Курс лекций по "Культурологии"

Роды  адбываліся ўзімку ў хыце, улетку - у  выраўнях, хлявах, гумнах. Бывала, што ў час родаў родзініца звярталася ў хату сваіх бацькоў і там жыла пасля родаў шэсць-восем дзён. Да парадзіхі звалі бабку-павітуху, па якую ішоў муж або замужная жанчына. Адпраўляючыся да павітухі, адразалі акрайчык хлеба, пасыпалі яго соллю і бралі з сабой. Па прыходзе да бабкі-павітухі гаварылі: "Хадзі, бабулічка, к нам. Нешта нашай маладусі ня дужа ладна дзелаецца." Накіроўваючыся да парадзіхі, бабка брала з сабой пірог або кавалачак хлеба. Бабка выконвала як рацыянальныя заходы да парадзіхі так выкарыстоўвала і розныя магічныя прыёмы. Нарадзіўшыгася дзіцяці бабка ніколі не брала голымі рукамі, а замотвала ў старое адзенне, каб яно пасля дзіцяці жыло ў багацці. Потым бабка перавязвала пупавіну пасмачкай чыстага лёну ці суравай ніткай. Пупавіну пераразалі хлопчыку на сякеры, нажы, дубовай кары ці кавалачку хлеба, малатку. Дзяўчынцы пераразалі на грэбне, верацяне, нітках, кружках, на нажніцах. Усе гэтыя прадметы вызначалі будучыю працу дзяцей. Пупавіна адвальвалася на чацверты-пяты дзень, і маці хавала яе ў куфар ці запіхвала ў дзірку, якая была прасвідравана для гэтай мэты ў сцяне хаты. Калі дзіцяце спаўнялася сем гадоў, яму давалі вузельчык з пупавінай развязаць, каб "развязаць свой розум".

Першае  купанне таксама было абрадам. Пры першым купанні дзіця ляжала тварам на захад ці поўнач, а ў ваду клалі якія-небудзь прадметы. Існавала павер'е: калі дзіцяце пасля першага купання пакласці на правы бок, то яно ў далейшым жыцці будзе ўсё рабіць правай рукой і наадварот. Існавала сістэма варожбаў аб будучым лёсе дзіцяці ў залежнасці ад яго дня нараджэння: панядзелак - родзіцца няўмека, аўторак - нараджаюцца працавітыя людзі, серада - неакрэслены лёс, чацверг - будзе шанцаваць, але хуткая смерць, пятніца - лайдак, злодзей, субота - шчаслівымі, удачлівамі, нядзеля - самыя шчаслівыя людзі, якіх чакае шанцаванне і поспех.

Бабка пры купанні давала імя, а святар як правіла пагаджаўся. Светару неслі  падарунак, каб ён назваў дзіця. Звычайна святар даваў імя дзіця па каляндару.

Пасля нараджэння дзіця ўсе жанчыны  павіны былі наведаць роджаніцу, акрамя цяжарных, а тая што ішла ў адведку  абавязкова павінна былі паляжаць у ложку.

Хрэсбіны  імкнуліся адсвяткаваць ў дзень  царкоўнага хрышчэння. Без запрашення на гэтую ўрачыстасць ніхто не прыходзіў. Хрэсбіны ўключалі ў сябе агульнае частаванне. Усе жанчыны, што  ішлі на хрэсбіны неслі з сабой прадукты.

Спецыяльнай абрадавай стравай на хрэсбінах  з'яўлялася бабіна каша, якую гатавала павітуха, або хросная бабка. Для гэтай стравы куплялі навы гаршок, які потым разбівалі. У час падзелу кашы, якая амаль заўсёды заставалася за кумам, прыходзіў бусел, які віншаваў бацькоў і прыносіў ляльку (калыску). На хрэсбінах заўсёды прысутнічалі песні, якія былі пранізаны малітвамі за лепшую долю дзіця. Бабіну кашу хутка з'ядалі, каб дзіця пачало хутчэй гаварыць і хадзіць. Вялікае значэнне меў абмен падарункамі паміж парадзіхай і кумамі і бабкай-павітухай. Як правіла парадзісе даравалі ручнік, абрус, хустку. Для бабкі і кумоў наміткі. Затым бабка рабіла магічныя дзеянні, каб лёс дзіця быў шчаслівы, пасля якіх быў рытуальны танец.

