Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылар құқықтары мен міндеттері

Қылмыстық процеске қатысушы  өзге де  тұлғалар.

Қылмыстық процеске қатысушылардың  үшінші  тобын  шартты түрде үш шағын топқа  бөлуге болады.

Бірінші топ – дәлелдер беру жөніндегі міндеттерді орындайтын процеске қатысушылар. Оларға жататындар:  куәлер мен сарапшылар;

Екінші шағын топ  – іс жүргізу әрекеттерін жүзеге асыру үшін  тартылатын  процеске қатысушылар. Бұған кіретіндер: куәгерлер, аудармашылар, мамандар, сот отырысының хатшысы, кепілдік берушілер, тануды жүзеге асыратын статистер, тінту мен алу  жүргізілетін адамдар, олардың отбасыларының  кәмелетке толмаған мүшелері немесе тұрғын үй пайдалану ұйымының өкілдері және т.б.;

Үшінші шағын топ  – сот шешімдерін орындауға және осыған байланысты үкімді орындау сатысында  пайда  болатын  іс жүргізу  мәселелерін  шешуге  қатынасатын мекемелер  мен ұйымдар. Бұл шағын топ  құрамына мыналар кіреді: үкімдер  мен қаулылардың  нақты орындалуын  жүзеге асыратын  әкімшілік  өкілдері,  сотталушының  ауруына,  мүгедектігіне  байланысты босату немесе оны ауруханаға орналастыру туралы  қорытынды  берген  дәрігерлік комиссиялар  өкілдері  және т.б.

Құрамына үш шағын топ кіретін  үшінші  жүктеу тобы  ең  көлемді  топ.  Оған  осы топтан өзге топтардан  ерекшелейтін  жекеленген  белгілер,  атап  айтқанда мыналар  тән:

-олардың қатысуы сот төрелігін  жүзеге асыру   үшін  тиісті  жағдайлар қалыптастыру  қажеттігінен  туындаған; олардың қызметі   қосалқы сипатта болады;

-бұл қатысушыларда  дербес  тұтас іс жүргізу  функциялары   болмайды;

-олар процеске оқта-текте, мезгіл-мезгіл  қатысады;

-олар сот пен  тергеудің   іс  жүргізушілік  функцияларын  толық орындауы үшін  соларға   жәрдем көрсетеді;

-бұл қатысушылар  істе  әлдебір   мүдде  көздемейді;

-олардың құқықтық  жағдайы,    әдетте,  олардың  қатысуымен  жүргізілетін  іс жүргізу  әрекеттерінің   тәртібін  реттейтін  нормаларда  регламенттеледі.

Қылмыстық процеске қатысушылар және оның түрлері.

 

Кылмыстық іс жүргізудің қатысушылары мен субьектілері.

 

 

 

 

1.2.Қылмыстық процеске қатысушылардың  қауіпсіздігін қамтамасыз ету   шаралары.

Мемлекет қылмыстық процеске қатысушыларды, атап айтқанда,  судьяны, тергеушіні,прокурорды, анықтаушыны  , сарапшыны, маманды, қорғаушыны, сот приставын  өз  қорғауына  алады. Сондай-ақ, осы аталғандармен  қоса  олардың  отбасы  мүшелері.  және  жақын  туыстарын да  өз  қорғауына  алуы тиіс.

Осы  аталған  адамдар   үшін  мемлекет  заңда  көзделген  тәртіппен  сотта  қылмыстық  істерді  немесе  материалдарды  қарауға,  анықтау  немесе  алдын ала  тергеу  жүргізуге  байланысты  олардың  өміріне  қауіп  төнуден немесе  күш  қолданудан  қауіпсіздендіру  шараларын  қолдануды қамтамасыз  етеді. (4.77)

Қылмыстық іс жүргізуді жүргізуші  орган,  егер  қаралып жатқан  қылмыстық іс бойынша  сол  істі  жүргізуге  байланысты  оларға  күш  қолдануды  немесе  қылмыстық  заң  бойынша  тыйым  салынған  әрекеттерді  жасаудың нақты  қаупі   болса,  жәбірленушінің, куәнің,  айыпталушының  қылмыстық  процеске  қатысушы  басқа да  адамдардың  сондай-ақ,  олардың  отбасы  мүшелері мен  жақын-туыстарының  қауіпсіздігін  қамтамасыз  етеді.

