Лирикалық поэзия дәстүрі

Үдере тартқан қоғамның қалың ортасында  болу да қаламгерге қанағат емес, о  да аздық етеді. Тарих тыңын қопарушылардың авангарды арасында көп алдында болу – қаламгердің парызы.

Зейнолла – осы шартты сезіне білген азамат. Ресми алғанда екі  класс қана бітірген ол өз бетімен  қыруар білім терді.

Орыс тілін үйренді, үйренгенде қандай?! Сол тіл арқылы дүние  жүзі халықтары ақыл-ой иелерінің  өлмес еңбектерінен нәрлер сүзді. Мен  ойлаймын, Зейнолла Шүкіров қатардағы  еңбеккер қартпен де, адамзат дамуын зерттеуші профессормен де еркін  сырласып, тіршіліктің қыры-сыры жайында  пікірталасқа түсе алар.

Өзгені былай қойғанда, мен оның маржандай тізілген жігерлі қолтаң-басынан да көп нәрсені аңғарғандай боламын. Ол білімдар қаламгер ғана емес, азамат қаламгер ретінде де халыққа танылды. Ол содан да көзі тірісінде кітап кейіпкеріне айналды, келер ұрпақтар бұл бейнеге талай оралар» [108, 10-б.].

Демек, Зейнолла Шүкіровтің ХХ ғасырдың 50–70-жылдардағы қазақ әдебиетіндегі көрнекті қаламгер тұрғысында қалыптасуында, танылуында оның әлем әдебиетіндегі ғалым-ақындар шығармашылығы үрдісі деңгейінде болғандығын байқаймыз. Әлем халықтарының фольклор мұралары мен көркем әдебиеті шығармаларын жан-жақты оқып таныған, соларды көркем аудармамен туған тілде сөйлеткен, бағалаған қаламгерлердің – ақырында кемел білім иесі тұлғаға айналатыны мәлім.

ХХ ғасырдың 50–70-жылдарындағы қазақ  поэзиясындағы сөз арқауындағы  көрнекті қаламгерлер шығармаларының әлем әдебиеті классикалық жетістіктерімен қаруланып қалыптасуында, әрине, Кеңес Одағы атты алып мемлекет құрамындағы халықтар әдебиеттерінің КСРО Жазушылары Одағы атты шығармашылық ұйымда болуы да елеулі ықпал етті. Одақтас республикалардағы Жазушылар Одақтарының жұмысын үйлестіріп отыратын Кеңес Одағы Жазушылар Одағы түрі ұлттық, мазмұны социалистік болып аталатын көркемөнер салаларынын барлығының да дамуына мол мүмкіндіктер туғызғаны белгілі. Әрине, Коммунистік партия мен оның көсемдерін, социалистік жүйенің табыстарын, пролетарлық интернационализм мен советтік патриотизм рухындағы саяси-идеологиялық ұстанымнан ауытқымауды мұрат еткенмен, ақындар сол кеңестік социалистік реализм әдісі аясында жүрсе де  романтизм мен реализм тұтастығындағы шығармашылықпен көркемдік ойлаудың шарықтау мүмкіндіктерін толық пайдаланды. Ақын-жазушылар да, әдебиеттанушы және фольклортанушы ғалымдар да әлемдік ақыл-ой қазыналарынан мол хабардарлық, рухани қаруланушылық арналарында болды. Халықаралық Алаш әдеби сыйлығының лауреаты ақын, прозашы, драматург Қомшабай Сүйенішев Зейнолла Шүкіровтің өмір бойы төсекте жатып-ақ әлемдік өркениет кеңістігіндегі рухани қазыналардан қалай сусындағанын өзі көзімен көрген өмір шындығы дерегімен баяндайды:

