"Әлеуметтік" мемлекет және оның эволюциясы

Саяси партиялардың мақсаттары, міндеттері және функциялары.

Саяси партиялар көптеген белгілерге қарай жіктеледі. Француз ғалымы М.Дюверже ХХ ғ. 50-ж. партияларды кадрлық және бұқаралық деп екіге бөлген.

Кадрлық  деп қатарында сайлаушылардың 10%-дан кемі ғана болатын, мүше саны аз партияларды айтады. Кадрлық партиялардың қызметінің басты мақсаты сайлау процесінде жеңіске жету болып табылады..

Бұқаралық партиялар жалпыға ортақ  сайлау құқығының енгізілуімен пайда  болады. Бұл жаңа типтегі партия, ол бұқараға саяси тәрбие беруге бағытталған  бұқаралық мәнге ие ұйымдардан (отрядтардан, ячейкалардан) тұрады.

Партияның негізгі мақсаты –  сайлауда жеңіп шығу. Партия сайлаудан  сайлауға дейінгі «маусымдық» сипатқа  ие. Партия әлсіз тәртібімен көзге  түседі.

Саяси жүйедегі рөлі мен іштей ұйымдасуына  байланысты саяси партияларды 4 түрге топтастырады:

Авангардтық партиялар (лениндік тұжырымдама). Олардың ұйымы жоғары орталықтанумен сипатталады, өзінің барлық мүшелерін партияның жұмысына белсенді түрде қатынасуын талап етеді. Мысалы, Индияның ұлттық конгресс партиясы, КОКП.

Сайлаушылар партиясы. Олардың негізгі  мақсаты үміткерлердің сайлау алдындағы  науқанын ұйымдастыру, қаржы жинау, үгіт жүргізу.

Парламенттік партия. Ол негізгі  екі қызметті атқарады: сайлауға дайындалу  және парламентке бақылау жасау.

Қауымдастық партиясы. Ол адамдарды  белгілі бір саяси жолды ұстанғандығына қарай емес, ортақ көзқарас, ұқсас  мүдделеріне орай өзара қатынасып, маңызды мәселелерді талқылау үшін біріктіріледі.

 

Саяси процесс пен қызметі: ұғымы, сипаттамасы, құрылымы, сатылары, типологиясы.

қоғамның саяси жүйесі дегеніміз - белгілі бір таптардың, әлеуметтік топтардың, ұлттардың әрқайсысына және жалпы бәріне тән мүдделерін жүзеге асыруға бағытталған билік жүргізуші құрылымдар мен идеялардың жиынтығы. Оған мемлекеттік мекемелер, саяси партиялар және түрлі қоғамдық ұйымдар кіреді. Олар бір-бірімен байланыста болады.

 Саяси жүйенің құрылымы мынадай төрт бөліктен тұрады: саяси институттар, саяси қатынастар, саяси ережелержәне саяси мәдениет.

Саяси институттарға мемлекет, саяси  партиялар, қоғамдық қозғалыстар, жастар, әйелдер, үкіметтен тыс және т.б. ұйымдар, кәсіподақтар жатады.

Саяси ұйымдардың ең негізгісі - мемлекет. Ол қоғамда тәртіп орнатып, басқарады, оның саяси-әлеуметтік және экономикалық құрылымын қорғайды. Ол үшін мемлекеттің  арнайы аппараты, күштеу органдары  болады.

Қоғамдық жүйенің екінші бөлігін  саяси қатынастар құрайды. Оған таптардың, этникалық бірлестіктердің, жеке тұлғалар мен қоғамның, азамат пен мемлекеттің  арасындағы қатынастар кіреді. Саяси  жүйенің үшінші бөлігі болып әлеуметтік ережелер (нормалар) саналады. Олар саяси  институттардың өзара бірлесіп әрекет етуін қамтамасыз етеді және саяси  жүйенің ережелік негізін құрайды. Оған Конституция және соған сүйенетін  заңдар мен басқа да нормативтік  актілер жатады. Саяси жүйенің  төртінші белгісі - саяси мәдениет. Ол саяси сана мен іс-әрекетте, саяси  көзқарастарда, идеяларда, теорияларда, бағдарламаларда, шешімдерде, саяси  ережелерге қатынаста көрініс табады.Саяси  жүйенің көрсетілген бұл төрт бөлігі үздіксіз дамып, бір-бірімен  тығыз байланыста болады.