Бұл жөнінде  қылмыстық  істі  жүргізуші  орган  ауызша  немесе  жазбаша  мәлімдемесі  негізінде  аталған  адамдардың  қауіпсіздігінің  қамтамасыз  ету  жөнінде  тиісті  қаулы  шығарады.  Қатысушылардың  жазбаша  немесе  ауызша  мәлімдемесі  болып  табылады. Мысалы, қылмыстық  сот  ісін  жүргізуге  қатысушы  адамдардың,  олардың  отбасы   мүшелерінің  және  жақын-туыстарының  өздерінің  қауіпсіздігі  шараларын  қолдану  туралы  мәлімдемелерін қылмыстық процесті  жүргізуші  орган    алған  сәттен  бастап  жиырма төрт  сағаттан  кешіктірмей  қарайды.  Қабылдағаны  туралы  қаулыны  мәлімдеушіге  дереу  хабарланады. Сондай-ақ,  қауіпсіздікті  қамтамасыз  ету  туралы  мәлімдеме  қабылданбауы да  мүмкін.  Бұндай  реттерде  қылмыстық процеске  қатысушы  немесе  олардың  жақын-туыстары, отбасы   мүшелері  прокурорға  немесе сотқа  шағымдану  құқығы  беріледі.  Қауіпсіздік  шараларын   қолданудан   бас  тарту,  егер  бұрын   берілген   өтініштен  көрініс   таппаған,   яғни  өздеріне  белгісіз  мән-жайлар   туындайтын  болса,   бұл  туралы  қайтадан  мәлімдеме  жасауға  құқылы.

Қылмыстық  сот  ісін  жүргізуге  басқа  да  қатысушылардың   және   куәлердің,  сезіктілердің,  айыптаушылардың,  сондай-ақ  олардың  отбасыларының,  жақын   туыстарының  іс  жүргізу  қауіпсіздігінің    шараларына   мыналар   жатады:

1)қорғалатын  адам  туралы  мәліметтер  алуға  шек  қою,  яғни  құпияда  ұстау;

2)қорғалатын  адамның   жеке  басының  қауіпсіздігін  қамтамасыз  ету;

3)қылмыстық процесті  жүргізуші  органның  күш   немесе  қылмыстық  заңда   тыйым  салынған  басқа  да  әрекеттің  қаупі  шыққан  адамға  онда  мүмкін  болатын  қылмыстық  жауапқа  тарту   туралы  ресми ескерту  жасайды;

4)сезіктіге немесе айыпталушыға  қатысты  қылмыстық процеске  қатысушыларға  қатысты   күш  қолдану немесе  күш  қолдануды   ұйымдастыру немесе  өзге  де  қылмысты  әрекеттер  жасау   немесе  жасауды  ұйымдастыру   мүмкіндігін жоққа  шығаратын   бұлтартпау  шараларын  таңдау  қолданылады.

Аталған  төрт  бөлімді  түсіндірер  болсақ:

1)қылмыстық  жауапқа   тарту  туралы  ресми ескерту   іске  қатысушыға қол  қойғызу   арқылы  хабарланады. Ескертуді   қылмыстық процесті жүргізуші   орган  енгізеді.

2)қорғалатын адам  туралы  мәліметтер  алуға шек қою деп,  қылмыстық істің материалдарынан   адамның  анкеталық  деректері   туралы  мәліметтерді  алып,  оның  негізгі  іс  жүргізуден  бөлек  сақтаудан,  бұл  адамдардың  бүркеншік  ат  пайдалануынан тұрады.  Негізгі  іс   жүргізуден  оқшауландырылған  материалдармен  танысу  үшін  қылмыстық  процесті  жүргізуші  органға ғана рұқсат  етіледі.  Қылмыстық  процеске  қатысатын  басқа  да  қатысушылар   онымен  осы  мәліметтерді  жарияламау  туралы  қолхат  бере  отырып,  қылмыстық  процесті  жүргізуші  органының  рұқсатымен ғана таныса алады.  Қауіпсіздік  шараларын  қолданатын  адамның  қатысуымен іс жүргізу  әрекеттері  қажет  болған  жағдайларда  оны  тануды  болдырмайтын  жағдайларда  жүргізіледі. Бұл  жағдай  қатысушының  (сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің, куәнің)  қауіпсізідігінің кепілі болып табылады.