«Зейнолланың дүниежүзі әдебиетінің  алтын қорына жататын классик  ақын-жазушыларымыздың шығармаларынан оқымағаны кемде-кем шығар. ... Солардың ішінен әр жазушының ерекше қасиеттерін  бөліп көрсетіп, жас қаламгерлерге  әруақыт үлгі ете сөйлейтін. Достоевскийдің ізгілік пен жауыздықтың күресін бейнелейтін терең философиялы шығармалары, Чеховтың зергерлік сөйлем құрылымы мен тұжырымды әңгімелері, Гогольдің уыты күшті тілі мен еріксіз езу тартыратын драмалары туралы кеңінен әңгімелей келіп, поэзиядан бір-біріне ұқсамайтын екі ақынды айрықша құрмет тұтушы еді. ... Олар Пушкин мен Тютчев болатын. Зейнолла Тютчевтің көптеген өлеңдерін қазақ тіліне аударды. Қарапайым сөзбен ұйқасын қиюластырып қана қоймай, өлеңнің әрбір жолында жатқан терең тамырлы ойлардың ыстығын суытпай сол күйінде жеткізген еді» [108, 58-б.].

ХІХ–ХХ ғасырдағы әлем әдебиетіндегі  романтизм көркемдік әдісімен жырланған  Рабиндранат Тагордың (1861–1941), Дж. Байроннның (1788–1824), П. Б. Шеллидің (1792–1822), В. И. Гетенің (1749–1832), Г. Гейненің (1797–1856), А. Мицкевичтің (1798–1855), Ш. Петефидің (1823–1849), Пабло Неруданың (1904–1973) және т.б. [109, 116-131-бб.]; [110, 7-129-бб.]; [111,                 с. 143-193], сонымен бірге А. С. Пушкиннің (1799–1837) [112, с. 173-184],                     Ф. И. Тютчевтің (1803–1873) [112, с. 328-333] поэзиясы әлем әдебиетіндегі романтизм көркемдік әдісімен жырланған шығармалардың мәңгілік ғұмырлы эстетикалық тағылымын  танытты.

Зейнолла Шүкіров поэзиясының әуелгі қалыптасуында бастауында қазақтың ұлттық фольклор мұралары мен Алтын Орда, Ноғайлы дәуірлері мұралары ізіндегі Арал теңізі аймағы ақын-жыраулары ықпалды орын алды.

Шығармашылығын дамытқан ізденістерімен қалыптаса отырып,                          ХІХ–ХХ ғасырдағы аталған әлем әдебиеті классиктері поэзиясының ықпалымен романтизм мен реализм көркемдік әдістері тұтастығымен жырлаған көркем шығармашылық ізденістер саласын меңгерді. Әсіресе, өзі шығармаларын аударған Ф. И. Тютчевтің шығармашылық қалыптасу жолы Зейноллаға да әсер еткені ақиқат. Жастайынан білікті оқытушысының арқасында үйінде жүріп ежелгі классикалық әлем әдебиеті үлгілерімен танысқан, меңгерген Ф. И. Тютчев 2 жасында Горацийді аударған.                               Ф. И. Тютчевтің жарық көрген алғашқы туындысы «Горацийдің Меценатқа жолдауы» деп аталады. Осы арада Ф. И. Тютчевтің жоғары дәрежелі дипломатиялық қызметпен Баварияда, Мюнхенде болған кездерінде шығармашылық дүниетанымы кеңеюінің, тереңдеуінің тарихи деректі сипатын назарға аламыз:

«В Мюнхене, который в середины 20-х гг. становится крупным центром европейской культуры, круг жизненных и умственных впечатлений Тютчева быстро расширяется. Тютчев входит придворно-аристократические и дипломатические сферы, знакомится с учеными, литераторами, художниками, погружается в изучение немецкой романтической философии и поэзии. Он сближается со знаменитым философом Ф. Шеллингом, дружески сходится с                  Г. Гейне, которые высоко ценят его как превосходного человека и увлекательного собеседника. Первым берется Тютчев за перевод на русский язык стихотворений Гейне, переводит также Ф. Шиллера, И. В. Гете, других европейских поэтом, и это помогает ему обрести свой голос в поэзии, выработать особый неповторимый стиль» [113, с. 328].

