Азаматтық іс жүргізудегі дәлелдеу және дәлелдемелер мәселелері

Азаматтық процессуалды кодекс келесі ережелерді бекітеді:

- дәлелдемелерді ұсыну  және жинау тараптармен және іске қатысушы өзге тұлғалармен жүзеге асырылады (15, 65, 66 баптар; 335б. 3Тармағы; 337 және т.б. )

- дәлелдемелерді зеріттеу  сотпен тараптармен және іске  қатысушы өзгеде тұлғалармен  азаматтық істі соттық мәжілісте  талқылау кезінде жүргізіледі (195-206, 208, 210, 211, 354-356, 376, 398 б. Және т.с.с.);

-дәлелдемелердібағалау  сотпен жүзеге асырылады (16,77) іске  қатысушы тұлғаларда дәлелдемелерге  өз бағасын бере алатын, бірақ  бұл бағалау жеке сипатққа  ие болмайды.

Сонымен, дәлелдемелерді жинау, қатысу және зеріттеу бойынша әрекетіске қатысушытұлғалармен жүзеге асырылады. Дәлелдеу бойынша міндет, бірінші кезекте, тараптарға және үшінші тұлғаларғажүктеледі. Дәлелдемелерді жинау, ұсыну және зеріттеуде тараптар, үшінші тұлғалар, іске қатысушы өзгеде тұлғалар, белсенді қатысады.

Істің нақты жағдайларпын анықтау мақсатында сот дәлелдемелердіжинаудан толық босатылған, алайда тараптың дәлелді өтініші бойынша оған заңмен көзделген тәртіппен қажетті материалды алуға жәрдемдеседі.

Сот тараптармен іске қатысушы тұлғалармен ұсынылған немесе мүдделі тұлғалардың дәлелді өтініші негізінде соттың тапсырмасымен алынған дәлелдемелерді зеріттеумен бағалау әрекетін жүзеге асырады.

Сөйтіп, соттық дәлелдеу – бұл азаматтық процестің келесі субъектілермен:

• дәлелдемелерді жинау, ұсыну және зеріттеу бойынша тараптармен және іске қатысушы өзге тұлғалармен;
• дәлелдемелерді зеріттеу және бағалау бойынша сотпен соттық дәлелдемелерді қолдану жолымен, іс үшін маңызы бар заңды фактілер мен өзге жағдайларды анықтауға бағытталған ойлау және процессуалды әрекеті.
• Әр тарап өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі ретінде сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс.

66-бап Дәлелдемелерді  ұсыну.

          Дәлелдемелерді тараптармен іске қатысушы басқа да тұлғалар береді.

         Істі дұрыс шешу үшін маңызы  бар мән-жайларды тараптардың  жеке іске қатысушы басқа да  тұлғалардың қолданылуға тиіс нормаларын

2.Треушников м.к.Судебное  доказательство М., 1999, 20б

 

ескере отырып, сот анықтайды.

      Тараптар мен іске қатысушы басқа да тұлғалар үшін дәлелдемелерді ұсыну қиындық келтірілген жағдайларларда сот олардың өтінімі бойынша ділілдемелерді сұратып алдыруға жәрдемдеседі.

         Дәлелдемелерді сұратып алдыру туралы өтінімде сол дәлелдемелер көрсетілуге, сондай-ақ осы дәлелдеме арқылы іс үшін маңызы бар қандай мән-жайлар анықталатын немесе бекерге шығарылатын.

        Дәлелдемені өз бетінше алуға кедергі келтіретін себептер және оның тұрған жері көрсетілуге тиіс.

Қажет болған жағдайда сот өтінім берген адамға дәлелдемелер

алу үшін сұрату береді. Соттың талап еткен дәлелдемесі бар тұлға оны тікелей сотқа жібереді немесе сотқа табыс ету үшін тиісті сұратуы бар адамның қолына береді.

