Қазақстан Республикасындағы банк жүйесінің теориялық және методологиялық аспектілері

 

Кесте 2 - ЕДБ активтерінің құрылымы

 

Көрсеткіштер	2011ж		2012ж		2013ж		Өзгеру, 2012/2011жж
	млрд. тг	үлесі	млрд. тг	үлесі	млрд. тг	үлесі	абс. тг	%
Қолма-қол ақша, тазартылған қымбат металдар	1396,5	10,9	1479,3	8,2	1953,6	9,5	474,3	32,1
Басқа банктерге орналыстырылған салымдар	603,9	4,7	520,2	2,9	465	2,3	-55,2	-10,6
Бағалы қағаздар	1859,0	14,5	1891,2	10,5	1916,6	9,3	25,4	1,3
Банктік заемдар мен «кері РЕПО» операциялары	10455,4	81,6	11624,2	64,6	13348,2	64,6	1724	14,8
Капиталға инвестициялары	381	3,0	325,3	1,9	351,7	1,7	26,4	8,1
Басқа активтер	2035,1	15,9	2141,9	11,9	2623,8	12,7	481,9	22,5
Резервтер (провизиялар)	-3913,0	-30,6	4102,1	-22,8	-5197,3	25,2	-9299,4	26,7
Активтер жиынтығы	12817,9	100	13880	100	15461,7	100	1581,7	11,4
Ескерту– Ұлттық банктің мәліметтері негізінде құрастырылған

 

ҚР банк секторының несие портфелі (негізгі борыш) жылдың басымен салыстырғанда 1 690,3 млрд. теңгеге немесе 14,5%-ға ұлғайып, есепті күні 13 348,2 млрд. теңге болды.

Заңды тұлғаларға қарыздар 2013 жылдың басынан бастап 422,0 млрд. теңгеге немесе 6,0%-ға ұлғайып, 7 472,9 млрд. теңге болды. Жеке тұлғаларға қарыздар 766,6 млрд. теңгеге немесе 30,3%-ға ұлғайып, есепті күні 3 297,1 млрд. теңге болды. Шағын және орта кәсіпкерлік субъектілеріне қарыздар жылдың басынан бастап 471,6 млрд. теңгеге немесе 25,2%-ға ұлғайып, 2 342,2 млрд. теңге болды.

Екінші деңгейдегі банктердің несие портфелінің құрылымында ең көп үлесті заңды тұлғаларға қарыздар алады – 56,0%, бұл орайда, жеке тұлғаларға қарыздар үлесі – 24,7%, шағын және орта кәсіпкерлік субъектілеріне қарыздар – 17,5%, «Кері РЕПО» операциялары - 0,9%.

Негізгі борыш және/немесе есептелген сыйақы бойынша мерзімі өткен берешегі жоқ қарыздар жылдың басынан бастап 12,2%-ға ұлғайып, 2014 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 8 745,9 млрд. теңге немесе несие портфелінің 65,5%-ы болды.

1 күннен 30 күнге  дейін мерзімі өткен берешегі  бар қарыздар несие портфелінің 1,6%-ы, 31 күннен 60 күнге дейін мерзімі  өткен берешегі бар қарыздар  – 0,7%, 61 күннен 90 күнге дейін мерзімі  өткен берешегі бар қарыздар  – 1,1% болды.

90 күннен  астам мерзімі өткен берешегі  бар қарыздар жылдың басынан  бастап 19,7%-ға ұлғайып, есепті күні 4 158,2 млрд. теңге немесе несие  портфелінің 31,2%-ы болды.

Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарының талаптарына сәйкес несие портфелі бойынша қалыптастырылған провизиялар (резервтер) жылдың басынан бастап 25,0%-ға ұлғайып, 4 643,9 млрд. теңге немесе ЕДБ жиынтық несие портфелінің 34,8%-ы болды.

Бұл орайда, ХҚЕС бойынша провизиялардың 90 күннен астам мерзімі өткен берешегі бар қарыздарға қатынасы 2014 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 111,7% болды [22].

2011 жылы  халыққа берілген несиелердің  жалпы көлемі 8811248 млн. теңгені құрады. Ал 2012 жылы  халыққа берілген несиелердің  жалпы көлемі 9958040 млн. теңгеге дейін артқан болатын.

