекеті, ондай адамдар  этностың гүлденуін қамтамасыз етеді. Бастапқыда олар бастаған этнос соғысып, бабаларымыздың айтуынша, «тізесі барды  бүктіріп, басы барды игізіп», өзін танытып, өміріне қажетті кеңістік, жер,ландшафт иемденіп, соның қожасы болады. Сол жерде тұрып, дамып, гүлдеп,мәдениеті  шарықтап, толастайды. Заман өте  этностың пассионарийлері азайып,субпассионарийлері көбейіп, ол әлсіреп, рухани азайып, мәдени тозып, жоқ болады. Ал адамзат тарихы одан әрі жалғаса береді.

55.Жаһандану үдерісі  һәм жаһандануға деген қарсылық (антиглобализм). Жаһандану, ғаламдану, әлемдік ауқымдану, глобализация (ағылш. Global — әлемдік, дүниежүзілік, жалпы) — жаңа жалпыәлемдік саяси, экономикалық, мәдени және ақпараттық тұтастық құрылуының үрдісі. Терминді ғылыми айналымға алғаш рет енгізген америкалық экономист Т.Левита. Жаһанданудың жаңа сатысының түрлі аспектілерін 20 ғасырдың ортасынан бастап Уолт Ростоу, Дэниел Белл, Алвин Тофлер, Питер Дракер, Джон Нейсбитт, Лестер Туроу зерделеді. Олар ғылымға “интеллектуалдық индустриялар экономикасы”, “ақпараттық қоғам”, “техникалық революция”, “ақпараттық жарылыс”, “ғаламдық ауыл” деген ұғымдарды енгізді. 2-дүниежүзілік соғыстан кейінгі әлемдік тәртіп үшін жаҺандық инфрақұрылым құру идеясы алғаш рет 20 ғасырдың 40 — 50-жылдары АҚШ-тың зерттеу орталықтары: Халықаралық қатынастар жөніндегі кеңесте, “Рэнд” корпорациясында, Стратегиялық және халықаралық зерттеулер орталығында, Психологиялық стратегиялар басқармасында тұжырымдалды. Жаһандану ұғымы, жалпы алғанда, әлемдік өркениеттің аса маңызды өлшемдерінің жалпыадамзаттық өлшемге ие болуы деп түсіндіріледі. Қоршаған орта, түпкі ресурстар (энергия, су, азық-түлік), демография, көші-қон толқындары, есірткі тасымалы, халықаралық терроршылдық проблемалары жекелеген елдер күшімен шешілуі мүмкін емес. Ақпараттық төңкеріс бұл проблемалардың жаҺандық өлшемге ие болуына ықпал етті. Зерттеушілер Жаһандануды әр текті, бірақ әлемнің біртұтастыққа айналу логикасымен біріктірілетін өзгерістердің жиынтығы деп түсіндіреді. ЖаҺандық өзара тәуелділік және бүкіләлемдік даму үрдісі Жаһандануға алып келмей қоймайды. Бұл үрдіс трансұлттық экономика мен жалпыадамдық құндылықтарды қорғауға негізделген халықар. ұйымдар жүйесі ықпалын күшейтеді. Жаһандану әлеуметтік феномен ретінде көп қырлы және көптеген құрамдас бөліктерді қамтиды. Негізінен, оны ұлттық және әлемдік шаруашылықтың техникалық және қаржылық жағынан дамуының нәтижесі деп есептейді. Алайда әлеуметтік-мәдени өзгерістер, адамдар тұрмысының өзгеруі, адамзаттың қоршаған ортамен қарым-қатынасының күрделенуі де Жаһандануға елеулі ықпал жасап отыр.

56.Мәдениет және өркениет. Мәдениет – философиялық ой – толғамның аса маңазды, терең теориялық мәнді ұғымдарының бірі. Мәдениет үғымы қоғам өмірінің түрлі салаларына байланысты жие пайданылады сонымен қатар адамзат тарихын зерттеушілер де мәдениет мәселесін қамтымайынша дұрыс қайымдаулар жасай алмайтынын ескерте кету керек.  
Көпшілікке арналға әдебиетте мәдениет мәселесін рухани, көркемдік саласармен байланыстыра қарау басым. Шынына келгенде, мәдениет – адам әрекетінің, саналы қызметінің көрінісі олай болса оған рухани да материалдықта жетістіктер жатады.  
Материалдық өндіріс рухани өмір сияқты бір қалыпта қала бермейді өдіріс қажеті оның дамуын, жаңаша қалыптасуын туғызады оны күрделі ете түседі.  
Материалдық мәдениет құрамына еңбек құралдарымен қатар барлық қолмен, ақылмен өнделген еңбек заттары жатады. Олардың мазмұны мен түрі мәдениеттің даму сатысын көрсетеді. Сондықтан, мәдениеттегі қазіргі бардың, болашақтың сабақтастық байланысын тани білу қажет.  
Мәдениет негізі – еңбек. Еңбек неғүрлым күрделі болған сайын, мәдениетте жаңа сипат алып отырады. Алғашқы еңбек бөлінісінен қазіргі кезеңге дейін еңбек материалдық өндіріс мәдениетін жетілдірудің негізі болып келеді. Мәдениат адамсыз жасалмайды. Адам дамуы мәдениетке байланысты. Тек осы өзара тәуелдікті анықтай алғанда ғана мәдениеттің адамзат тарихында, адам өмірінде алатын орын түсінуге болады.  