          Сот дәлелдеме талап еткен, оны жалпы немесе сот белгіленген мерзімде беруге мүмкіндігі жоқ лауазымды немесе өзге тұлға соттың сұратуын алған күннен бастап бес күн мерзім үшінде себебін көрсетіп, ол туралы сотқа хабарлауға міндетті.

          Хабарламаған, сондай ақ егер дәлелдеме беру туралы соттың талабы сот дәлелсіз деп таныған себептер бойынша орындалмаған жағдайда, кінәлі лауазымды немесе іске қатыспайтын өзге де тұлғаларға әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңдарға сәйкес әкімшілік жазаға қолданылады.

         Әкімшілік жаза қолдану талап етілген дәлелдемесін бар адамды оны сотқа беру міндетінен босатпайды. Соттың талабың қасақана орындамаған жағдайда аталған тұлғалар қылмыстық жауапқа тартылады.

          Егер тарап сот сұратқан дәлелдемені өзінде ұстап қалса және оны соттың сұрауы бойынша ұсынбаса, ондағы мәліметтер осы тараптың мүдделеріне қарсы бағытталған деп ұйғарылады және ол тарап таныған деп есептеледі. Және процесуалды әрекеті.

1. 2. Дәлелдеу пәні.

            Дәлелдеу пәнін анықтау аса маңызды жағдай: Дәлелдеу пәні іс бойынша нені анықтау қажет екендігіне қандай жағдайлар дәлелденуге жататындығына жауап береді. Дәлелдеу пәнін анықтаудың дұрыстығы сот процесінің қорытындысына, іс бойынша шығарылған шешімнің заңдылығы және негізділігіне ықпал етеді.

             Дәлелдеу пәні – бұл азаматтық істі дұрыс шешу үшін анықтауға қажетті заңды фактілер мен өзге жағдайлардың жиынтығы.

              Дәлелдеу пәнін анықтау кезінде, А. Х. Гольметен ол тараптардың талаптарын негіздейтін фактілер болып табылады -деп көрсетті.

               Дәлелдеу құқығының теориясында дәлелдеу пәнінің мазмұны жөніндегі мәселе дау туындатады.

              Бір авторлардың пікірі бойынша дәлелдеу пәніне дауласушы субьектілердің талаптарын және наразылықтарын негіздейтін материялдық құқықтық сипаттағы фактілер (жағдайлар) ғана (А. К. Сергун, Я. Л. Штутин. М. К. Треушников);

               Екінші авторлар дәлелдеу пәніне талапты негіздейтін және талапқа қарсы наразылықтарды негіздейтін фактілер ғана емес сондай-ақ даудың немесе құқықбұзушылықтың себептері мен жағдайларын жатқызады (Ю. К. Осипов);

                Үшінші авторлар дәлелдеу пәні үш фактілер тобын:

1. Материялдық құқықтық 

2. Процесуалды 

3. Дәлелдемелік 

Фактілерді қамтиды деп санайды (Д. М. Чечот)

               Төртіншілері дәлелдеу пәнінің мазмұнның кеңінен қарайды және оған құқық бұзушылықтық соттық профилактикасы үшін қажетті дәлелдемелік фактілерді және материялды құқықтық және процесуалды сипаттағы фактілерді енгізеді (И. М. Зайцев).

              Бірінші пікір дұрыс сияқты. Сот шешуінің пәні даулы материялды құқықтық қатынас немесе заңды мүдде ал оның 

болуы материялдықұқықтық қатынас немесе заңды мүдде болып табылады, ал оның болуы немесе болмауы белгілі бір заңды фактілерімен немесе материялдық құқық нормаларында көрсетілген фактілердің жиынтығымен айқындалады. Сотпен заңды фактілерін анықтау даулы құқықтың немесе заңды мүдденің болуы немесе болмауы жөніндегі қортынды үшін негіз болады. Осыдан шығатыны, дәледеу пәнін материялдық құқықтыққатынастардың пайда болуы, өзгертілуі және тоқтатылуы үшін негіз болатын заңды фактілер құрайды.“ Дәлелдеу пәні” ұғымның “соттық зерттеу шегі” ұғымынан шеңбері тар Заң соттық зерттеушегін белгілемейді,ал дәлелдеу пәні белгіленген оған тараптардың талаптарымен қарсылықтарын негіздейтін жағдайлар жатады. Өзге фактілер“ соттық зерттеу шегі” ұғымының мазмұнына кіреді, олар азаматтық іс бойынша анықталуға жататын жағдайлар жиынтығын белгілеу үшін қолданылады.

