Адам ресурстарын стратегиялық басқару жүйесін құру

               Қоғам үшін өндіріс, бөлу және  айырбас кезеңдерімен қатар экономикалық, әлеуметтік  көрсеткіштері бар  тұтыну кезеңінің   де маңызы  зор. Өнімді алу жеткіліксіз, оны тиісті қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін  қолдану керек. Өнім кейде сапасыз болуы, істен  тез шығуы, үлкен шығындарды қажет етуі мүмкін. Кейде қымбат өнімнің өзі өзіне барабар қажеттілікті қанағаттандыра алмайды. Нәтижелі тұтыну ұғымы өндіріс құралдарын пайдалану деңгейін  сипаттайды. Өсім беретін, еңбек өнімділігін арттыратын, ұлттық табысты құрайтын осы нәтижелі тұтыну. Сондықтан тұтыну кезеңінде өнімнің  қоғамға, адамдарға қандай пайда әкелетінін білген жөн. Оны біз басқару тиімділігінің үшінші түрі - әлеуметтік тиімділікті қарастыру барысында  анықтай аламыз.

              Әлеуметтік тиімділік – бұл  қоғамның қандай да бір өнімді  қолдану немесе нақты жұмыс  түрін атқару барысында, сонымен  қатар тиісті материалдық, әлеуметтік  және рухани құндылықтарды пайдалануда жалпы оң нәтижелерге қол жеткізуі. Егер оны “өндіріс-бөлу-айырбас-тұтыну” жүйесіне қолданатын болсақ, ол тек өндіріс кезеңінде ғана емес, басқа да кезеңдерде орын алып, жүйе үшін ортақ болып, жалпы оның жағдайын сипаттайды.

              Әлеуметтік тиімділік кез келген  еңбектің маңыздылығын, ұтымдылығын  және тиімділігін көрсетеді. Егер  өнімге кеткен шикізаттық, энергетикалық  және басқа да материалдық  шығындарды “шегеріп тастасақ”,  онда адамдардың еңбегі және  таланты, білімі мен тәжірибесі, біліктілігі мен ар-ұяты толығымен әлеуметтік тиімділікте көрініс табады. Әлеуметтік тиімділіктің көлемі қоғамдық құрылымдар мен реттеуіштердің ұтымдылығын сипаттайды. Егер экономикалық  немесе өндірістік  тиімділікке табиғатқа және қоғамдық өмірдің басқа жағдайлары мен факторларына (әлеуметтік инфрақұрылымға, адамдардың денсаулығына және т.б)  зиян келтіру есебінен қол жеткізілсе, онда мұндай жағдайларды әлеуметтік тиімділік деп айта алмаймыз. Сонымен қатар тапқан табыстарға сай келмейтін қорларды қолдану арқылы уақытша, қысқамерзімді қол жеткізген жетістіктер әлеуметтік тиімділікті білдірмейді.

              Әлеуметтік тиімділік жоғары  сапа мен қазіргі заманғы технико-технологиялық  көрсеткіштерге негізделген. Онда  ғылыми-техникалық революцияның жетіктіктері толық көрініс табады. Ол тек басқару субъектілерін, ең алдымен мемлекеттік билік пен жергілікті басқару органдарын ұтымды ұйымдастыру, басқарылатын объектілердің оптималды қызмет жасауы, олардың белсенділігінің қоғам заңдылықтарымен және мүдделерімен сәйкес үйлесуінің  нәтижесінде  пайда болады. Әлеуметтік тиімділіктің мәні оның тұрақты, өндіруші, прогрессивті болуында, жүзеге асқан қызметтің қолданған нәтижесі ғана емес, сонымен қатар болашақта дамудың қайнар көзі мен құралына айналып, қоғамдық өмірдің ұдайы өндірісінде  берік және тұрақты буыны ретінде көрініс табуында.

              Мемлекеттік басқару жайлы жоғарыда  айтылғандар  онымен атқарылатын  іс-әрекеттің барлығы басқарудың  әлеуметтік тиімділігімен  өлшеніп,  бағалануы керек деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Мемлекетке қоғамның нысаны ретінде барлық қоғам үшін, онда болып жатқан құбылыстар, қарым-қатынастар мен процестер жүйесі үшін жауапкершілік жүктеледі. Ол адамдардың құқықтары мен бостандықтарын заң жүзінде анықтап және қорғай отырып, сонымен бірге олардың  ұтымдылық пен тиімділік тұрғысынан пайдалануын қадағалайды. Адамдардың тек ұятына, адал ниетіне, адамгершілік қылықтарына ғана сенім білдіру жеткіліксіз. Тек қана заңға, мінез-құлық пен іс-әрекет нормаларының орындалу міндеттілігіне ғана сенім артуға болады. Ал олардың нақты орындалу деңгейі қоғамға, адамдарға белгілі пайда әкелетін, оларды материалдық және рухани аспектіде дамытатын әлеуметтік тиімділікпен анықталуы қажет.

