Бухгалтерлік есептің пәні мен әдісі

     

Тәжірибелік сабаққа әзірленуге әдістемелік нұсқау:

      Тәжірибелік сабақта  талқыланатын сұрақтардың тізімімен  танысып, оларды дәрістің негізгі  мазмұны мен ұсынылған әдебиеттер бойынша пысықтаңыз. Сабаққа әзірлену барысында   практикалық сабақ сұрақтарын белсенді талқылауға қажетті студенттердің білімі мен міндеттеріне қойылатын талаптарға көңіл бөліңіздер

СОӨЖ – на тапсырмалар мен әдістемелік нұсқаулар

СОӨЖ мақсаты: тақырып бойынша алынған теориялық білімді бекітіп, бухгалтерлік есептің қағидаларын сақтаудың практикалық дағдысын көрсете білу

1-Есеп

Төмендегі берілген операциялардың балансқа әсері бойынша түрлерін анықтаңыздар:

1. Компанияның ағымдық шотынан кассаға ақша келіп түсті 120000 тг.

2. Компаничның қызметкерлеріне  еңбек ақы есептелінді 130000 тг.

3. Кассадан компанияның персоналына  еңбек ақы төленді 112000 тг.

4. Еңбек ақыдан жеке табыс  салығы ұсталынды      17000 тг.

5. Ағымдық шоттан банктің қысқа мерзімді несиесі қайтарылды 40000 тг.

Баланстың валютасы – 500000 тг.

2-Есеп

Төменде берілген «Барыс» ЖШС-нің мәліметтері бойынша 01.09.200.. ж-ға бухгалтерлік баланс құрыңыздар:

1. Ғимараттар                                                                440000

2. Жабдықтар                                                                  80580

3. Жарғылық капитал                                                    592210

4. Жабдықтаушыларға қарыз                                         44150

5. Тауар                                                                          173400

      6.  Еңбек  ақы бойынша қарыз                                        18100

      7. Материалдар                                                               13360

8. Кассадағы қолма-қол ақша                                            340

9. Аяқталмаған өндіріс                                                    5380

10.Бөлінбеген пайда                                                       51340

11. Ағымдық шоттағы ақша                                           113330

12.Басқа да кредиторларғақарыз                                     11400

13. Есеп беруге тиісті тұлғалардың  қарызы                       210

14. Резервтік капитал                                                    109400

 

3-Есеп

Төмендегі берілген операциялардың станок жасаушы зауыттың балансына әсері бойынша түрлерін анықтаңыздар.

1. Қолма-қол ақша кассадан банкке қайтарылды – 8000.
2. Өндіріске қоймадан материалдар жіберілді– 6000.
3. Ағымдық шоттан жабдықтаушыларға аударылды – 109000
4. Станок жасаушы зауыттың станогы басқа ұйымға қайтарымсыз негізде берілді– 49500
5. «Колос» зауытынан материалдар келіп түсті– 135000
6. Сатып алушыға тауар тиеп жөнелтілді -157000
7. Ағымдық шотқа сатылған тауарлар үшін ақша келіп түсті.

            Баланстың валютасы – 755000 тенге

 

 

Әдістемелік нұсқау. Студенттер мыналарды назарына алып ескерулері керек:

1. Бухгалтерлік баланс кәсіпорын  мүлкі мен олардың құралу көздерінің  тек қалдықтары негізінде ғана  құрылады.

2.  Негізгі құралдар мен материалдық емес активтер баланста қалдық (баланстық) құнымен көрсетіледі. Бастапқы құн – тозу құны = қалдық құны.

3. Тәжірибелік сабаққа өз бетінше түрлеріне қарай бухгалтерлік баланс құрып келу (кіріспе, ағымдық, жойылу, қорытынды және т.б.).

 

СӨЖ-на арналған тапсырмалар мен әдістемелік нұсқаулар

    СӨЖ-ның мақсаты: тақырып бойынша алған білімді тереңдету, талдап зерделеу және бухгалтерлік баланс  туралы теориялық білімін тәжірибе жүзінде бекіту.

 

Ұсынылған және өз беттеріңізше таңдап алған ғылыми әдебиет тізіміне сүйене отырып:

1. «Бухгалтерлік баланс» тақырыбын оқып зерделегеннен кейін тақырыптың негізгі түсініктерінің тізімін құраңыз және анықтамасын беріңіз (глоссарий).