Да  найбольш важных падзей, што суправаджаліся абрадывымі дзеяннямі і завяршалі сімвалічнае далученне навароджанага да сям'і і грамады адносіліся: ачышчэнне дзіцяці пасля царкоўнага памазання, з'яўленне першага зуба, першыя крокі і першые пастрыжэнне. Пакуль збіраліся госці дзіцяці купалі. Так адбывалася ачышчэнне. Для гэтага абрада існавала асабістая сумесь з вады, аўса і хмелю. Пры ачышчэнні дзіця ставілі на ножкі, а на яго галаву клалі абаранкі. Купала дзіця бабка-павітуха, прычым дзіця было ў начоўках. Гэтай сумяссю мылі твар усіх, хто быў у гасцях і выцяралі ручніком. Пасля ачышчэння ваду вылівалі у месца дзе ніхто не хадзіў і куды не заглядала сонца і месяц. Увесь гэты абрад адбываўся на трэці дзень пасля хрышчэння. Звячаі і абрады ячышчэння навароджанага завяршалі хрэсбінныя ўрачыстасці.

Радзіная  абраднасць, як у цэлым уся традыцыйная  народная абраднасць зведала на сабе негатыўны ўплыў сталінска-брэжнеўскай паліткі, што прывяло да глыбокага крызісу беларускай нацыянальнай культуры.

Другі момант знікненне - знішчэнне сялянства як класа.

Трэці - агульны нізкі культурны ўзровень, вялізарны разрыў паміж штодзенным побытам, масавай культурай жыхароў  рэспублікі, з аднаго боку і здабыткамі беларускай нацыянальнай культуры, распрацаванай  літаратарамі, навукоўцамі, мастакамі - з другога.

ВЯСЕЛЛЕ

Калі  хлопцу і дзяўчыне прыйшоў час жаніцца і яны незнаёмы паміж сабой, іх родзічы наймаюць сваху ці сваццю для знаёмства маладых. Сваха звычайна бывае жанчына, якая умее ўгаварыць маладых аб заключэнні паміж імі шлюбу. Пасля згоды маладых бацькі маладога пасылаюць да маладой сватоў (бывае і так, што маладая не дае згоды на шлюб з гэтым хлопцам, а бацькі хлопца і дзяўчыны згодны на іх шлюб па ранейшай дагаворанасці паміж сабой).

Для сватаўства бацькі жаніха разам з сваім сынам пасылаюць да бацькоў нявесты свата (сваццю). Сватам з'яўляецца мужчына, які добра ведае жаніха 1 можа яго добра расхваліць нявесце, каб яна дала згоду на шлюб.

Сваты, зайшоўшы ў хату да бацькоў нявесты, звычайна не гавораць прама аб іх мэце прыходу. Яны прадстаўляюць сябе гандлярамі або паляўнічамі, або  яшчэ кім- небудзь, што прывяло да хаты нявесты знянацку. Напрыклад за пакупкай чаго- небудзь, або заблукалі па дарозе ці хочуць купіць у іх што-небудзь.

Калі  бацькі нявесты даюць згоду ім дапамагчы ў іх просьбе, тады сваты  ставяць на стол тое, што яны прынеслі з сабою: гарэлку і закуску. Абавязкова хлеб і соль для ўдачы. Сват запрашае паглядзець нявесту і расказвае  ёй пра ўсе дадатныя рысы жаніха. Калі нявеста дае згоду на шлюб, бацькі жаніха і нявесты дагаворваюцца паміж сабой аб парадку правядзення вяселля: дзень правядзення вяселля, аб прыданным нявесты і г.д.

Паколькі  гутарка праходзіць з выпіўкай і  закускай гэта інакш называецца запасны.

Збоку нявесты яе бацькі пасылаюць да жаніха сваіх людзей, каб даведацца якая гаспадарка ў жаніха, яго багацце, яго паводзіны сярод сваіх суседзяў, яго працавітасць. Гэта называецца выгляды. Але выглыды праводзяцца не заўсёды, бо могуць даведаюцца ўсё пра жыніха праз яго суседзяў ці іншых людзей, якія добра ведаюць жаніха.