    Мемлекеттік басқару қызмет түрі  ретінде басқа басқару түрлерінен ең алдымен, мемлекеттік билік  және мемлекеттік органдар  арқылы жүзеге асырылатындығымен, әлеуметтік топтар мен азаматтардың қоғамдық мүддесін білдіретін саяси басшылықтың, саясаттың басым рөлге ие болатындығымен ерекшеленеді. Сондықтан “мемлекеттік басқарудың тиіміділігі” түсінігінің және оның өлшемдерінің (критерий) мазмұнды анықтамасы  “шығындар-өнім шығару” (затраты - выпуск) моделі бойынша технологиялық операцияларды емес, бірқатар саяси аспектіден тұратын саяси субъектінің басқару қызметінің элементі болып табылады.

         Ұйымдық басқарудың тиімділігі қабылданған шешімдердің  іске асырылуының “шығындар-өнім шығару”  немесе “шығындар-нәтиже” іспетті  объективті көрсеткіштерімен емес, саяси  жүйенің стратегиялық мақсаттарына жету және  жалпы мемлекеттік мүдделерді жүзеге асырудың нәтижелері мен қолданылған әртүрлі ресурстардың  арақатынасы арқылы анықталады. Шығындар мен нәтижелердің арақатынасының өлшемі жеке, нақты шешімдердің тиімділігінің  шартты көрсеткіші ретінде қолданылады, бірақ экономикалық талдауларға  қарағанда  аталған терминдердің  мағынасы кең ауқымда қолданылады. Қызмет (минималды шығындар тұрғысынан алғанда) тиімді-үнемді болуы мүмкін, бірақ алға қойылған  әлеуметтік – саяси мақсаттарға жету жағынан  тіпті тиімді болмауы мүмкін. Тиімді қызмет әлеуметтік-саяси аспектіде нәтижелі болғанымен де  үнемі үнемді, әсіресе ұтымды бола бермейді.

    Жоғарыда айтылғандарды қорытындылайтын  болсақ, ұйымдық басқару тиімділігінің  түсінігіне  оның мақсатты бағытталған  және мақсатқа сай қызмет ретінде өзіндік мәні көрініс табатын анықтамасы тән. Мемлекеттік басқарудың  тиімділігі нәтижелер мен қол жеткізген қоғамдық мақсаттардың және пайдаланылған мемлекеттік ресурстардың арақатынасын білідретін ұғым. Тиімді басқару – қоғамдық қажеттіліктер мен мүдделерді қанағаттандыру барысында оң нәтижелерге  қол жеткізетін қызмет түрі. Тиімділік – басқарушы субъектінің және қоғамның алдыға қойылған мәселелерді шешу үшін жұмсаған күш-жігерінің (ресурстар) қаншалықты әлеуметтік маңызы зор нәтижелерде іске асқанын (көрініс тапқанын) білдіретін көрсеткіш.

              Сонымен “ұйымдық басқарудың  тиімділігінің” категориясы келесідей  түсініктер арқылы анықталады: “қоғамдық  мақсаттар”, “нәтижелер”, “қоғамдық  қажеттіліктер мен мүдделер”.  Олардың әрқайсысы  ұйымдық басқарудың саяси астарымен бірге өзіндік белгілерін анықтайды. “Қоғамдық мақсаттар” – түптеп келгенде – бұл саяси мәнді мақсаттар; “нәтижелер”- (саясатта көрініс тапқан) қоғамдық қажеттіліктер мен мүдделерді  қанағаттандырумен байланысты болатын объектілер, қызметтер, үрдістер; “ұйымдық ресурстар” – қоғамдық мақсаттарға сай болу тұрғысынан да, құқықтық негізделуі жағынан да мемлекетпен белгіленетін экономикалық, әлеуметтік, саяси, идеологиялық, ақпараттық капиталдар.

              “Ұйымдық басқарудың тиімділігінің” түсінігін анықтағаннан кейін тиімділік өлшемдерін қарастырған жөн. Тиімділік өлшемдері басқарудың көрініс табуының белгілерін, қырларын, әртүрлі жақтарын білдіреді. Оларды талдау арқылы басқару деңгейі және сапасы, оның қоғамның қажеттіліктері мен мүдделеріне  сәйкес келуі анықталады.

