Философия негіздері

Ілім тағдыры. Элеаттықтар  ілімі Платон мен Аристотель және олардан кейінгі бүкіл европалық  философияға ықпал етті, ал Зенон  апориялары әлі күнге дейін толассыз қызығушылық пен шешу жолдары  туралы талпыныстарға толы.

Атомизм Демокрит – Элладаның  Абдера қаласында туылып, Афиныда 

өмір сүрген, көп саяхаттап  Египетте, Вавилонда, мүмкін Үнді мен  Эфиопияда болған, әрдайым адамда кездесетін ақыл таяздығын

 әжуалаумен өткендіктен  «Күлегеш» Демокрит  атанған ежелгі  грек философы.Демокрит  түрлі  салалар бойынша 70-ке жуық еңбек  жазған деген мәлімет бар. Бірақ  олардың бірде – бірі бізге  жетпеген. Атомизм мәселесі Демокриттің  «Большой домострой», «Малый домострой»  еңбектерінде баяндалған.Демокрит  пікірінше, болмыс түпнегізі:  атом және атомдар қозғалатын  бос кеңістік. Атомдар – заттың  ұсақ, бөлінбейтін бөлшектері. Әрбір  атом мәңгі және өзгеріссіз. Атомдар  пайда болмайды және жойылмайды. Атомдардың саны шексіз, олар  көлемі, формасы және кеңістікте  күн сәулесі түскенде көрінетін  шаң – тозаңы сияқты «билеп  жүреді»

Дүниеде  бар заттардың  барлығы атомдардан және бос кеңістіктерден құралады, заттардың пайда болуы  мен жойылуы – атомдардың бірігуі  мен бөлінуінің нәтижесі. Уақыт өте  барлық заттар ыдырайды, ал оларды құраған  атомдар өз тіршілігін жалғастырады. Дәстүрлі төрт стихияны Демокрит басқа  нәрсенің барлығы құралатын «орта  басқыштар» деп атайды. Ауа, су, жер  – түрлі формадағы атомдардан құралады, ал от – тек шар бейнелі  атомдардан.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8.Сократ философиясының  басты мәселесін ашып көрсетіңіз.

Сократ (б.д.д. 470-399ж.ж) – өз өмірі – философиялық ілімнің  айнасы болған афиналық философ. Сократ өз кезінде Афина мен Спарта арасындағы соғысқа қатынасып, бейбіт кезеңде  азаматтық міндеттерін орындап, қарапайым өмірсалт ұстанған. Уақытының  көбін шәкірттерімен әңгімелесуге арнаған. Софистерден ерекшеленіп, өз еңбегіне ақы алмаған. Соған қарамастан 70 жастағы Сократ бұрынғы құдайлардың  орнына жаңаларын ойлап шығарып,  уағыздап, жастарды азғындатып жүргені  үшін өлім жазасына кесілді.

«Жалған даналарға»- софистерге қарсы болып өткен Сократ ақиқатқа жетудің айрықша жолын (майевтиканы)негіздеді: әңгімелесушіге сұрақ қоя отырып, оны дұрыс және өзіндік тұжырым  жасауға итермелеу.

Негізгі еңбектері: Сократ өз өмірінде бірде-бір еңбек,сөз жазып  қалдырмаған (әдейі).

Философиялық көзқарастары: Сократ ілімі бізге оның шәкірттері арқылы жеткен. Олардың әрқайсысы  Сократ ілімін өздігінше баяндайды. Ал күмән туғызбайтын мәліметтер қатарына мыналар жатады:

• Сократ «Философияның басты міндеті-табиғатты зерттеу емес , адамды тану» екенін бірінші болып айтты;
• Сократ жанның денеден денеге көшуі идеясын жақтаушы.

Сократ этикалық реализмді  жақтады:

1. «кез-келген білім - ізгілік»;
2. «кез-келген зұлымдық білімсіздіктен туады» деп түсінді.