2.  Бухгалтерлік баланс түрлерінің әр түрлі белгілері бойынша салыстырмалы сипаттамасын сызба түрінде көрсетіңіз.

 

4-Тақырып: «Шоттар жүйесі және екі жақты жазу»

 

          Сабақтың мақсаты: бухгалтерлік есептің «шоттар» және «екі жақты жазу» элементтеріне түсінік беріп, олардың есептегі маңызын ашу. Активті және пассивті шоттардың құрылысын меңгеру, бухгалтерлік өткізбе құрудың логикалық сызбасын ұғыну.

 

Дәріс сұрақтары:

1. Шоттар және олардың құрылымы, шоттарды жабу тәртібі.
2. Екі жақты жазу және шоттар корреспонденциясы.
3. Жалпылаушы және талдамалық шоттар.
4. Шоттардың сыныптамасы.
5. Шоттар жоспары.

Негізгі түсініктер: шоттар, активті шот, пассивті шот, уақытша шоттар, тұрақты шоттар, транзиттік шоттар, екі жақты жазу, шоттар корреспонденциясы, бухгалтерлік өткізбе, жалпылаушы шоттар, талдамалық шоттар, шоттар жоспары.

 

Дәріс мазмұны:

        Әрбір кәсіпорында көптеген шаруашылық операциялар жасалады, олар құжаттарда көрініс табады. Оның үстінде кәсіпорында әртүрлі шаруашылық операциялардың барлығын баланста тіркеуге мүмкіндік бермейді. Бірақ шаруашылық қызметтің нәтижелерін бағалау қолда бар шаруашылық қаржысын ескеру және баланстағы барлық өзгерістерді бақылау үшін барлық құжаттар бухгалтерлік баланста қабылданып топтастырылады. Мұндай топтастыру балансты дамыту үшін ашылатын бухгалтерлік есептің шотында жасалынады. Шоттар-қажетті деректер алу мақсатымен ағымдағы есепті топтау және объектілерді бақылау тәсілі болып табылады. Оларды құралдардың әрбір түрін, олардың құралу кездерін және процесті есепте қабылданған топтастыруға сәйкес есепке алу үшін баланс баптарын дамыту ретінде ашады. Шоттарда есеп ақшалай өлшеммен жүргізіледі, олар активтер, капитал, міндеттемелер, сонымен қатар кірістер мен шығындарды есептеуге ашылады. Кейбір бухгалтерлік шоттарда қалдықтар болады. Актив шоттары кәсіпорынның шаруашылық құралдардың немес мүлкін есепке алады. Бұл шоттар бойынша қалдықтар баланстың активінде бейнеленеді. Ал капитал және міндеттемелер шоттары шаруашылық құралу көздерін есепке алуға арналған. Бұл шоттар бойынша қалдық пассивте бейнеленеді. Шоттардың әрқайсысы (активті және пассивті) 2 бөліктен тұрады: Дебет және Кредит. Бұл сөздер латын сөзінен шыққан. Дебет-берешек, кредит-сену дегенді білдіреді.

Есеп тәжірибесінде актив, капитал және міндеттемелер шотында әртүрлі өзгерістер болуы мүмкін, яғни шоттардың азаюы немесе кобеюі. Осы өзгерістерді көрсету үшін шоттардың дебеті мен кредиті қолданылады.

 

Активті шоттар құрылымы:

Актив шотының дебетінде шаруашылық құрал-жабдықтардың айдың басындағы қалдығы, олардың көбеюі жіне айдың аяғындағы қалдығын көрсетеді, ал кредитінде азаюы жазылады. Шоттың дебетінде көрсетілген өзгерістер сомасы дебеттік айналым және кредитінде көрсетілген өзгерістер сомасы кредиттік айналым. Активті шоттың қалдығын есептеу формуласы (соңғы қалдық):

Қа = Қб + Ад - Ак                                      (1)

Қа – айдың аяғындағы қалдық;

Қб – бастапқы қалдық;

Ад – дебеттік айналым;

Ак – кредиттік айналым.

Жаңадан алынған қалдықты бастапқы қалдық ретінде келесі айда шоттың дебетіне жазады. Міндеттемелер шоты актив шоттарына керісінше.

 

Міндеттемелер шоттары құрылымы:

 

Қа = Қб + Ад – Ак                                  (2)

Міндеттемелер шотында қарағанда айнадағындай теріс көрсетіледі. Міндеттемелер шотының кредитіне шаруашылық құралдарының көздерінің айдың басындағы қалдығы, көбеюі және айдың аяғындағы қалдығы көрсетіледі, ал дебетінде азаюы көрсетіледі.

