Kredit portfelini boshqarish

Тижорат банклари кредит сиёсатидаги мавжуд қатор камчиликлар, жумладан, кредит портфелини тармоқлар бўйича тақсимлашда кредит лимитларини ўрнатишдаги камчиликлар кредит рискларини ошишига олиб келади. Таҳлил қилинган амалий маълумотлар кредитлаш жараёнида тармоқ лимитларини ўрнатиш жараёнини такомиллаштириш зарурлигини кўрсатади.

Тижорат банклари кредитлаш  амалиётининг самарадорлигига таъсир қилувчи асосий омиллардан яна бири кредитларнинг тури ҳисобланади.

Ҳозирги вақтда республикамиз  банк амалиётида кредитлар турларига  кўра икки йирик гуруҳга бўлинади:

• қисқа муддатли кредитлар (1 йил муддатгача бериладиган кредитлар);
• узоқ муддатли кредитлар (1 йилдан ортиқ муддатда бериладиган кредитлар);

Республикамиз  банк амалиётида Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг 2004 йил  17 июлдаги 578-сонли “Ўзбекистон  Республикаси тижорат банкларида бухгалтерия ҳисоби ҳисобварақлари режаси” номли йўриқномасига асосан ўрта муддатли кредитлар тоифаси бекор қилинди.²³

Ўрта муддатли  кредитлар  тоифасини бекор қилинишининг асосий сабаблари қуйидагилардан иборат:

1. Халқаро банк амалиётида кредитларнинг асосан қисқа ва узоқ муддатли турлари тан олинади;
2. Республикамиз банк тизимида ўрта муддатли кредитларнинг сезиларли қисми бир неча марта пролонгация қилиниши натижасида узоқ муддатли кредитларга айланди ва натижада уларнинг бухгалтерия ҳисобини юритишда ва таҳлил қилишда қийинчиликлар юзага келди;
3. Айрим тижорат банкларида қисқа муддатли кредитларни муддатида қайтарилмаслиги, пролонгация қилиниши натижасида уларнинг муддатини  бир йилдан ошиб кетиши, яъни ўрта муддатли кредитларга айланиши юз берди.

Тижорат банклари томонидан берилган қисқа муддатли кредитларнинг узоқ муддатли кредитларга нисбатан қиёсий таҳлилини  амалга ошириш кредитлаш амалиётининг таҳлилини бойитишга хизмат қилади. Бунинг боиси шундаки, кредитларнинг муддати бўйича фарқланиши  кредитлаш шаклларига ҳам ўз таъсирини ўтказади.

2.8. - жадвал

ОАТБ «Агробанк» кредит портфелида кредитларнинг муддати  бўйича таркибий таҳлили²⁴

                        (фоизда)

№	Кўрсаткичлар	2006 й	2007й	2008й	2009й
1	Кредитлар-жами	100,0	100,0	100,0	100,0
	шу жумладан:
а	-қисқа муддатли	41,9	38	36,6	35
б	-узоқ муддатли	58,1	62	63,4	65

Жадвал маълумотларидан  кўринадики, банкнинг қишлоқ хўжалиги корхоналарига берган кредитларнинг  сезиларли қисмини қисқа муддатли кредитлар  ташкил этди. Бу эса, банкнинг кредит сиёсатида асосий эътибор қишлоқ хўжалиги корхоналарининг айланма маблағларини тўлдиришга қаратилганлиги билан изоҳланади. Лекин, шу билан бирга, 2006 йилдан бошлаб банкда қисқа ва узоқ муддатли кредитлар ўртасидаги нисбат ўзгарганлигига гувоҳ бўламиз. 2006-2008 йилларда Агробанк томонидан қишлоқ хўжалиги корхоналарига берилган кредитларнинг умумий ҳажмида қисқа муддатли кредитларнинг салмоғи пасайиш тенденциясига, узоқ муддатли кредитларнинг салмоғи эса ўсиш тенденциясига эга бўлди. Фикримизча, бунинг қуйидаги асосий сабаблари мавжуд: биринчидан, 2004 йилнинг  17 июлидан бошлаб республикамиз банк амалиётида ўрта муддатли кредитлар тоифаси бекор қилинди, шу сабабли улар узоқ муддатли кредитлар таркибида ҳисобга олина бошланди; иккинчидан, банк томонидан қишлоқ хўжалиги корхоналарига берилган узоқ муддатли кредитларнинг ҳажми 2005-2007 йилларда кескин ошди. Бу эса, узоқ муддатли кредитларнинг банк брутто кредитлари ҳажмидаги салмоғининг ошишига олиб келди.