Сократ ізгілік туралы ілімді тұжырымдады. Ол ілім бойынша: адамды ізгілікті ететін – ненің ізгі , ненің зұлымдық екені туралы білім. Мысалы: батырлық- адамның өз қорқынышын жеңуі туралы білім; әділдік- құдіретті  және адами заңдарды қалай орындау  керектігі туралы ілім; ұстамдылық – өз құштарлығы – нәпсісін қалай  тізгіндеу керектігі туралы білім. Бұл ілім антикалық дәуірдің өзінде сынға ұшырады.

Өзінің этикалық рационализм  ілімінде Сократ ізгілік пен білімді  теңестіреді: «ізгілік бүкілімен-білім», « нағыз ізгілік- білуге, оны тануға тікелей байланысты», «ізгіліктің  ақиқаттылығының бір ғана өлшемі бар, ол- білім».

Мұның жағымды да , жағымсыз да жақтары бар. Жағымдысы: білімнің , біліп барып іске асырудың арқасында  ізгілік – өз қасиетін жоймай орнықты  болатындығы.  Жағымсызы- ізгілікті  білімге тікелей тәуелді етуінде. Сократтық диалогтық ашық әнгімелерінің  тақырыптары: ізгілік, байлық, даңқ, денсаулық, сұлулық, махаббат, адамшылық, зұлымдық, т.б. Сократ өзі «майевтика» («кіндік  шешелік»-«ой туғызу өнері»)д.а. Мәні- әңгімелесушіге дайын ойларды үйрету емес , оған жетекші сұрақтар беру арқылы ойландырып, ақиқатты іздеуге итермелеу.

Мұндай әдіске тап болған адам алғашында қарапайым сұрақтарға өте оңай жауап бергенімен біртіндеп  шатасып, қайшылықтың шешімін таба алмай дағдарады.Ал Сократ сол бастағы  күйінше аңғал түрімен сұрақтарды үстемелей отырып әрбәр адамның  өз-өзінің ойы мен санасына үңілуіне, бұған дейін талғамсыздықпен  немесе білімсіздікпен иланып келген бедел санаған ойлар мен қағидалардың жалғандығына , жасандылығына, негізсіздігіне көз жеткізуіне себепші болады.

Сократ ілімі білімді  насихаттады, адамзатты толғандырған мәңгілік сұрақтарға (ізгілік, зұлымдық,махаббат,ар-намыс) жауап іздеді, майевтика әдісін ашты және пайдаланды.

 

 

 

 

 

 

9. Платон философиясы:  «идея» теориясы, мемлекет жайлы  ілімін талдаңыз.

Платон (шын аты – Аристокл, Б.Э.Д. 427-347) – ежелгі Грецияның ірі философы, Сократтың оқушысы, өзінің жеке фил-қ  мектебі Академияның (мектеп мифологиялық батыр Академге арналған шағын орманда орналасқандықтан «Академ» деп аталып кеткен) негізін  қалаушы, философиядағы идеологиялық бағыттың негізін қалаушы.

• Негізгі шығармалары: “Апология” (Сократты қорғау), “Критон” (заңды сыйлау туралы), “Кратил” (тіл туралы), “Федон” (әдептілік туралы), “Мемлекет” (идеялар теориясы), “Теэтет” (білім туралы), “Тимей”, “Заңдар”, т.б.

   Платон ақиқат дүниені  – «идеялар патшалығын» реалды  емес, сезімдік, тәндік дүниеден  ажыратады. Платонның идеалды  патшалығы – идеялардан құралған  рухани жиынтық. «Идея» сөзі  платон заманында «сыртқы түр,  көрініс, тек, сапа, образ» дегенді  білдіреді. Ал Платон идеялары  – адам басынан тысқа шығарылып,  идеялар патшалығында дербес  тіршілік етуге кіріскен объективтендірілген  ұғымдар.