Саяси жүйе төмендегідей қызметтерді  атқарады:1. Белгілі бір әлеуметтік топтың немесе көпшілік халықтың әлеуметтік билігін қамтамасыз етеді. Ол биліктің тәртіпке келтірілген ережелерде бекітілген түрі. Сондықтан ол Конституцияға негізделген жалпыға міндетті заңдар шығарады.2. Саяси жүйе қоғамдық қатынастарды реттейді. Ол әлеуметтік институттар қызметінің мақсаттарын айқындайды, солардың негізінде оларды орындаудың саяси жобаларын жасайды. 3. Саяси жүйе қоғамда топтастырушылық қызметті атқарады. Ол ортақ әлеуметтік-саяси мақсаттар мен құндылықтардың айналасында барлық әлеуметтік топтар, таптар, жіктердің белгілі бір бірлестігін қамтамасыз етеді.4. Саяси жүйе экономиканың қалыпты жұмыс істеп, дамуына қажетті ақуал тудыруы тиіс. .5. Саяси жүйе қоғамды, оның мүшелерін ішкі және сыртқы түрлі әрекеттерін қорғауы тиіс.

 

Саяси режим ұғымы.

Саяси режим дегеніміз  – саяси билікті жүзеге асырудың тәртіп пен әдіс-құралдар жүйесі және оның нақтылы жүргізілу дәрежесі.

Саяси режимдер демократиялық және антидемократиялық  деген түрлерге бөлінеді.

Демократия (грек тілінен demos – халық, kratos - өкімет, билік деп аударылады) ұғымы халық билігі деген мағынаны білдіреді. 

Демократиялық  режим көптеген белгілермен сипатталады. Олар:

- халықтық биліктің үстем болуы;

- көпшілік принципінің жүзеге  асырылуы;

- дамыған құрылымы бар азаматтық  қоғамның өмір сүруі;

- құқықтық мемлекеттің шынайы  түрде болуы;

- мемлекеттік биліктің легитимдігі;

- «күштеу» құрылымдарының (әскери  қарулы күштер, полиция, қауіпсіздік  органдары және т.б.) демократиялық  бақылауда болып, өз іс-қимылдарын  заң шеңберінде жүргізуі;

- қоғамдық өмірдің барлық салаларында  заңның үстемдігі;

- адамдар мен азаматтардың құқықтары  мен бостандықтарының шынайы  қамтамасыз етілуі; 

- саяси плюрализмнің, көппартиялылықтың,  саяси оппозицияның (оппозиция балама  бағдарлама ұсынады, билік органдарының  кемшілігін сынайды, өз басылымдары  мен парламенттегі фракциялары  мен блоктары арқылы билік  органдарын бақылауда ұстайды)  болуы;

- жариялылықтың, БАҚ-тың цензурадан  тыс болуы;

- билікті бөлу принципінің шынайы  түрде жүзеге асырылуы.

Демократиялық  режим президенттік және парламенттік болып екі түрге  бөлінеді.

Антидемократиялық режимдер тоталитарлық және авторитарлық болып бөлінеді.

 «Тоталитаризм» ұғымы латын  тілінен аударғанда totalis - толық,  бүтін, тұтас деген түсінікті  білдіреді. Тоталитарлық  режимге қоғамның барлық саласында мемлекеттің толық бақылау орнатуы, адамдардың мемлекеттегі саяси билік пен үстемдік етіп отырған идеологияға бүтіндей бағынуы тән.

Авторитарлық режим - саяси биліктің нақты біреудің (таптың, партияның, элиталық топтың және т.б.) қолына жинақталып, халықтың өте аз дәрежеде қатысуымен жүзеге асырылатын қоғамның мемлекеттік-саяси құрылымы.

Авторитарлық режимнің белгілері:

-  биліктің бөліну принципінің  ескерілмеуі;

- өкілдік билік органдарының  рөлінің билікті жүзеге асырушы  субъект тарапынан шектелуі;

- соттың қосымша орган ретінде  болуы, сонымен қатар соттан  тыс органдардың да өмір сүруі;

- мемлекеттік басқаруда әкімшіл-әміршіл  әдістердің қолданылуы, сонымен  қатар саяси билікті жүзеге  асыруда террорға, бұқаралық репрессияға,  қатал күштеу әдістеріне жол  берілмеуі; 

 

Саяси режимдердің типтері.