Зейнолла Шүкіров поэзиясының  мазмұны мен пішіні жүйесіндегі  философиялық-психологиялық сарындар тұтастығының жырлануына осы                   Ф. И. Тютчев шығармаларының өте мол ықпал еткені анық. Поэзиялық шығармаларда саналы тіршілік иесі адамның қоршаған тұрмыстық-әлеуметтік ортаның құбылыстарымен, қозғалыстарымен баламалай, кейде егіздей, көбінесе адамды сол табиғаттағы кез келген затпен, құбылыспен тұтастындыра, бірдейлестіре жырлау поэтикасын қолдану болмыс шындығын көркем шындықпен бейнелеудің романтикалық сипатын танытты.

Романтизм сарынымен жырлаған ақындар  шығармалардың мазмұны мен пішіні жүйесінде ғарыштық-ғаламдық кеңістіктегі қозғалыстардың, құбылыстардың барлығының да өзара сабақтастығы, байланыстылығы сипатын басты назарға алады. Романтизм шығармаларында табиғаттағы барлық құбылыстардың ішкі-сыртқы сипаты адамдардың жан ділімен тығыз байланысты алынады.

Адам – романтизм көркемдік  әдісіндегі көркемдік ойлау кеңістігіндегі ең жинақтаушылық қасиетімен даралана сомдалатын тұлға. Лирикалық қаһарманның  бірде қуанышты, салтанатты, бірде  селсоқ мұңды-шерлі көңіл-әуендеріне орай қоршаған тіршілік заттары, құбылыстары – бәрі де кейіптеулік, мегзеулік бейнелеулер мен психологиялық, философиялық мағыналы өрілімдермен жырланады. Зейнолла Шүкіровтің өзі тағылым алған аталған романтизм көркемдік әдісімен жырлаған ақындар дәстүрмен жырлағанын анықтаймыз. Тағы да Ф. И. Тютчев пен Зейнолла Шүкіров поэзиясының тектес поэтикалық табиғатын дәйектеу үшін әдебиеттану бағалауларына назар аударамыз:

«Художническая судьба Тютчева  необычна: это судьба последнего русского романтика, творившего в эпоху торжества  реализма и все-таки сохранившего верность заветам романтического искусства. Романтизм Тютчева сказывается  прежде всего в понимании и  изображении природы. Преобладание пейзажей – одна из примет его лирики. Правильнее, однако, назвать пейжазно-философской: картины природы воплощают глубокие, напряженные, трагические раздумья поэта о жизни и смерти, о человеке, человечестве и мироздании. При этом изображение природы и мысль о природе сплавлены у Тютчева воедине, его пейзажи получают символически-философский смысл, а мысль обретает выразительность, живую, образную плоть.

Природа у Тютчева извенчива, динамична. Незнающая покоя, она вся в  борьбе, противоборствующих сил, столкновении стихии, беспрерывной смене дня и  ночи, круговороте времен года, она  многолика, насыщена звуками, красками, запахами. ...

Природа в стихах Тютчева очеловечна, одухотворена. Она внутренне близка и понятна человеку, родственна ему» [113, с. 331].

Ақын шығармашылығының орыстың  классикалық әдебиетінен [114] мол ықпал қабылдағаны әдеби байланыстар жүйесіндегі хакім Абай дәстүрі жалғастығын танытады.