Платонның пікірінше, шын болмыс —  ақылмен ғана білуге болатын денесіз  идеялар әлемі. Оның болмысы Парменидтікіндей біртұтас емес, керісінше өздеріне тән идеялары бар рухани көпшілік болмыс. Әр идея өз алдына мәңгі және өзгермейді, ол өзіне-өзі тән. Идеялардың саны көп, бірақ шексіз емес. Идеялар  бір-біріне тек қарым-қатынаста ғана емес, сонымен бірге бір-біріне бағынышты, басқаша айтқанда, бірнеше түрлі  идеялар бір ортақ идеяға бағынышты  қатынастарда болады. Қоғамның теқтік бөлінуін Платон азаматтардың бірлескен  тұрғылықты жерлері ретінде мемлекет беріктігінің шарты деп жариялады. Төменгі тектен жоғарғысына өз бетінше  өтуге жол берілмейді және ол үлкен  қылмыс болып саналады, өйткені әрбір  адам өзіне табиғатынан белгіленіп қойылған іспен айналысуы қажет. "Өз ісімен айналысу және бөтендерге килікпеу — әділдік деген осы". Әділдіктің платондық анықтамасы қоғамдық теңсіздікті, адамдардың туғаннан жоғары және төменгі болып бөлінуін ақтауға  құрылған.

Платон рухани әлемнің жеке идеялары туралы айтқанда, көбінесе “эйдос” деген ұғымды қолданады. Ежелгі грек тілінде идея да, эйдос та бір-біріне ұқсас мағына береді: түр, пішін, кейіп, тәсіл, т.б. Эйдостар сезімдік заттар үшін бір мезгілде әр түрлі міндет атқарады:

• себептілік;
• заттардың жаратылу кескіні үшін үлгі;
• заттардың түпнегізін бейнелейтін ұғым.

Платонның ілімі бойынша, идея мен  материядан басқа үшінші бастама  — әлемдік рух немесе космос рухы шығарм. күштің, қозғалыстың, тіршіліктің, жанның, сананың және таным процесінің қайнар көзі ретінде идеялар әлемі  мен заттар әлемін байланыстырады. Ол заттарды идеяларға ұқсауға, ал идеяларды  заттарда болуға көндіреді. Осы екі  әлемді біріктіріп, байланыстыру үшін космостық рухтың өзі қарама-қайшылықта болуы керек. Ол қарама-қайшылық үш бөліктен тұрады: біріншісі — өзіне-өзі  тең бөлік (идеялар әлемі), екіншісі — өзгермелі бөлік (материя) және үшіншісі — сол екеуінің қосындысынан тұратын бөлік (сезімдік заттар әлемі).

Платонның түсінігінше игіліктің  төрт түрі бар. Олар: жүректілік, данышпандық, естілік және әдептілік. Бұл игіліктер  адамдардың бәріне бірдей дарымайды. Осы  игіліктердің даруына қарай қоғамдағы  әлеум. топтарды үш топқа бөлуге болады. Олар: игіліктердің төрт түрінің төртеуі  де дарыған — философтар, бұлар  мемлекетті басқарулары керек, данышпандықтан басқа қалған үш игілік дарығандар — әскербасылар, т.б., ал игіліктің  соңғы екеуі ғана дарығандар —  қолөнершілер, шаруалар, саудагерлер, т.б. Осы әлеум. топтардың әрқайсысы  мемлекетке пайдалы және өте қажет. Сондықтан мемлекет өз тарапынан  азаматтарды игілік рухында қалыптастыруға, тәрбиелеуге жағдай жасауы керек. Жетілген мемлекетте аталған үш әлеум. топ  бір-бірімен жарасып, әрқайсысы өз ісімен айналысады да, мемлекетте игілік орнайды. Өзінің жетілген мемлекет идеясын  жүзеге асыруға талпынысы сәтсіз аяқталған соң Платон өз шығармаларында "барлық нәрсенің өлшемі — Құдай" деп санайтын адамдардан құралған нақты  мемлекет пошымын табуға ұмтылады. Платонның ойынша, адамдар өз қажеттіліктерін  жеке дара өтей алмайды. Олар өмір сүру үшін тамақ, киім өндіріп, үй салулары, т.б. жасаулары керек. Біреулері егіншілікпен, екіншілері тігіншілікпен, үшіншілері құрылыспен, төртіншілері етікшілікпен, т.с.с айналысады.