Саяси режим дегеніміз  – саяси билікті жүзеге асырудың тәртіп пен әдіс-құралдар жүйесі және оның нақтылы жүргізілу дәрежесі.

Саяси режимдер демократиялық және антидемократиялық  деген түрлерге бөлінеді.

Демократия (грек тілінен demos – халық, kratos - өкімет, билік деп аударылады) ұғымы халық билігі деген мағынаны білдіреді. 

Демократиялық  режим көптеген белгілермен сипатталады. Олар:

- халықтық биліктің үстем болуы;

- көпшілік принципінің жүзеге  асырылуы;

- дамыған құрылымы бар азаматтық  қоғамның өмір сүруі;

- құқықтық мемлекеттің шынайы  түрде болуы;

- мемлекеттік биліктің легитимдігі;

- «күштеу» құрылымдарының (әскери  қарулы күштер, полиция, қауіпсіздік  органдары және т.б.) демократиялық  бақылауда болып, өз іс-қимылдарын  заң шеңберінде жүргізуі;

- қоғамдық өмірдің барлық салаларында  заңның үстемдігі;

- адамдар мен азаматтардың құқықтары  мен бостандықтарының шынайы  қамтамасыз етілуі; 

- саяси плюрализмнің, көппартиялылықтың,  саяси оппозицияның (оппозиция балама  бағдарлама ұсынады, билік органдарының  кемшілігін сынайды, өз басылымдары  мен парламенттегі фракциялары  мен блоктары арқылы билік  органдарын бақылауда ұстайды)  болуы;

- жариялылықтың, БАҚ-тың цензурадан  тыс болуы;

- билікті бөлу принципінің шынайы  түрде жүзеге асырылуы.

Демократиялық  режим президенттік және парламенттік болып екі түрге  бөлінеді.

Антидемократиялық режимдер тоталитарлық және авторитарлық болып бөлінеді.

 «Тоталитаризм» ұғымы латын  тілінен аударғанда totalis - толық,  бүтін, тұтас деген түсінікті  білдіреді. Тоталитарлық  режимге қоғамның барлық саласында мемлекеттің толық бақылау орнатуы, адамдардың мемлекеттегі саяси билік пен үстемдік етіп отырған идеологияға бүтіндей бағынуы тән.

Авторитарлық режим - саяси биліктің нақты біреудің (таптың, партияның, элиталық топтың және т.б.) қолына жинақталып, халықтың өте аз дәрежеде қатысуымен жүзеге асырылатын қоғамның мемлекеттік-саяси құрылымы.

Авторитарлық режимнің белгілері:

-  биліктің бөліну принципінің  ескерілмеуі;

- өкілдік билік органдарының  рөлінің билікті жүзеге асырушы  субъект тарапынан шектелуі;

- соттың қосымша орган ретінде  болуы, сонымен қатар соттан  тыс органдардың да өмір сүруі;

- мемлекеттік басқаруда әкімшіл-әміршіл  әдістердің қолданылуы, сонымен  қатар саяси билікті жүзеге  асыруда террорға, бұқаралық репрессияға,  қатал күштеу әдістеріне жол  берілмеуі; 

 

Саяси сана және саяси идеология.

Саяси сана – қоғамдық сананың  құрамдас бөлімі. Саясат пен саяси  құбылыстар объективті шындық, соған  орай адамдарға оларға деген субъективті  көзқарастар қалыптасып, дамиды. Бұл  саясат пен саяси процестердің ажырамас бөлігі болған саяси сананың көрінісі болып табылады. Саяси сана адамзат  қауымының рухани өміріндегі маңызды  элементтердің бірі. саяси сана дегеніміз – адамның саясатқа және саяси құбылыстарға субъективті қатынасын білдіруші көзқарастары мен түсініктерінің, бағалаулары мен ұстанымдарының жүйесі болып табылады. 

Саяси сана қоғамдық сананың басты  бөлімдерінің бірі болғандықтан, ол мемлекеттіктің саяси биліктің қалыптасқан кезінен  бірге пайда болады.