Ал куәгерлердің,  сезіктінің, айыпталушының, қылмыстық сот жүргізуші  басқа  да  адамдардың  және  олардың  жақындарының  жеке  қауіпсіздігін  қамтамасыз  етудің   тәртіптері заңмен  айқындалады.

Сондай-ақ, қылмыстық процесті  жүргізуші  органның  дәлелді  қаулысымен  қауіпсіздік  шаралары  тоқтатылады. Бұл  туралы  қорғалатын  адамға, оның қауіпсіздік  шараларының  тоқтатылуы  туралы  деректердің  іс бойынша  іс жүргізуге     қатысушы  адамдарға ашылғандығы  туралы дереу хабарланады.

Сот куәнің,айыптау тарабының өтініші  бойынша, сондай-ақ куәнің және оның жақындарының қауіпсіздігін  қамтамасыз ету мақсатында өз бастамашылығы  бойынша куәден:

1)бүркеншік атты пайдалана  отырып, оның жеке басы туралы  деректерді жарияламастан;

2)оны тануды болдырмайтын  жағдайларда;

3)оны сот талқылауынан  басқа қатысушылардың  көзіне  көрсетпей жауап алу туралы  қаулы шығаруға құқылы;

Төрағалық етуші  бейне, дыбыс жазуды  жүргізуге және  жауап алуды  сақтаудың  өзге де  әдістерін жүргізуге  тыйым салуға, сот отырысы залынан  айыпталушыны  қорғау  тарабының  өкілдерін   шығарып  жіберуге  құқылы. Сот  процеске қатысушылардың біреуі болмағанда

көрсетуін сот төрағалық  етуші,  ол  куә  туралы  мәліметті  көрсетпестен оған  бар қатысушылар  қатысып  отырғанда  хабарлайды. Қажет  болған  жағдайларда сот  процеске  қатысушылардың  және заңда  көзделген өзге  де  адамдардың  қауіпсіздігін  қамтамасыз  ету  жөнінде   басқа да шаралар  қолданады. Сот талқылауына  қатысушылардың  қауіпсіздігін  қамтамасыз  ету  туралы  соттың  қаулысын  қылмыстық  ізге  түсуші органдарына  сондай-ақ сот  приставына  жүктеледі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

            

 

1.3.Қылмыстық іс бойынша  іс  жүргізуге қатысудың  мүмкіндігін  жоққа  шығаратын  жағдайлар.Қарсылық білдіру

Судья,  прокурор,тергеуші, анықтаушы, қорғаушы  жәбірленушінің,  азаматтық талапкердің, азаматтық  жауапкердің  өкілі, куәгер, сот отырысының хатшысы, сот приставы, аудармашы, сарапшы, маман   қаралып  отырған қылмыстық іс бойынша  іс жүргізуге  өздерінің  қатысуын  жоққа шығаратын мән-жайлар  болған кезде  қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге  қатысудан  шеттетілуге  міндетті  немесе  оларға қылмыстық  процеске қатысушылар қарсылық білдіретіні  туралы мәлімдеуі тиіс.Заң бойынша  қылмыстық процесті жүргізуге өкілетті орган қылмыстық істің кез  келген сатысында іс бойынша іс жүргізуден  шеттету туралы мәлімделген қарсылық  білдірулер мен өтініштерді  шешуге немесе бұл адамның қылмыстық  процеске қатысуын жоққа  шығаратын  мән-жайлар  анықталған  кезде  тиісті  қаулы  шығару  арқылы өз бастамашылығы  бойынша іс жүргізуге  қатысудан  шеттетуге құқығы бар. Егер басқа процеске қатысушыларға  қатысты қарсылық  білдірулерді  шешуге уәкілетті адамға  қарсылық білдірумен бір уақытта  процеске  өзге  де қатысушыларға  қарсылық  білдіру  мәлімделсе, онда бірінші  кезекте  осы  адамға  қарсылық  білдіру туралы  мәселе шешіледі. Сондай-ақ, қылмыстық істі  жүргізуге  бір  мезгілде бірнеше адамның  қатысуы олардың туыстық қатынастарына  немесе байланысты жоққа  шығарылатын  қылмыстық  іс бойынша іс жүргізуден  процеске  қатысушы  жағдайына  басқалардан кейінірек ие  болған адам  шеттетілуі тиіс.Іс бойынша  туыстық немесе жеке байланыстың  басқа да қатынастарымен байланысты адам соттың құрамында болса, қылмыстық  іс бойынша жүргізуден шеттетілуге  төрағалық етуші таңдаған адам жатады.Ал,сот  отырысының хатшысы, сот приставы,аудармашы  не маман не сарапшының сұраулары  бойынша олардың  іс жүргізу функцияларын орындауына кедергі келтіретін дәлелді себептерінің болуына орай мұндай  қатысудан қылмыстық процесті жүргізуші орган босатады.(5.77)