Сөйтіп активті шоттарда тек қана дебеттік қалдық, ал міндеттемелер шотында тек кредиттік қалдық болады. Егер шотта қалдық қалмаса шот жабылды деп саналады.

Қаржылық нәтижені есептеу және капиталға әсерін анықтау үшін шоттардың екі тобы белгіленіп бөлінеді. Олар кіріс және шығыс шоттары. Осы шоттардың ерекшілігі – бұл шоттарда қалдық болмайды. Бұл шоттар әр есеп беру мерзімінде жабылады. Осы мақсатпен жиынтық кіріс (зиян) деген бөлек шот ашылады. Шығын азайтады, кіріс көбейтеді. Егер кіріс шығыннан асса пайда алады. Шығын кірістен көп болса зиян шегеді. Шаруашылық операция жасауда шаруашылық құралдары мен олардың көздері құрамында болатын екі жақты жазу бухгалтерлік есептің екі объектісіне өзгеріс енгізеді. Шаруашылық операциялардың шоттарда көрініс табуын, олардың біреуінің дебетінде екіншісінің кредитінде бірдей сомада жазылуын екі жақты жазу деп атайды. Екі жақты жазу әдісін қолдану баланстың активтері, капиталы мен міндеттемелерінің тепе-теңдігін қамтамасыз етеді:

1. Шоттарда дебетте жазылған ай басындағы жалпы қалдық сомасы басқа шоттардың кредитінде жазылған айдың басындағы қалдықтарының жалпы сомасына тең болуы тиіс.
2. Шоттар бойынша дебеттік айналымның жалпы сомасы кредиттік айналымның жалпы сомасына тең болуы тиіс. Бұл теңдік шоттарда екі жақты жазу әдісін қолданғанда түсіндіріледі. 
3. Шоттар бойынша дебеттік соңғы қалдықтардың жалпы сомасы кредиттік соңғы қалдықтар сомасымен бірдей болуы тиіс.

          Кәсіпорын мүлкінің және оның көздерінің өзара байланысын екі жақты жазу бейнелейді, ал шоттардың корреспонденциясы операцияны шоттың қай жағында көрсететінін анықтауға (дебет, кредит) мүмкіндік береді. Сонымен шаруашылық операцияның екі жақты жазу көмегімен бейнеленуі нәтижесінде шоттардың арасында пайда болған байланыс шоттар корреспонденциясы деп аталады. Бір-бірімен корреспонденция көмегімен байланысқан шоттар корреспонденцияланатын шоттар деп аталады. Бухгалтерлік өткізбе қарапайым және күрделі болуы мүмкін. Бір шот дебеттелетін екіншісі осы сомаға кредиттелетін өткізбе қарапайым, ал егер де шаруашылық операция бойынша белгілі бір сомаға бірнеше шот дебеттеліп және бірнеше шоттар кредиттелетін өткізбе күрделі деп аталады.

Бухгалтерлік есепте шоттардың екі түрі пайдаланылады: синтетикалық және аналитикалық шоттар. Экономикалық жағынан топтасқан біртекті шаруашылық құралдарының және олардың көздерін есептеу үшін ашылған шоттар синтетикалық (жалпылаушы) шоттар деп аталады. Жекелеген объектілерді жіктеу мақсатында ашылған шоттар аналитикалық (талдамалық) шоттар деп аталады. Мысалы: Материалдар 1310 шот синтетикалық, оған қосымша отын: көмір, газ, мұнай, жағармай-аналитикалық шоттарашылуы мүмкін. Синтетикалық есеп шоттарында есеп тек ақшалай өлшеммен жүргізіледі, өйткені синтетикалық шот негізінде кәсіпорын есеп жүргізеді. Ал аналитикалық шоттарда операциялардың есебі ақшалай өлшеммен, қажет болған жағдайда заттай, еңбек өлшемдерімен де көрсетіледі. Кейбір синтетикалық шоттар бойынша біртекті аналитикалық шоттар бір синтетикалық шот шегінде қосымша топтастырылады. Стнтетикалық шот шегінде құрылған біртекті аналитикалық шоттар топтарын аралық (субшоттар) деп атайды. Оларды барлық кәсіпорындар бірынғай синтетикалық шоттардың көрсеткіштерін толықтыратын қорытынды көрсеткіштерді алу үшін енгізеді. Синтетикалық шоттардың 2 түрі бар: жай және күрделі. Жай шоттар аналитикалық есеп жүргізуді қажет етпейді. Ал күрделі шоттар субшоттарға және аналитикалық шоттарға бөлінеді.