 

Кесте 3 - Коммерциялық банктермен несиелеудің жалпы көрсеткіштері

млн.тг

Көрсеткіштер	2011ж	2012ж	2013ж	Өзгеруі 2013/2012жж, (+;-)
				Сомасы	%
Несиелердің барлығы:	8 811 248	9 958 040	8 347 938	-1 610 102	-16,2
-банктік емес заңды тұлғалар	6 464 723	7 102 691	5 948 516	-1 154 175	-16,2
-жеке тұлғалар	2 346 525	2 855 349	2 399 422	-455 927	-16
Ескерту - ҚР Ұлттық банктің статистикалық мәліметтері негізінде құрастырылған

 

3 кесте көрсеткендей, 2013 жылы 2012 жылмен салыстырғанда  1610102 млн. теңгеге немесе 16,2 % төмендеп, 8347938 млн. теңгені құрады. Осыған негізгі себебі ретінде әлемдегі қаржылық дағдарыс әсерін жатқызуға болады [19].Оның құрамында болған өзгерістерін қарастырайық.  Банктік емес заңды тұлғаларға несиелердің көлемі 2011 жылы 6 464 723 млн. теңгені құрады, 2012 жылы оның көлемі 7 102 691млн. теңгеге дейін артқан болатын. Коммерциялық банктермен несиелеудің жалпы динамикасы 3 cуретте көрсетілген.

Сурет 3. Коммерциялық банктермен несиелеудің жалпы динамикасы (заңды мен жеке тұлғалар бойынша), млн.тг.

 

3 cурет көрсетілгендей, 2013 жылы банктік емес заңды тұлғаларға несиелердің көлемі 1 154 175 млн. теңгеге немесе 16,2% азайып, 5 948 516 млн. теңгеге тең болды. Жеке тұлғаларға несиелердің  көлемі 2010 жылы 2 346 525 млн. теңге құраса, 2012 жылы олардың көлемі 2 855 349 млн. теңгеге жетті. 2013 жылы олардың көлемі 2012 жылға қарағанда 455 927 млн. теңгеге немесе 16% төмендеп, 2 399 422 млн. теңгеге тең болды. Осы құрылымдық өзгерістер есебінен коммерциялық банктермен берілетін несиелердің жалпы көлемі азайды. 4 кестеде несиелердің валюта бойынша бөлінуіне талдау жасайық.

 

Кесте 4 - Несиелердің валюта бойынша бөлінуі

млн.тг

Көрсеткіштер	2011ж	2012ж	2013ж	Өзгеруі 2013/2012жж, (+;-)
				Сомасы	%
Несиелердің барлығы:	8 811 248	9 958 040	11 291 548	1 333 508	13,4
- ұлттық валютадағы несиелер	5 682 129	7 041 296	7 665 412	624 116	8,9
- шетел валютадағы несиелер	3 129 119	2 916 744	3 626 137	709 393	24,3
Ескерту - ҚР Ұлттық банктің статистикалық мәліметтері негізінде құрастырылған

 

4 кесте бойынша, ұлттық валютадағы несиелердің көлемі 2011 жылы 5 682 129 млн. теңгені құрады, 2012 жылы оның көлемі 7 041 296 млн. теңгеге дейін артқан болатын, ал 2013 жылы оның өсуі 624 116 млн. теңге немесе 8,9% деңгейінде болып, 1641,2 млн. теңгені құрады.

Шетел валютадағы несиелердің көлемі 2011 жылы 3 129 119 млн. теңгеге тең, 2012 жылы 2 916 744 млн. теңгеге дейін азайып, 2013 жылы олардың көлемі 709 393 млн. теңгеге немесе 24,3% артып, 3 626 137 млн. теңгені құрады. Енді ұлттық валютадағы несиелер құрылымында өзгеруін Кесте 3  бағалайық [23].

         Кесте 5 - Ұлттық валютадағы несиелер құрылымының  өзгеруі

млн.тг

Көрсеткіштер	2011ж	2012ж	2013ж	Өзгеруі 2013/2012жж, (+;-)
				млн. теңге	%
Несиелердің барлығы:	5 682 129	7 041 296	7 936 659	895 363	12,7
-банктік емес заңды тұлғаларға	3 991 105	4 743 547	4 811 278	67 731	1,4
-жеке тұлғаларға	1 691 024	2 297 749	3 125 380	827 631	36,0
Ескерту - ҚР Ұлттық банктің статистикалық мәліметтері негізінде құрастырылған

 

3 кесте көрсеткендей, банктік емес заңды тұлғаларға несиелер көлемі 2011 жылы 3 991 105 млн. теңге құраса, 2012 жылы олардың көлемі 4 743 547 млн. теңгеге дейін артқан. 2013 жылы олардың көлемі 2012 жылға қарағанда 67 731 млн. теңгеге немесе 1,4 % өсіп, 4 811 278 млн. теңгеге тең болды.

Жеке тұлғалар бойынша несиелердің көлемі 2011 жылы 1 691 024 млн. теңгеге тең, 2012 жылы 2 297 749 млн. теңгеге дейін жетіп, 2013 жылы 827 631 млн. теңгеге немесе 36,0% түсіп, 3 125 380 млн. теңгеге жетті [23]. Экономика салалары бойынша несие нарығына талдау 6 кестеде көрсетілген.