2.9. - жадвал

ОАТБ “Микрокредитбанк” кредит портфелида кредитларнинг муддати бўйича таркибий таҳлили²⁵

                    (фоизда)

№	Кўрсаткичлар	2006 й	2007й	2008й	2009й
1	Кредитлар-жами	100,0	100,0	100,0	100,0
	шу жумладан:
а	-қисқа муддатли	43,6	39,1	35	32,8
б	-узоқ муддатли	56,4	60,9	65	67,2

Жадвал маълумотларидан  кўринадики, ОАТБ “Микрокредитбанк”да 2006-2009 йиллар мобайнида узоқ муддатли кредитларнинг жами кредит қўйилмалари  ҳажмидаги салмоғининг ўсиш тенденциясини  кузатиш мумкин. Бу эса ўз навбатида, банкнинг кредит портфелида саноат ва қишлоқ хўжалиги корхоналарига берилган кредитлар салмоғининг юқорилиги билан изоҳланади.

Бизга маълумки, Президентимиз 2009  йилнинг устувор йўналиши сифатида  «2009 йилдa xизмaт кўрсaтиш вa кичик бизнeс сoҳaсини aҳoли бaндлигини тaъминлaш вa ҳaёт дaрaжaсини oширишнинг энг муҳим

oмили сифaтидa  янaдa жaдaл ривoжлaнтириш – устувoр  вaзифa бўлиб қoлaди»²⁶ деб белгилаб берган эдилар.

2009 йилдa кичик бизнeсни  янaдa қўллaб-қуввaтлaш вaзифaси  ҳaр қaчoнгидaн кўрa муҳим aҳaмият  кaсб этди. Чунки кичик бизнeс  янги-янги иш ўринлaрини ярaтиб, бизнинг шaрoитимиздa иш билaн бaнд aҳoли дaрoмaдининг 70 фoиздaн oртиғини тaшкил этмoқдa.

Шу сaбaбли Инқирoзгa қaрши чoрaлaр дaстуридa кичик бизнeсни  ривoжлaнтиришни рaғбaтлaнтиришгa aлoҳидa эътибoр қaрaтилгaн. Ушбу чoрa-тaдбирлaр  сoлиқ вa крeдит имтиёзлaри билaн бир қaтoрдa, кичик бизнeс вa xусусий тaдбиркoрликни ривoжлaнтириш учун қулaй бизнeс муҳитини ярaтиш мaқсaдидa институциoнaл ислoҳoтлaрни янaдa чуқурлaштиришни ҳaм ўз ичигa oлaди.

Жумлaдaн, янги тaшкил этилaётгaн  кичик вa xусусий кoрxoнaлaрни қўллaб-қуввaтлaш мaқсaдидa Имтиёзли крeдит жaмғaрмaсининг рeсурс бaзaсини икки бaрoбaр oшириш кўздa тутилгaн. Бунинг натижасида кичик бизнес субъектларига ажратилган кредитлар миқдори йилдан-йилга сезиларли даражада ошиб бормоқда.

Республикамиз миқёсида «Микрокредитбанк»  томонидан кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликка катта эътибор берилаётган ҳозирги кунда мазкур соҳага ажратилган кредитлар ҳажми йилдан – йилга ортиб, 2009 йилда 68,8 млрд. сўмни ташкил этди. Ушбу берилган кредитлар мамлакатимиз иқтисодиётининг асоси бўлган кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик равнақига хизмат қилади. (2.3. – диаграммага қаранг)

 

2.3. – диаграмма. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликка берилган кредитларнинг ўсиш динамикаси, млрд.сўм.²⁷

Юқоридаги диаграмма маълумотларидан  кўринадики, “Микрокредитбанк” томонидан  кичик бизнес ва хусусий  тадбиркорлик субъектларига  ажратилаётган микрокредитлар суммаси йилдан йилга ўсиш тенденциясига  эга бўлиб, микрокредитлар қўйилмасининг  3,7 фоизини қисқа муддатли ва 96,3 фоизини  узоқ муддатли кредитлар  ташкил этади. Ушбу микрокредитларнинг 64,5 фоизи бевосита чекка ҳудудлардаги минибанклар ва агентликлар  томонидан аҳоли пунктлари учун ажратилди.