Падрыхтоўка да дня вяселля праводзяцца бацькамі жаніха і нявесты паасобку. Абмяркоўваюць каго запрасіць на вяселле, колькі патрэбна ежы і спірту, хто будзе шаферам у маладога і што будзе шаферкамі ў маладой.

У дзень вяселля госці жаніха і нявесты збіраюцца асобна ў жаніха і нявесты. Шаферкі апранаюць нявесту ў вясельнае адзенне (вянок на галову, фату і г. д.). Шафер жаніха прымацоўвае да грудзей квенікі.

У царкве поп вянчае жаніха і нявесту. Аб'яўляе іх мужам і жонкай, адзівае на іх пальцы персцёнкі, жадае жыць доўга ў каханні і згодзе. Пасля вянчання пра развод паміж мужам і жонкай нельга было і думаць, так як гэты абрад паходзіў ад бога, і каб развесціся трэба было зноў звярнуцца да яго.

Калі  жаніх разам са сваім сватам, абвязаным  ручніком, шаферамі і родзічамі забіралі з сабой нявесту, то трэба было ім плаціць выкуп за падушкі для нявесты на таргах брату або сястрэ нявесты.

Нявесту садзілі разам жаніхом на ўпрыгожаныя  калёсы - у каней на шыі былі звонкія  бубянцы, якія далёка былі чутны, калі ехала вяселле. На шляху язды вяселлю  перагароджвалі дарогу, каб лепш разглядзець  нявесту і патрабаваць выкуп  ад жаніха. Звычайна жаніх адкупліваўся гарэлкай і закускай. Нявесту бацькі жаніха сустракалі перад сваім домам з хлебам і соллю. Пасля чаго запрашалі ўсіх гасцей збоку нявесты і жаніха за стол, дзе працягвалася вяселле з песняміі гульнямі.

За  столом на куцце садзіцца нявеста  каля яе шаферкі, кросныя бацька і  маці і ўсе родзічы, каб замужам  быў дастатак нявесту садзяць  на кажух, перавернуты ўверх поўсцю. Бацькі нявесты ставяць на стол перад  ёй посуд з падарункамі, пасля  чаго ўсе госці кладуць падарункі  ад сябе. Госці п'юць, закусваюць, пяюць  вясельныя песні. Гасцей збоку жаніха абавязкова абвязвалі вышытымі ручнікамі бацькі нявесты, а збоку нявесты - бацькамі жаніха.

Галоўнай  дзеючай асобай і павагай карыстаўся ў час вяселля сват, які быў тамадой яе.

У канцы вяселля музыкант іграў  марш кожнаму прысутнаму на вяселлі, за што яго адорвалі грашмі, хто колькі мог.

У хаце нявесты пасля яе ад'езду да жаніха рыхтавалі адпраўку прыданага. Звычайна гэта быў сундук з падрыхтаванымі раней трубкамі саматканага палатна або адзенне. Прыданае таксама давалі зямлёй, жывёлай і іншым. Для дастаўкі прыданага намячалася па згодзе паміж бацькамі сватоў колькасць чалавек і падвод.

Звычайна  вяселле праходзіла тры дні. Нельга было гуляць вяселле ў пасты і  пасныя дні згодна закона Божага.

На другі дзень вяселля жаніх прыходзіў да бацькоў нявесты з бутэлькай гарэлкі абвязанай чырвонай стужкай і запрашаў іх да сябе ў госці.

Каб дапамагчы гаспадару правесці вяселле  з меньшай стратай для гаспадаркі, бо людзі жылі бедна, некаторыя блізкія  родзічы сваёй вёскі запрашалі  гасцей з вяселля да сябе ў госці  ў канцы вяселля. Гэтая дзея называлася перазоўкамі.

Калі  я бралася за гэты рэферат, я ведала што наша краіна багата на розныя святы і абрады, але я не ўяўляла сабе што іх так шмат. Мне вельмі шкада, што многія з іх зніклі назаўсёды з нашай гісторыі. Гэта адбывалася па многім прычынам, але галоўнай была знікненне сялянства, а таксама тое што беларусаў многія не лічылі самастойнай нацыяй, ў што самі беларусы пачыналі верыць за што і пачалі губляць свае карані. Але не ўсё так дрэннна на першы погляд, бо некаторыя святы і абрады пачынаюць аднаўляцца і мне прыемна бачыць гэта, але мы ніколі не вароцім поўнасцю тое, што страчвалі вякамі, мы можам толькі ў нейкай ступені ліквідаваць белыя плямы нашай культуры.