 

Кесте 6 - Экономика салалары бойынша несие нарығы

млн. тг.

Көрсеткіштер	2011ж	2012ж	2013ж	Өзгеруі 2013/2012жж, (+;-)
				Сомасы	%
Өнеркәсіп, оның ішінде:	8811248	9958040	1281992	-8676048	-87,1
- кең өндіру өнеркәсібі	238026	291037	312229	21192	7,3
- өңдеу өнеркәсібі	720826	776343	871234	94891	12,2
Ауыл шаруашылығы	339814	322025	379968	57943	18,0
Құрылыс	1329583	1397056	1386504	-10552	-0,8
Көлік	354140	423881	395724	-28157	-6,6
Байланыс	43728	78376	92676	14300	18,2
Сауда	1828925	1998644	2189880	191236	9,6
Басқалар	3860485	4544381	5588230	1043849	23,0
Несиелердің барлығы несиелер	8811248	9958040	11291548	1333508	13,4
Ескерту - ҚР Ұлттық банктің статистикалық мәліметтері негізінде құрастырылған

 

         6 кесте    көрсеткендей,     несие     нарығының     құлдырауы    өнеркәсіпті

несиелеуден  көрінеді, 2013 жылы өнеркәсіпті несиелеудің көлемі төмендеуі байқалды.   Сонымен бірге, банктер құрылысты мен көлікті несиелеуді азайтты.

Өнеркәсіп бойынша несиелер көлемі 2011 жылы 8811248 млн. теңге құраса, 2012 жылы олардың көлемі 9958040 млн. теңгеге дейін артқан болатын. Ал 2013 жылы олардың көлемі 2012 жылға қарағанда 8676048 млн. теңгеге немесе 87,1 % түсіп, 1281992 млн. теңгеге тең болды. Ауыл шаруашылығына берілген несиелердің көлемі 2011 жылы 339814 млн. теңге құраса, 2012 жылы олардың көлемі 322025 млн. теңгеге дейін қысқарған. 2013 жылы олардың көлемі 2012 жылға қарағанда 57943 млн. теңгеге немесе 18,0% өсіп, 379968 млн. теңгеге тең болды.  Құрылыс бойынша несиелер көлемі 2011 жылы 1329583 млн. теңге құраса, 2012 жылы олардың көлемі 1397056 млн. теңгеге дейін өскен еді. 2013 жылы олардың көлемі 2012 жылға қарағанда 10552 млн. теңгеге немесе 0,8% азайып, 1386504млн. теңгеге тең болды. Көлік  бойынша несиелердің көлемі 2011 жылы 354140 млн. теңгеге тең, 2012 жылы 423881 млн. теңгеге дейін жетіп, 2013 жылы 28157 млн. теңгеге немесе 6,6% түсіп, 395724 млн. теңгеге жетті. Байланыс  бойынша несиелердің көлемі 2011 жылы 43728 млн. теңгеге тең, 2012 жылы 78376 млн. теңгеге дейін жетіп, 2013 жылы 14300 млн. теңгеге немесе 18,2% түсіп, 92676 млн. теңгені құрады. Сауда саласына берілген несиелер көлемі 2011 жылы 1828925  млн. теңге құраса, 2012 жылы олардың көлемі 1998644  млн. теңгеге дейін өскен еді. 2013 жылы олардың көлемі 2012 жылға қарағанда 191236 млн. теңгеге немесе 9,6% өсіп, 2189880 млн. теңгеге тең болды. Басқа салалар  бойынша несиелердің көлемі 2011 жылы 3860485  млн. теңгеге тең, 2012 жылы 4544381 млн. теңгеге дейін жетіп, 2013 жылы 1043849 млн. теңгеге немесе 23,0% түсіп, 5588230 млн. теңгені құрады [23]. Берілген несиелердің объектілері бойынша бөлінуін 7 кестеде көруге болады.

 

Кесте 7 -Берілген несиелердің объектілері бойынша бөлінуі

млн. тг.

Көрсеткіштер	2011ж	2012ж	2013ж	Өзгеруі (+;-) 2013/2012жж
				Сомасы	%
1	2	3	4	5	6
Айналым қаражаттарын сатып алуға	2405471	2713886	2839083	125197	4,6
Негізгі қор сатып алуға	872313,6	1026029	1136472	110443	10,8
Жекешелендіретін мемлекеттік объектілерді сатып алуға	59	61	62	1	1,6
Жаңа құрылыс және объектілерді қайта жаңарту үшін	1312876	1448999	1419964	-29035	-2