               Жүйенің, яғни ұйымдық басқарудың  субъектілері мен басқарушы объектілерінің  жиынытығының, атқарған қызметінің  нәтижесін көрсететін ұйымдық  басқарудың жалпы әлеуметтік  тиімділігінің өлшемдері (критерилері) құрайды. Мұндай өлшемдер бір жағынан, қоғамдық дамудың (жалпыұлттық, аймақтық) қажеттіліктерімен, мүдделерімен және мақсаттарымен объективті түрде байланысты, ал екінші жағынан, толғағы  жеткен қажеттіліктердің, мүдделер және мақсаттардың ұйымдық басқару арқылы қанағаттандырылатын  шамасын  көруге және бағалауға мүмкіндік береді. Осылардың негізінде ұйымдық басқарудың  қоғамның серпінділігі мен үйлесімділігін  қамтамасыз  етуге қаншылықты дайын екендігін анықтауға болады.

    Ұйымдық басқару қоғамдық, ұжымдық және жеке қажеттіліктердің, мүдделер мен мақсаттардың  дамуын үнемі және объективті түрде зерттеуі, бағалауы және талдауы, сонымен бірге  оларды жүзеге асырудың ұтымды формаларын, ресурстары мен құралдарын табуы қажет. Ұйымдық басқарудың тиімділігі мен ұтымдылығы тұрғысынан  алғанда қажеттіліктер мен олардың негізінде туындайтын мәселелердің қоғамдық ресурстарды ұтымды қолдану арқылы, тұрақты да сенімді  түрде дер кезінде және толығымен қанағаттандырылуы және шешілуі өте маңызды.  

    Басқарудың  жалпы әлеуметтік тиімділігінің  өлшемдеріне (критерилеріне) келесілерді жатқызуға болады:

        а) өзінің сәйкес түрлері бойынша  әлемдік параметрлермен салыстырылатын   еңбек  өнімділігінің   деңгейі;

б) БҰҰ-ң  әдістемесі бойынша есептелетін  ұлттық байлықтың қарқыны мен ауқымы;

     в) жан басына шаққандағы  және әртүрлі  категориялардың табыстарына   

 бөлгендегі, сонымен  бірге дамыған елдердің  стандарттарымен                салыстырғандағы адамдардың   өмір сүру деңгейі;

             г) қоғамдық қатынастардың тәртіптілігі, қауіпсіздігі және сенімділігі, олардың

             оң нәтижелерге қол жеткізе  отырып одан әрі  дамуы.

     Аталған ұйымдық басқарудың жалпы  әлеуметтік тиімділігінің өлшемдері  қоғамдық өмірдің  салалары  бойынша бөлінеді. Егер қарқынды  дамушы елдердің экономикасындағы  процестерге көңіл аударатын болсақ,  мұнда ең бастысы – еңбек өнімділігінің өсуіне, шығарылатын өнімнің сапасының, түрлерінің артуына алып келетін жаңа ғылыми-техникалық жетістіктерге негізделген қоғамдық өндірісті ұлғайту екендігін аңғаруға болады. Әлеуметтік салада әр елде әртүрлі  болып келетін қоғамдық қатынастардың заңдылықтары мен нысандарын ескере отырып, әлеуметтік әділеттілік  қағидасын жүзеге асыруға ұмтылыс жасалуда. Рухани сферада, зиялы қауым арасында әрбір адам адамгершілік деңгейі, ішкі-сыртқы мәдениеті жоғары  болып, еркін, демократиялық қоғамның тұлғасы  ретінде қалыптасуы керек деген түсінік орын алуда. Ұйымдық басқару үшін саяси сферадан туындайтын жалпы әлеуметтік тиімділік өлшемдерінің маңызы зор. Ол басқару нәтижелерін талдау үшін қажет  өлшемдер емес, керісінше, қоғамның әлеуметтік, рухани, экономикалық сфераларының тиімді даму көрсеткіштеріне басқарудың қандай нысандарын, әдістерін, тәсілдерін қолдану арқылы қол жеткізуге болатынын көрсететін өлшем-құралдары.  Себебі саяси құралдар да басқарудың нәтижелері үшін аса маңызды. Саясат саясат үшін емес, қоғам үшін  қажет.