 

10. Аристотель  “материя” және “форма” түсінігіне қандай анықтама берді? Талдау жасаңыз.

Аристотель (б.д.д. 384-322ж) –  Платонның шәкірті, Македондық Александрдың тәрбиешісі болған классикалық кезеңдегі  ежелгі грек философы. Аристотель философиясының дамуы үш кезеңге жіктеледі: 1) б.д.д.367-347ж (20жыл) – 17жаста Платон Академиясына келіп Платон өліміне дейін шәкірт болды. 2) б.д.д. 347-335 ж (12 жыл) – Македония  мемлекетінің астанасы Пелле қаласында  Филипп патшаның шақыруымен оның ұлы  Александрдың тәрбиесімен айналысады; 3) б.д.д. 335-322 ж – өзінің философиялық мектебін – Ликейді (перипатикалық  мектеп) ашып, өмірінің соңына дейін  сонда шұғылданады. Негізгі еңбектері: «Пайда болу мен жойылу туралы», «Жан туралы», «Метафизика», «Категориялар», т.б.

Аристотель №1 философия  тарихшысы. Кез келген мәселені талдауды Аристотель бұл сұрақ бойынша  айтылған өзіне дейінгі белгілі  пікірлерден бастайды. Бізге ежелгі грек философиясының алғашқы кезеңі туралы маңызды мәліметтер оның дәл  осы қасиеті арқасында жетті. Өз ұстазы  Платонды жоғары бағалағанмен, оның идеялар туралы ілімін сезімдік дүние заттары мен идеялар  арасындағы қатынас түсініксіздігі үшін сынады. Логикасы. Аристотель европалық (классикалық) логиканың негізін  қалаушы. Ол дұрыс ойлаудың үш заңын (Тепе теңдік заңы, Қайшылықсыздық заңы, Үшіншісі болмауы заңы) тұжырымдады. Ақиқат пен жалғанның анықтамасын, силлогистиканы негіздеді. Кейіннен, Аристотельдің  еңбектерін жүйелеушілер оның алты логикалық  трактатын біріктіріп «Органон» («Құрал») деп атады. Логика – барлық философиялық бағыттардағы аса қажетті таным  құралы саналады. Бірақ Аристотельдің  өзі логикаға дербес ғылым деп  емес, барлық ғылымдарға бастама ретіндегі  міндетті кіріспе деп қана қараған. Метафизика (Бірінші философия) –  болмыс туралы ілім. Аристотель дуалист: ол дербес екі түпнегіздің – материя  мен форманың тіршілігін мойындады. Дүниеде бар заттың барлығы материядан және формадан тұрады. Бірақ олардан  Алғашқы материяны және Алғашқы  форманы ажырату қажет. Алғашқы  материя –адам үшін танылмайтын, ал бірақ барлық заттардағы материя  үшін негіз болып табылатын, формасыз, айқын емес зат. Жеке алғанда материя  пассивті, тіршіліксіз және нәрселер мен заттарды жаратуға қабілетсіз. Ол мәңгі: жаратылмайды және жойылмайды. Материя дегеніміз заттар пайда  болуындағы таза мүмкіндік (потенция). Материя – кездейсоқтықтың, жиынтықтың, заттар пайда болуы мен жойылуының қайнары. Пайда болған кез келген зат материя мен фораның бірігуі, форманың матеияғы енуі нәтижесінде  ғана тіршілікке ие болады.