Банк томонидан ўтган  йилди ҳам асосий мақсадни айни пайтда мамлакатимиз иқтисодиётининг асосини ташкил этаётган  хусусий мулк замирида  фаолият юритаётган  кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик  субъектларига микромолиявий хизматлар кўрсатиш кўламини кенгайтиришга қаратиб келинди. Шу билан бирга, фермерликни ривожлантириш, якка тартибдаги меҳнат фаолиятини, оилавий бизнес ва касаначиликни  фаоллаштиришга ҳам алоҳида эътибор бериб,  аҳолини микромолиявий хизматлардан баҳраманд этди. Бунинг учун  2009 йилга мўлжалланган алоҳида дастур ҳам ишлаб чиқилди. Ушбу дастурда  эса кичик бизнес  субъектларига, айниқса, қишлоқ аҳолисига сифатли ва қулай банк хизматлари кўрсатиш  белгилаб олинган эди. Йил давомида ана шу мақсад йўлида  97,8 млрд.сўм миқдоридаги микромолиявий хизматлар кичик бизнес субъектларига кўрсатилди.

Президентимизнинг 2007 йил 18 майда қабул қилинган “Ёш оилаларни  моддий ва маънавий қўллаб-қувватлашга  доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармони ва унинг доирасида амалга оширилаётган ишлар шу маънода келажак  авлод учун  ғоят катта ғамхўрликдир.  Зеро, ушбу Фармон туфайли кўпгина ёш оилалар моддий жиҳатдан қўллаб-қувватланди, ўз йўлини топди.

“Микрокредитбанк” 2009 йил  мобайнида ёш оилаларни имтиёзли асосда молиявий қўллаб-қувватлаш мақсадида  жами 16,3 млрд.сўм миқдорида кредит маблағлари ажратилди. Шундан, 9,8 млрд.сўм микромолиявий хизматлар ва 7,2 млрд.сўм истеъмол кредитлари ҳиссасига тўғри келади.

Шундай қилиб, кичик бизнес, хусусий тадбиркорлик ва фермерликни ривожлантиришни молиялашда мамлакатимиз тижорат банкларининг фаол иштирокини алоҳида таъкидлаш лозим. Имкон қадар қисқа муддатда кредит ресурсларини тақдим этиш тартибининг соддалаштирилгани, жозибадор фоизли ставкалар бўйича кам миқдорда қарз бериш ва бошқа қатор афзалликлар кичик бизнеснинг иқтисодиётимиздаги ўрнини мустаҳкамлашга хизмат қилмоқда.

Хулоса қилиб айтганда, республикамиз тижорат банклари томонидан берилган кредитлардан фойдаланиш хусусиятлари турлича бўлиб, банкларнинг  кредитлаш амалиётини такомиллаштириш  йўналишларини тўғри шакллантириш ва кредит портфелини бошқаришни самарали ташкил этиш кредит рискини олдини олишнинг  асосий омили ҳисобланади.

 

2. Кредит портфели сифатининг таҳлили ва муаммоли ссудалар.

Кредит портфелини бошкаришда асосий ўринни алохида олинган ссудаларнинг сифатини баҳолаш мезонларини ишлаб чиқиш ва уларни баҳолаш эгаллайди.