37.Место религии в  системе культуры. Взаимосвязь религии  и культуры и культуротворческий  потенциал религии.

Понятие религии неразрывно связано с  феноменом культуры. Этимологическое  родство слов «культ» и «культура» имеет глубокий социально-исторический смысл. Н. Бердяев писал: «Культура  родилась из культа. Истоки ее сакральны. Вокруг храма зачлась она и  в органический свой период была связана  с жизнью религиозной. Так было в  великих древних культурах, в  культуре греческой, в культуре средневековой  и в культуре раннего Возрождения. Культура благородного происхождения. Ей передался иерархический характер культа. Культура имеет религиозные  основы. Это нужно считать установленным  с самой позитивно-научной точки  зрения».

В первую очередь культура - порождение светских и рационально-практических потребностей развития общества, реализации сущностного потенциала разума. Общечеловеческие ценности культуры, прежде всего, являются достоянием человека, его опыта, практики мироосвоения. Культура, как мы уже  отмечали, обеспечивает преемственную  связь поколений, она аккумулирует достижения человечества. Но надо помнить, что культура есть не только воплощение опыта и практики человечества. В  культуре проявляются и иррациональность, эмоции, вера, суеверия, иллюзии, являющиеся достоянием духовного опыта, того духовного  опыта, который сопряжен с религией.

Религия – это своеобразное отражение  конкретно-чувственного и образного мироосвоения. Религия выражает стремление непосредственно прикоснуться к запредельному, тайному, изначальному.

Власть  религии на ранних этапах развития культуры выходила за границы измерения  последней. Вплоть до позднего Средневековья  Церковь охватывала едва ли не все  культурные сферы. Она была одновременно и школой, и университетом, и клубом, и библиотекой. Церковь осуществляла контроль и опеку над культурой. Она определяла мораль, искусство, образование  и воспитание. Отмечая положительные  стороны воздействия религии  на культуру, не стоит забывать и  о том, что культура под жестким  диктатом задыхается.

Пожалуй, сильнее всего религия влияла на становление самосознания этноса. Повсеместно быт и традиции формирующегося этноса, его язык и предания окрашены верованиями предков. Верования  сакрализировали судьбу и избранность  этноса. Обычно церковь являлась действенным  фактором становления и укрепления национальной государственности. Верования являлись одной из составляющих национальной психологии. Церковный обряд часто продолжается в установлениях народного быта и календаря.

В национальных традициях светское и  религиозное начала тесно переплетены. Например, праздник Масленицы, являясь  языческим праздником, в наши дни  стал днем народных гуляний.

Пробуждение национального самосознания обычно связано с оживлением интереса к  отечественной религии. Именно это  и происходит сейчас в России. Сплетенность религиозного и национального в культуре - явление общечеловеческое, но вместе с тем особенности национальной культуры связаны не только с религиозными традициями. Культура каждого этноса включает и светские традиции. Светские и религиозные начала - необходимые, взаимодополняющие части культурной целостности, различные, подчас противоположные стороны ее органического единства. То, что объединяет верующих и неверующих, гораздо важнее того, что разделяет их мировоззрение.

На  определенном этапе исторического  развития в качестве наиболее массовой формы сознания выступает религия. Главный принцип религиозного сознания – вера в сверхъестественное. Любая религия включает в себя три основных элемента: представление (мифологический элемент), религиозное чувство (эмоциональный элемент) и религиозное действие (обрядовый элемент). Всякая религия имеет причину своего возникновения в познавательной деятельности человека. Эта причина связана, прежде всего, со способностью человека к абстрактному мышлению и возможности на этой основе возведения в абсолют частицы изучаемого явления и фантастического его отображения. Кроме того, надо помнить, что человек в своей деятельности ставит перед собой какие-то определенные цели, придающие ей определенный смысл. На каком-то этапе исторического развития человек осознает конечность своего существования и встает перед вопросом не о смысле отдельных своих действий, а об общем смысле жизни. Эта внутренняя психологическая потребность человека осознать смысл жизни и привлекает к религии, дающей свой вариант решения этой сложной и важной проблемы.