Аристотельдің форма ұғымы  Платонның идея ұғымына жақын. Форма  – заттың тегін немесе түрін айқындайтын  идеалды мән (бірақ индивидуалды емес). Мысалы: мыстың бөлшегіне форма  енгенде ғана біз құмыра, көзе, ыдыс, т.б. аламыз. Форма – біртекті нәрселердің  жалпыға ортақ мәні (мысалы, түрлі  материалдардан түрлі конфигурацияда жасалған вазаларға ваза мәні ортақ). Нақты заттың материясы мен формасы  диалектикалық трде өзара байланысты: бірде форма ретінде кқрінген нәрсе, келесіде материя түрінде  де беріледі. Мысалы, балшық дегеніміз  форма берілген материя немесе балшық формасы берілген топырақ. 

Алғашқы форма, Аристотель пікірінше  болмыстың жоғарғы мәні, алғашқы  қозғаушы, алғашқы себеп және жоғарғы  мақсат. Сонымен қатар алғашқы  форма өзін өзі ойлай алатын Әлемдік  ақыл.

 

 

 

11. Антика философиясындағы материализмді негіздеу идеяларын сипаттаңыз (Фалес,Анаксимандр,Анаксимен,т.б.)

Милет мектебі б.д.д VI г. Ежелгі Грецияда — Кіші Азияның Ірі сауда кәсіптік-полисінде пайда болды. «Жеті дана» деп аталган ойшылдар осы мектептің негізгі өкілдері болды. Олардын әйгілері:

1. Фалес

2. Анаксимандр

3. Анаксимен болды. 

Милет мектебінің  өкілдері:

1. материалистік позицияны  ұстанды;

2. философиямен ғана емес  баска да накты жаратылыстык  гылымдармен айналысты;

3. табигат заңдарын тусіндіруге  тырысты (сол ушін оларга «физиктер»  — «табиғатты зерттеушілер» деген  екінші ат танылды);

4. субстанцияны - дуние жаратылган  бастапкы негізді іздеді.

 

Фалес (б.д.д. 640-560 ж.ж.) - Милет мектебінің негізін калаушы, улкен философиялык мура калдырган алгашкы грек философы. Фалес:

1. дуние негізінде су (архэ) жатыр дел есептед1;

2. жердің жан-жагын су  коршаган жалпақ диск турінде  елестеті;

3. өлі табигаттың, барлық  заттардың жаны болады деп  түсінді (гилозоизм – барлық  нәрсенің жаны бар деп есептеу).

4. құдайлар бар және  көп деп сенді;

5. әлемнің орталығы жер  деп ойлады;

6. жылдың 365 тәліктен туратындыгын  аныктады;

7. математикалық жаңалыктар  ашты («Фалес теоремасы»)

Фалестің шәкірттері Анаксимандр (б.д.д. 610-540 ж.ж.)

1. дуние негізінде мәңгі,  шектік өлшеуге келмейтін субстанция - «алейрон» жатыр деп түсінді.

2. материяның сақталу  заңын тужырымдады (заттың атомдық  құрылымын ашты), барлық заттар  мен тірі тіршілік микроскоптық  денгейдегі элементтерден турады; тірі организмнің тіршілігінің  тоқтауы, заттардың ыдырауынан  кейін де оны құраган элементтер - («атомдар») калып, жана организмдерді  құрайды;

3. алғаш болып эволюция  нәтижесінде адамдардың басқа  жануарлардан шыкканын айтты  (Ч.Дарвин ілімінің ең ежелгі  антикалык нұсқасы);

Анаксимандрдың  шәкірті Анаксимен (б.д.д. 546-526 ж.ж.)

1. дуние негізі - ауа деп  санады;

2. жер бетіндегі заттар - турлі ауа концентрациясының  нәтижесі деп санады: ауа тығыздала  келіп алдымен ауаға, содан-соң  балдырга (батпакка), содан-соң жерге,  одан соң тасқа, т.б. айналады.