Бозор иқтисодиёти  шароитида хорижий мамлакатларда  кредит муносабатларини ривожланиши берилган кредитлар сифатини баҳолаш мезонларининг кенгайишига олиб келди. Жаҳон амалиётида банклар томонидан берилган кредитларнинг сифатини баҳолашнинг 10 хилдан ортиқ йўналишлари мавжуд. Кредитнинг сифатини баҳолаш кредитнинг мақсади, уни тўлаш усули, мижознинг кредитга лаёқатлилик даражаси, унинг қайси тармоққа тааллуқли эканлиги ва мулк шакли, мижознинг банк билан муносабатининг характери, банкнинг мижоз тўғрисида тўлиқ ахборотга эга эканлиги ва унинг етарлилиги даражаси, ссудаларнинг таъминланганлиги, ҳажми ва бошка мезонлар киради.

Россияда  кредитлар сифатини баҳолаш кўрсаткичлари чекланган бўлиб, ҳозирги кунда Россия Марказий банки йўриқномасига биноан бу соҳада иккита мезон қўлланилади. Булар ссудани қайтаришни таъминлаш даражаси ва олдиндан берилган ссудаларни тўлашнинг хақиқий ҳолати ҳисобланади.

Банк активларининг  сифатини аниқлашга уларнинг кредит портфелини ўрнатилган меъёрлар асосида тавсифлаб чиқиш орқали эришилиши мумкин. Ўзбекистонда Марказий банк тасдиқлаган кўрсатмага асосан тижорат банклари активларини тавсифлаш ва ссудалар бўйича йўқотишлар буйича заҳиралар ташкил қилиш амалга оширилмокда. Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисида»ги ва «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида»ги қонунларига асосан активларни таснифлаш, муаммоли ёки харакатсиз кредитлар буйича заҳираларни ташкил қилиш амалга оширилмоқда. Бу меъёрий ҳужжатларга асосланиб банклар томонидан берилган кредитлар бўйича қарзларнинг сифати, мижознинг кредитга лаёқатлилик кўрсаткичлари, унинг молиявий ҳолати, кредит рискининг даражаси, келажакда кредитни қайтиб бериш имконияти, кредитнинг таъминланганлик даражаси, кредитни тўлаш муддатидан неча кун ўтганлиги кабиларни инобатга олган ҳолда гуруҳларга таснифланади. Кредитларни таснифлашдан асосий мақсад қарз олувчининг тўлай олиш қобилиятини ҳамда қарзнинг ўз вақтида қайтарилиши учун пул оқимининг ҳолатини баҳолашдан иборат.

Ҳозирги вақтда марказлаштирилган кредитлар давлатнинг қарорларига асосан устувор тармоқларни ривожлантириш учун миллий валютада ёки хорижий валютада берилиши мумкин.

Таснифланган кредитларнинг  қайси гуруҳга кириш даражаси тез сотиладиган активлар ва юқори ликвид маблағларнинг мавжудлиги билан белгиланади.

Ўзбекистон  Республикаси Марказий банки бошқаруви  томонидан 9 ноябр 1998 йилда тасдиқланган №242-сонли «Активлар сифатини таснифлаш, мумкин бўлган йўқотишлар бўйича тижорат банклари томонидан заҳиралар ташкил қилиш ва ундан фойдаланиш қоидаси»га асосан тижорат банклари томонидан бериладиган кредитлар юқорида келтирилган мезонлар бўйича «яхши», «стандарт», «субстандарт», «шубҳали», «умидсиз» ёки ишончсиз кредитларга таснифланади.

2.10 - жадвал. Кредитларнинг сифати бўйича шакллантирилиши лозим бўлган заҳиралар меъёри.²⁸

Кредитларнинг сифати бўйича синфлари	Эҳтимолий йўқотишлар бўйича заҳиралар ажратиш меъёри
Яхши	-
Стандарт	10%
Субстандарт	25%
Шубҳали	50%
Ишончсиз	100%

 

Тижорат банки  бошқаруви қарорига кўра, кредит қўмитасининг хулосаси бўйича ва банк кенгаши билан келишувига биноан ишончсиз деб топилган бешинчи синф кредитлари ссудалар бўйича эҳтимолий йўқотишларга шакллантирилган заҳира ҳисобига, заҳира етишмаган тақдирда 31203 ҳисобварақ - «тақсимланмаган фойда» ҳисобига балансдан чиқарилади.