          Әрбір азаматтық іс бойынша дәлелдеу пәні сол іске қарай тән болып келеді, өйткені түрлі іс жағдайлары толық бірдей мүмкін емес.                  Талап қою өндіріс істері бойынша дәлелдеу пәні бірнеше фактілер тобынан құралады:

• талапты негіздейтін фактілер
• талапқа қарсылықты негіздейтін фактілер
• қарсы талапты негіздейтін фактілер
• үшінші тұлғалардың негіздейтін фактілер

        Ерекше талап қою өндіріс бойынша дәлелдеу пәнін арызды және арыздарға талаптарға қарсылықты  негіздейтін фактілер құрайды. Осы фактілерге сүйеніп сот даулы материялдық құқық қатынасына біліктілік береді, қолданылуға жататын материялдық немесе процесуалдық құқық нормаларын анықтайды.

Дәлелдеу пәніне жататын заңды фактілер келесі түрлерге бөлінеді:

• іс -әрекет, оқиға. Жағдай;
• жағымды жағымсыз фактілер

Дәлелдеу процесінде өтіп кеткен фактілер анықталады. Сондықтан соттық қарау кезінде дәлелдемелер негізінде өткен жағдай қалыптастырып кеткен фактілер дәлелденеді.

             Алайда барлық заңды фактілер  дәлелденуге жатпайды. Кейбір фактілер  дәлелсіз іс бойынша шешімнің  негізін құрай алады, сондықтан  олар дәлелдеу пәніне кірмейді.

            Сот жалпыға белгілі деп танығанмән-жайлар дәлелдеуді қажет етпейді. Соттың бұрынғы қаралған азаматтық іс бойынша заңды күшіне енген шешіммен белгіленген мән-жайлар сот үшін міндетті және сол адамдар қатысатын басқа азаматтық істерді талқылау кезінде дәлелденбейді соттың қылмыстық іс бойынша күшіне енген талап қоюды қанағаттандыру құқығы танылатын үкімі оған қатысты соттың үкімі болған тұлға әрекеттерінің азаматтық құқықтық салдары туралы істі қарайтын сот үшін міндетті. Заңды күшіне енген сот үкімі мұндай азаматтық істі қараған сот үшін, осы іс- әрекеттер орын алдыма және оларды осы адам жасадыма деген мәселелер бойынша сондай-ақ үкіммен белгіленген мән-жайларға және олардың құқықтық бағасына қатысты да міндетті болып табылады.

               Заңға сәйкес деп анықталды  деп ұйғарған фактілер азаматтық істі талқылау кезінде дәлелденбейді.Мұндай ұйғарым жалпы тәртіппен теріске шығарылуымүмкін.

              Егер тиісті құқықтық ресімдер шеңберінде керісінші дәлелденбесе, мына мән-жайлар:

1) осы заманғы ғылымда  техникада, өнерде кісіпшілікте  жалпы қабылданған зерттеу әдістерінің дұрыстығы;

2) адамның заңды білуі;

3) адамның өзінің қызметтік  және кәсіби міндеттерін білуі;

4) олардың бар екендігін  растайтын құжатты ұсынбаған  және                 

 арнаулы даярлық немесе  білім алған оқу орнын немесе басқа да мекемені көрсетпеген адамда арнаулы даярлықтың немесе білімнің болмауы дәлелдемелерсіз анықталған мән-жайлар болып есептеледі.