Заң бойынша  судьяға  мына жағдайларда қарсылық білдіріледі:

қылмыстық іс бойынша  жәбірленушінің, азаматтық  талапкердің, азаматтық  жауапкердің, олардың өкілдерінің  туысы, айыпталушының  немесе оның  заңды өкілінің туысы, прокурордың, қорғаушының, тергеушінің  туысы болса; егер, судья жеке, тікелей  немесе жанама осы іске мүдделі  деп санауға  негіз беретін  өзге де мән-жайлар болса, ол істі қарауға  қатыса алмайды; аталған іс бойынша  жәбірленуші,  азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер болып табылса,  куә ретінде шақырылса не шақырылуы  мүмкін болса. т.б.  заңда көзделген  жағдайларда   қарсылық білдіріледі.

Қарсылық  білдіру  сот тергеуі басталғанға  дейін мәлімделуі керек. Сот тергеуі  басталып кеткеннен кейінгі мәлімдемеге  тек ол үшін негіз қарсылық білдіруді  мәлімдеген тарапқа  сот тергеуі  басталғаннан кейін белгілі болған жағдайда ғана жол беріледі. Ал, бірнеше  судьяға немесе соттың  бүкіл  құрамына қарсылық мәлімделсе, онда  көпшілік дауыспен сот шешеді. Дауыстар тең болған кезде судьяға қарсылық білдірілген болып саналады.Қарсылық білдіру  туралы мәлімдеме қанағаттандырылған жағдайда қылмыстық іс, шағым не өтінішті белгіленген тәртіппен  басқа судьяның іс жүргізуіне беріледі.   Қарсылық білдіруді қабылдамай  тастау  немесе  қанағаттандыру  туралы  қаулы шағымдалуға немесе наразылық білдірілуге жатпайды. Қаулыға келіспеушілік  туралы дәлелдемелер апелляциялық  немесе  қадағалау  шағымына енгізіледі.

Прокурорға  қарсылық білдіру туралы  мәселені жоғары тұрған прокурор  шешеді. Ал, қарсылық білдіру қылмыстық істі  сотта қарау  кезінде  білдірілсе, онда бұл мәселені сот шешеді.

Ал, тергеушіге байланысты білдірілген қарсылықты прокурор шешеді.

Куәгерге  білдірілген  қарсылықты  іс тергеп жатқан  тергеушінің өзі шешеді.

Сот отырысының хатшысы мен  соттың приставына қарсылық білдіру туралы мәселені қылмыстық  істі қараушы соттың  өзі шешеді.

Аудармашы мен маманға, сарапшыға  байланысты білдірілген қарсылықты қылмыстық  процесті жүргізуші  органның  өзі  шешеді.

Қорғаушыны, жәбірленушінің , азаматтық  талапкердің, азаматтық  жауапкердің өкілін  қаралып отырған  қылмыстық іс бойынша іс жүргізуден  шеттету туралы мәселені  қылмыстық  іс жүргізуді  жүргізуші орган  шешеді.

Қорғаушы, сондай-ақ, жәбірленушінің  не жеке айыптаушының, азаматтық  талапкердің, азаматтық жауапкердің өкілі  мына мән-жайлардың кез келгені  болған ретте:

-егер ол бұрын іске  судья, прокурор, тергеуші, анықтаушы,  сот отырысының          хатшысы,     куә,  сарапшы   ретінде іске қатысса;

-егер ол осы істі  тергеуге немесе соттың қарауына  қатысқан немесе қатысатын лауазымды  адаммен туыстық қатынаста болса;

-егер ол қорғалушымен  немесе сенім білдірушімен қарама-қарсы  мүдделері бар адамға заңгерлік  көмек көрсеткен болса, сонымен  қатар бұл адаммен туыстық  қатынаста болса;

-егер, заңның күшімен  немесе соттың  шешімімен қорғаушы  немесе өкіл болуға  оның құқығы  жоқ болса, қылмыстық іс бойынша  іс жүргізуге құқығы болмайды.