Синтетикалық шоттар мен аналитикалық шоттар арасында өзара тығыз байланыс бар:

1. Аналитикалық шоттардағы айдың басындағы қалдық сомасы синтетикалық шот бойынша айдың басындағы және аяғындағы қалдыққа тең болады.
2. Аналитикалық шоттардың дебеті мен кредиті бойынша 1 айдағы айналым сомасы синтетикалық шоттың дебеті мен кредиті бойынша айналымға тең болуы тиіс.
3. Аналитикалық есептің шотына жазылатын әрбір шаруашылық операциясы тиісті синтетикалық шотқа жеке немесе қорытылған түрде жазылуы тиіс.

 

Қорытынды:

            Шоттар-қажетті деректер алу мақсатымен  ағымдағы есепті топтау және  объектілерді бақылау тәсілі  болып табылады Баланстың активінің негізінде ашылған шоттар активті, пассивінің негізінде ашылған шоттар пассивті деп аталады. Есеп тәжірибесінде актив, капитал және міндеттемелер шотында әртүрлі өзгерістер болуы мүмкін, яғни шоттардың азаюы немесе көбеюі. Осы өзгерістерді көрсету үшін шоттардың дебеті мен кредиті қолданылады.             Екі жақты жазу тәсілі бухгалтерлік есептің спецификалық әдістерінің бірі болып табылады. Екі жақты жазу арқылы баланстың тепе-теңдігі қамтамасыз етіледі..

Дәріске әдістемелік нұсқау:

1. «Шоттар жүйесі және екі жақты жазу» тақырыбын зерттеп оқығаннан кейін тақырып бойынша негізігі түсініктердің тізімін құрыңыз (глоссарий).
2. Тақырып бойынша алған білім базасының негізінде логикалық сызба құрастырыңыз (игерілген материалды маңызына қарай ретке келтіріп, құрамдастырыңыз).
3. Материалды бекітуге арналған сұрақтарға жауап беріңіз.
4. Тестіні орындаңыз.
5. Ситуациялық есепті шығарыңыз.

6. СОӨЖ тапсырмаларын орындаңыз.

     Ұсынылатын әдебиеттер

1. Қазақстан Республикасының "Бухгалтерлiк есеп және қаржылық есеп беру туралы" Заңы

-28.02.2007 

2. Алибекова Б.А., Нұрхалиева Д.М. Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарына негізделген бухгалтерлік есеп принциптері. Оқу құралы, Астана: Л.Н. Гумилев атындағы Еуоазия ұлттық университеті, 2006
3. Кеулiмжаев К.К. Бухгалтерлiк есеп принциптерi. - Алматы: Экономика, 2003 ж.
4. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп, Алматы, 2005.
5. Типтік шоттар жоспары. ҚР Қаржы министрімен №185 бұйрығымен 23.05.07 жылы бекітілген

 

Өзін-өзі бақылау сұрақтары:

1.   Бухгалтерлік шот терминіне түсінік беріңіз.
2.   Бухгалтерлік есеп шоттарының қажеттілігі?
3.   Есептің Дебет және Кредит символдары не үшін қолданылады?
4.   Символдардың көмегімен Кірістер және Шығыстар шотындағы өзгерістердің бейнеленуі.
5.   Активті шоттарда есепті кезең соңындағы қалдық қалай анықталады?
6.   Пассивті шоттардаңы соңғы қалдықты қандай формуламен анықтайды?
7.   Екі жақты жазуға анықтама беріңіз.
8.   Шоттар корреспонденцисы деген не?
9.   Қарапайым бухгалтерлік жзулардың күрделі жазулардан айырмашылығы қандай?
10. Аналитикалық шоттар не үшін керек?
11. Синтетикалық шоттар бойынша айналым тізбесінде қандай үш жұп теңдігі орындалу керек?
12. Шоттар тізбегіне сипаттама беріңіз..
13. Аралық шот деп нені айтады?
14. Типтік шоттар тізбегі қай уақыттан бері өз күшіне енді?
15. Типтік шоттар тізбегі неше бөлімнен тұрады?
16. Шоттар экономикалық мазмұны бойынша қандай түрлерге жіктеледі?