5) Тараптардың және үшінші  тұлғалардың іс үшін маңызы  бар, өздеріне белгілі мән-жайлар  туралы түсініктемелері іс бойынша жиналған басқа да дәлелдемелер мен қатар тексеруге және бағалауға жатады.

6) көрсетілген тұлғалардың  түсініктемелері ауызша және  жазбаша болуы мүмкін.

7) егер фактілерді тану  шындығында болған мән-жайды жасыру  мақсатымен не алудың, күш қолданудың, қорқытудың немесежаң әсерінен жасалғандығындығына соттың күдігі болса, ол тануды қабылдамай, ол туралы ұйғарым шығарады. Мұндай жағдайда осы фактілер жалпы негізде дәлелденуі тиіс.

8) Қ.Р.Конституциясының жоғары  заңы күші бар және ол Республикасының  бүкіл аумағында тікелей қолданады. Осы Кодекспен Қ.Р.Конституциясымен нормаларының арасында қайшылық болған жағдайда конст. Ережелері қолданылады.

9) осы кодекстің нормаларымен  Қ.Р. Конститиуциялық заңының арасында  қайшылық болған жағдайда конституциялық  ережелер қолданылады.

10) Қ.Р. бекіткен халықаралық  шартта оның қолдануы үшін  заң шығарылуы талап етіледі  деп көрсетілген жағдайларды  қоспағанда, олар тікелей қолданылады.

      11) дәлелдемелерді іске қатысушыбасқада тұлғалар береді. Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды тараптардың және іске қатысушылардың басқа тұлғалардың тараптардың қарсылықтарының негізінде материалдық және іс жүргізу құқығының қолдануға тиіс нормаларын ескере отырып сот анықтайды.

12) сот тараптарға және  іске қатысушы басқа тұлғаларға  істі шешу үшін қажетті қосымша дәлелдемелерді табыс етуді ұсынуға құқылы.

13) қажет болған жағдайда  сот өтінім берген адамға дәлелдемені  алу үшін сұрату береді.

14) сот дәлелдеме талап  еткен, оны жалпы немесе сот  белгіленген мерзімде беруге  мүмкіндігі жоқ лауазымды немесе өзге тұлға соттың алған күннен бастап бес күн мерзім ішінде себебін, сотқа хабарлауға міндетті.

15) хабарламаған, егер дәлердеме  беру туралы соттың талабы  сот дәлелсіз деп таныған себептер  бойынша орындалмаған жағдайда, кінәлі іске қатыспайтын өзге де тұлғаларға әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңдарға сәйкес әкімшілік жазаға қолданылады.

16) азаматтардың жеке өмірі, жеке және отбасылық құпиясы  заңның қорғауында болады. Әркімнің  жеке салымдар мен жинақтар  хат жазысу, телефон арқылы сөйлесу, почта телеграф, өзге де хабарларға құқығы бар.

17) сарапшы арнайы ғылыми  білімдер негізінде жүргізетін  іс материалдарын зеріттеу нәтижесінде  іс үшін маңызы бар мән-жайлар  анықталуы мүмкін

18) істе ревиза тексеру  актілерінің, ведомоствалық инспекциялар  қорытындыларының, сарапшының қорытындысын ауыстырмайды.

19) сот сараптаманы тараптың  өтінімі бойынша тағайындайды

20) іске қатысушы әрбір  адам сарапшының алдына қойылуы  тиіс мәселелерді сотқа қойылуы  құқылы.

21) сараптаманың тағайындалуы  туралы сот ұйғарым шығарады.

22) сараптама тағайындау  туралы ұйғарымда сот соттың  атауын, сараптаманың тағайындау  уақытын, орнын қаралып жатқан  іс бойынша тараптардың атауын, сараптама түрін сараптама жүргізу  тапсырылған адамның тегін, әкесінің  атын, және істің өзге де материалдарын көрсетеді.