Зейнолла Шүкіров шығармашылығының романтизм рухындағы әлем әдебиеті алыптарынан өнеге алуы – Әбунәсір әл-Фараби, Хакім Абай, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Тұрмағамбет Ізтілеуұлы, Мағжан Жұмабаев, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Бернияз Күлеев және т.б., олардан кейінгі өзімен қатарлас замандас сөз басында аталған ақындар шығармашылығымен сарындас, үндес дәстүрді жалғастыруы болып саналады. Ақынның жанында көп жүрген, сырлас інілерінің бәрі, Халықаралық Алаш әдеби сыйлығының лауреаты Адам Мекебаев «Ақынның қанатты ғұмыры» атты естелік-эссесінде оның шығармашылық зор тұлғасына негіз болған сол білім иесі екендігін тарихи деректі сипатымен айтады:

«Мен сол кезде Зекеңнің кеңесімен  түрлі әдеби жанрдың қыр-сырын  тереңдете оқуға кіріскем. Ал әдеби  ағым туралы әңгімелесу үшін үйіне арнайы жұмыс қып баратынмын.

... Тіпті энциклопедиялық білімі  бар деп батыл айтарлықтай  еді. Әсіресе әдеби жанрдың  қыр-сыры мен әдеби ағым жайлы  сөз бола қалса ағытыла жөнелетін. Ол кейде символика, романтика, экстенциализм, футуризм, модернизм, постмодернизм жайлы шетелдің Сартр, Камю, Гессе, Кафка, Абэ сияқты тағы басқа көптеген жазушысынан мысал келтіре отырып сөз қозғаса, кейде натурализм мен реализмнің аражігін ажырата алмағандар көп сөзділікке ұрынатынын айтып жас достарын сақтандыратын» [108, 78-б.].

Демек, Зейнолла Шүкіров шығармашылығының жаңа сарынмен, көркемдік сапамен жазылуында ХХ ғасырдағы аталған әдеби ағымдардың, бағыттардың ең озық ықпалдары әсер екенін айта аламыз.

Жинақтап айтқанда, Зейнолла Шүкіров  поэзиясындағы лирикалық және эпикалық шығармалардың дәстүрлік көркемдік  негіздері бірнеше арналарымен  саралана бағаланады: біріншісі –  қазақтың ұлттық фольклоры мен дәстүрлі ақын-жырауларының классикалық шығармалары; екіншісі – ежелгі антикалық Таяу Шығыс және Еуропа фольклоры мен  әдебиеті мұралары; үшіншісі – ХІХ–ХХ ғасырлардағы романтизм мен реализм  көркемдік әдістері тұтастығымен дамыған еуропалық классикалық әдебиет дәстүрі; төртіншісі – хакім Абайдың және оның мектебі дәстүріндегі қазақтың жазба реалистік әдебиеті ықпалы.

Әлем өркениеті кеңістігіндегі бұрынғы-соңғы рухани қазыналарды  өзінің мүмкіндігін сарқа пайдаланып меңгерген Зейнолла Шүкіров дарынды тұлғаға тән зор өнеге ұлағатын ұрпақтарға ұсынды.

Республикалық баспасөз беттерінде үздіксіз жариялаған шығармалары, сонымен бірге  жарық көрген мол шоғырлы кітаптары  оның шығармашылық даралығын айғақтайды. Ол көркем прозада да көптеген әңгімелер, повестер, романдар («Отты өткелдер», «Сыр бойы») жазған.

Ақын Зейнолла Шүкіровтің өлеңдеріне шығарылған әндер де халықтың арасында тұрақты айтылып келеді. Мысалы, «Сыр сұлуы» (әні Шәмші Қалдаяқовтікі), «Неге жаным шығарып сала алмадың» (әні Айтжан Әмірсейітовтікі), «Сәулем» (әні Айтжан Әмірсейітовтікі), «Ақ айна», т.б.