      Ұйымдық құрылымды басқарудың  тиімділігін  арттыру мәселесі бүгінгі таңдағы  өзекті тақырыптардың біріне жатады. Ғалымдар арасында бұл мәселені зерттеу  барысында  әртүрлі көзқарастар қалыптасқан және оны шешу жолдары  туралы да ортақ пікір жоқ. Аталған мәселені тиімділіктің жалпы жүйелік факторларын талдау негізінде қарастыру ұйымдық құрылымды саяси-идеялық және стратегиялық факторларды ескеруді  ұйғарады. Басқару тиімділігін талдауда экономикалық, әлеуметтік, саяси, құқықтық және республика субъектілерінің кіші жүйелері деңгейінде жалпыұйымдық құрылымды факторлар негізгі фактор ретінде қарастырылады. Кіші жүйелер мен деңгейлерде билік пен басқаруды ұйымдастырудың мақсаттарының және стратегияларының, құрылымдық нысандарының өзіндік ерекшеліктерімен  байланысты факторлар тікелей талдау объектісі болып табылады. Ұйымдарды басқарудың тиімділігін  талдау барысында басқарушылық қызметтің нақты тәсілдерінің, әдістері мен құралдарының тиімділікке тигізетін әсері түсіндіріледі. Жалпыжүйелік және аймақтық факторлардың рөлі корпоративтік масштабтағы басқару жағдайлары мен механизмдерін  талдау арқылы айқындалады.

    Ұйымдық құрылымды басқарудың тиімділігінің  жалпыжүйелік факторлары келесі факторлар тобын  анықтайды:

• мемлекеттің стратегиялық мақсаттары, негізгі құндылықтары, қоғамдық жүйенің даму моделдері мен легитимдік концепциялары; саяси бағыт;
• ұйымдық құрылымды билік пен басқару жүйесін ұйымдастыру және оның біртұтас организм ретінде қызмет етуі; біртұтас саяси және құқықтық кеңістік;
• ұйымдық құрылымды аппараттың жағдайы, оның басымды нысандары, басқарушылық қызмет әдістері мен стилі; кәсіби біліктілік; халықтың билікке сенім арту және мемлекетті басқаруға қатысу деңгейі;
• қоғамның экономикалы, саяси, әлеуметтік тұрақтылығы (немесе тұрақсыздық).

    Әрбір саяси жүйеге өзінің құндылықтар  жүйесі тән екені белгілі. Құндылықтар  – бұл мемлекеттің жинақталған  мақсаттары: олар жалпыұйымдық құрылымды  мүдделер мен саяси стратегияның  рухани негізін құрайды, ұйымдық құрылымды басқару жүйесінің идеологиясы мен тұжырымдамасында  көрініс табады. Бұл – мақсатты құныдылықтар. Негізгі құндылықтарға қоғамның қолдауына ие болған, мақсаттарға жету құралдарын білідіретін қолданбалы құндылықтар да жатады. Негізгі құндылықтардың белгілі болуы және оларды нормативтік-құқықтық механизмдермен қатар қызмет пен тәртіптің негізгі реттеушілері ретінде қоғамның мойындауы – билік пен басқару институттарының тиімді қызмет атқаруының  негізгі шарты болып табылады. Кеңестік мемлекет пен қоғамға белгілі бір кезеңге дейін халықтың мүддесін білдіретін саяси-идеялық және адамгершілік құныдылықтар тән болды. Олар тарихтың қиын (елді индустриализациялау,Ұлы Отан соғысы, және т.б) кезеңдерінде қоғамның өз өміршеңдігі  үшін күресі жағдайында  қоғамдық-саяси құрылыстың салыстырмалы тиімділігін қамтамасыз етті. Басқарушы партиямен ресми белгіленетін социалистік  құндылықтардың дискредитациялануына  қарай кеңестік режимнің рухани негізі әлсірей бастады. Бұл оның құлдырауын алдын-ала анықтаған еді.

    Кеңестік  құндылықтарды артқа тастап, жаңа саяси режим батыс европалық  үлгідегі либералдық-демократиялық  құндылықтарды мойындайтынын жария  етті. Қазақстан Республикасының  Конституциясында қоғамның түпкі нормаларын (демократиялық құқықтар мен бостандықтар және т.б.)  білдіретін негізгі ұйымдық құрылымды құндылықтар заңдастырылған.

    Ұйымдық құрылымды басқарудың тиімділігінің  келесі негізгі  факторы билік  пен басқару жүйесін ұйымдастыру  және оның біртұтас организм ретінде  қызмет етуі. Бұл фактор кез келген дамыған мемлекетте анықтаушы рөл атқарады. Ұйымдық құрылымды құрылым мен саяси режимнің  ұлттық нысандарына қарамастан басқару тиімділігі, біріншіден, ұйымдық құрылымды басқару жүйесінің нақты біртұтастығымен және оған қатысушы басқарушы субъектілердің қызмет ету ережелерінің біріңғайлығымен; екіншіден, құқықтық тұрақтылықпен және жоғары құқықтық мәдениетпен; үшіншіден, барлық деңгейдегі ұйымдық құрылымды билік пен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының іс-әрекеттік қабілеттілігімен қамтамасыз етіледі.