Мәдениет тарихи процестермен үштасып жасады, сол тарихи процестердің тікелей туындысы болып табылады. Сонымен бірге мәдениеттің бір ерекшелігі оның өз бойындағы сабақтастықты терең сақтай білуінде. Мәдениеттң түсіне үшін тарихи дәуірді білу, оның өндірістік қатынастары қандай болғаны анықтау, өмір салты, рухани дүниесі қандай ерекшеліктерімен анықталатынын ажырата білу керек.  
Өткен уақыт мәдениеті – халықтық мұра ол адамның өзі оның өткен жолы, болашағының сатысы, сондықтан бұрынғы мәдениет туындыларын қазіргі сана дәрежесі негізінде, қоғамның осы заманғы қалпына сәйкес бағалау диалектикалық ойлауды қажет етеді.  
Мәдениет қандай тұр алса да адамдық мазмұнда болады. Мәдениеттегі адам қызметі өзінің субъективті мазмұны мен анықталады. Мәдениеттің ерекшелігі сол – ол тек объективті шындық тұрі ғана емес, шығу тегі жағынан алғандағ оның объективті мазмұнынан. Мәдениеттің материалдылығының өзі оның шығу көзі адамға байланыстылығында. Адамның өмір сүру әдісімен объективтік қызмет негізінде ғана мәдениет материалдық сипат алады.  
        «Мәдениетке» ұғымы сияқты, «өркениет» ұғымы да әр-түрлi мағынада қолданылады:  
1. тұрпайлық пен варварлық кезеңден болатың адамзат дамуының сатысы (Морган, Энгельс);  
2. мемлекеттер мен адамзаттың дүниежүзiлiк бiрлестiгi;  
3. қоғам мәдениетi;  
4 материалды мәдениеттiн даму деңгейi;  
5. мәдениет дамуының соңғы кезенi, оның құлдырауы (Шпенглер).  
Соңғы кезеңдерде, өркениет деп парасатты ұйымдасқан, оның барлық көптүрлiгi мен жалпы бiрлiгiнде көрiнетiн, жоғары дамыған қоғамды айтады. Көптеген философтардың өркениетке деген көзқарасы бойынша, өркениет бұл қоғам дамуының тарихында болатың бiр-бiрiн ауыстырып отыратың мәдениеттер және олардың әрқайсысы туу, пайда болудаң, толық сөну сатыларынаң өтедi (Н.Данилевский, К.Леонтьев, О.Шпенглер, А.Тойнби, Фукияма т.б.). Адамзат дамуының бiр неше классификациясы бар:  
1) Формациялық- бұл жiктеу қоғамдық экономикалық формация ұғымына негiзделген, ол қоғамның белгiлi бiр тарихи кещенiң бiлдiредi, және белгiлi бiр өндiрiс тәсiлiне негiзделген болады. Өндiрiс тәсiлi- бұл қондырма және базис жиынтығы болып табылады, ал ол өз кезiнде өндiргiш күштер және өндiрiстiк қатынастарға бөлiнедi.  
2) Өркениет қоғам дамуының сатысы ретiнде- (Генри Льюис Морган американдық зерттеушi, өмiрiнiң көбiн ирокездер арасында өткiзген) адамзат тарихың бiрнеше кезеңдерге бөлдi, ол жабайы, варварлық және өркениет деп, және бұл кезеңдердiң әрқайсысы төменгi, орташа, жоғары сатыдан өтедi. Сондай-ақ бұл тұғырнаманың негiзiнде технологиялық детерминанта жатыр. Соңғысында өндiрiстiн қалыптасуымен және рухани өндiрiс ауқымының қалыптасуымен ерекшеленедi, оған дiннiң, ғылым, өнердiн дамыған формалары кiредi, олар жазба тiлдiн ашылуымен және кең қолдануымен байланысты болады.  
3) Оқшауланған өркениеттер- бұл тұғырнаманың авторлары мен iзбасарлары өркениеттi тiрi организмнiң өмiр сүруiмен салыстыра отырып, биологиялық аналогияларды қолданды. Оқшауланған өркениет деп белгiлi бiр қоғамның дамуының мәдени-тарихи типы айтылады, оның негiзгi ерекшiлiктерi географиялық жағдайлармен айқындалады. Әр тiрi организм сияқты оқшауланған өркениетте өз дамуының белгiлi бiр кезеңдерден өтедi: туу, балалық шақ, кемелденген кезең, кәрiлiк және өлу (сөну). Өкiлдерi: Н.Я.Данилевский, Освальд Шпенглер, Арнольд Тойнби  
4) Питирим Сорокиннiң (американдық социолог, аксиология мәселелерiн көтерген) циклдiк тұғырнамасы құндылықтар жүйесiб.т.- қоғам дамуының белгiлi бiр тарихи кезеңiнде басшылыққа алынатың құндылықтар туралы түсiнiктермен байланысты. Осыған орай Сорокин өркениеттiң (супермәдениет) үш түрiн қарастырады: идеационалды, сенситивтi, идеалистiк. Бiрiншiсiнде рухани құндалақтар басым болады әсересе дiни идеология бiрiншi орынға шығады (ортағасырлар), екiншiсiнде- материалды құндалақтар жоғары шығады да метериалистiк көзқарастар басым болады (б.д.д.3-1ғ. антика кезеңi мен 16ғ батыс еуропаны жатқызады), үшiншiсi, идеалистiк супермәдениет- бұл жоғарыда айтылған этаптардың бiр-бiрiне өту кезеңi, және тек бiреуi ғана женiп шығып басшылыққа алынады, материалдық немесе рухани.