Зейнолла Шүкіров туралы естеліктер де, лирикалық өлеңдер де, поэмалар да жазылып келеді. Асқар Тоқмағамбетовтің «Жаралы жолбарыс» («Зейнолла Шүкіров туралы дастан»), Мұзафар Әлімбаевтың «Құрыш қазақ» (лирикалық дастан), Мұқағали Мақатаевтың «Тағдырлардың тағдыры», Жарасқан Әбдірашевтің «Ағаны іздеу», Иранбек Оразбаевтың «Ақын жатыр», Серік Сейітмағамбетовтің «Зейнолла Шүкіровтің соңғы монологы», Сырбай Мәуленовтің «Құрыш жүрек», Мұзафар  Әлімбаевтың «Қаһарманың халық ұмытпайды», арнаулары, Нәсреддин Серәлиевтің «Теңіз жыры», Бек Тоғыбайұлының «Қайсар қазақ», Қомшабай Сүйенішевтің «Талант пен тағдыр», Айжарық Сәдібекұлының «Содан бері ағып өтті талай жыл», Молдахмет Қаназовтың «Сағыныштың сары жапырақтары (Зейнолла Шүкіров жайлы деректі мөлтек әңгімелер)», Тынымбай Нұрмағамбетұлының «Теңізден бұрын өлген ақын», Файзолла Омаровтың «Бөгеннен ұшқан бұлбұл», Шомішбай Сариевтің «Теңіз толқыныңда туған ақын», Сайлаубай Жұбатырұлының «Азабынан абат өсірген тағдыр» және т.б. естеліктер-         эсселер – бәрі де дарынды ақынның шығармашылық келбетінің дара бітімді тұлғасының деректі сипатын да, әдеби көркем жинақтаумен өрілген, тұлғасын да танытады. Осы арада профессор Т. Тебегеновтің «Қаһарман қазақ Зейнолла Шүкіров – қаламгер және романтикалық-реалистік кейіпкер» атты еңбегіндегі бағалауы да рухани құндылықтар әлеміндегі Зейнолла Шүкіров болмысын саралауды дәйектей түседі:

«Зейнолла Шүкіров – әдебиет  тарихындағы ... романтикалық кейіпкер, әрі қайсар қаламгер. 45 жыл бойы екі  аяғынан тік басып жүре алмаса да, адамдардың мәңгілік рухани қызметшісі болу жолындағы қажырлы күрескерлік, шығармашылық еңбек ерлігі жолындағы қырандай биікте самғаған қалпынан айнымай өтті. Адамзат ұрпақтарының рухани қызметшісі болған ұстанымын адамдардың екі дүниеде (фәни мен бақи) сабақтастығын қалдырған асыл сөздері мен өнегелі тағдыры арқылы дәлелдеген алыптар қатарынан Зейнолланың да орын алатыны ақиқат. Бұл – мәңгілік өмір жалғастығы»                [108, 227-б.].

ХХ ғасырдың 50–70-жылдарындағы қазақ  поэзиясындағы классикалық әдебиеттердегі көркемдік әдістердің кеңінен өркендеуінде сөз арқауындағы Зейнолла Шүкіров  шығармашылығына ықпал еткен  әдеби үдеріс сипаты үнемі басты назарды болады. ХХ ғасырдың 40-жылдары екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі және одан кейінгі әдеби үдеріс дамуынды лирикалық және эпикалық шығармалардың романтикалық-реалистік сипат тұтастығымен жырланған үлгілері ұлттық поэзияның мазмұны мен пішіні поэтикасының халық жүрегін баураған ықпалын танытты. Саяси-әлеуметтік, көңіл-күй, философиялық, махаббат, табиғат тақырыптарындағы лирикалық өлеңдер, лиро-эпикалық толғаулар, балладалар, поэзиялық романдар, сонымен бірге лирикалық-психологиялық, тарихи поэмалар – бәрі де ұлттық сөз өнері шығармаларының көркемдік биіктіктерге көтерілген деңгейін айқын байқатты. Ақын Зейнолла Шүкіровтің шығармашылық қалыптасу, өсу жолы қазақ әдебиетінің сол                       50–70-жылдардағы ізденістері, өрлеуі деңгейі көрсеткіштері қатарында бағаланады.