Саяси санада идеология ерекше орын алады. Идеология (грек тілінен idea-түсінік, ұғым және logos-ілім, ғылым деп аударылады) терминін ғылыми лексиконға алғаш енгізген XYIII ғ. француз ғалымы Л.К. Лестют де Граси.

Саяси идеология – белгілі бір топтың мүддесін білдіретін және оны саяси билік арқылы немесе саяси билікке ықпал ету арқылы қорғайтын қоғам азаматтарының белгілі бір бөлігінің көзқарастарының, идеяларының жүйелі жиынтығы. Саяси идеология – ол адамдардың белгілі бір тобының саяси билікке ұмтылысын және соған байланысты саяси әрекеттерінің стратегиясы мен тактикасын негіздейтін доктрина. Саяси сананың басқа түрлерімен салыстырғанда саяси идеологияның ерекшелігі, біріншіден, саясаттың рухани тұрғыдан көрініс табуының ерекше типі.

 

Саяси сананы қалыптастырудың  жолдары.

Саяси сана бірқатар төмендегідей қызметтерді атқарады:

1) регулятивтік – идея, көзқарастар  мен сенімнің негізінде белгілі  бір бағытты ұсынады;

2) бағалау қызметі қандай да  бір саяси оқиғаға, жалпы саяси  өмірге деген қарым-қатынасты, көзқарасты орнықтырады, оған саяси баға береді;

3) интеграциялық – қоғамдағы  әлеуметтік топтарды ортақ құндылықтар,  идеялар, ұстанымдар негізінде  біріктіреді; 

4) танымдық – адамдардың саяси  ақпаратты түсініп, меңгеруіне, саяси  құбылыстарға талдау жасауға  атсалысады;

5) болжамдық – саяси процестің  дамуының бағыт-бағдарын білуге, келешектегі саяси қарым-қатынастар туралы хабарламалар, болжамдар жасауды жүзеге асырады;

6) мобилизациялық (жұмылдыру) қызметі  – адамдарды өз мақсат-мүдделерін жүзеге асыру үшін қоғамдық-саяси өмірге қатысуға, өз пікірлестерімен партия, қозғалыс, өзге де бірлестіктерге қатысуға тартады.

Саяси сана субъектілермен қатынасына қарай 3-ке бөлінеді:  

1) бұқаралық саяси сана қоғамдық  пікірді, бұқараның көңіл күйі  мен іс-әрекетін білдіреді; 

2) топтық  саяси сана нақты  таптың, топтың, элитаның саяси мінез-құлқын, ұстанымдарын білдіреді; 

3) дербес, жеке саяси сана саясаттағы  жеке тұлғаның өзіндік құндылықтарын,  көзқарастарын білдіреді.

Саяси сана өмірде психологиялық және идеологиялық деңгейде көп кездесіп, көрініс табады. Психологиялық деңгейде саяси сана адамдардың  күнделікті өмірдегі тәжірибесіне қарай әр алуан  белгілердің, яғни, сезімдік, жүйесіздік, қарама-қайшылықтардың неізінде жүзеге асады.

 

Саяси сананың мәні.

Саяси сана – қоғамдық сананың  құрамдас бөлімі. Саясат пен саяси  құбылыстар объективті шындық, соған  орай адамдарға оларға деген субъективті  көзқарастар қалыптасып, дамиды. Бұл  саясат пен саяси процестердің ажырамас бөлігі болған саяси сананың көрінісі болып табылады. Саяси сана адамзат  қауымының рухани өміріндегі маңызды  элементтердің бірі. саяси сана дегеніміз – адамның саясатқа және саяси құбылыстарға субъективті қатынасын білдіруші көзқарастары мен түсініктерінің, бағалаулары мен ұстанымдарының жүйесі болып табылады. 

Саяси сана қоғамдық сананың басты  бөлімдерінің бірі болғандықтан, ол мемлекеттіктің саяси биліктің қалыптасқан кезінен  бірге пайда болады. Саяси сана субъектілермен қатынасына қарай 3-ке бөлінеді:  

1) бұқаралық саяси сана қоғамдық  пікірді, бұқараның көңіл күйі  мен іс-әрекетін білдіреді;