Жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауды жетілдірудің негізгі бағыттары мен жолдары

Сауда және қызмет сферасы үшін салық салудың ерекшелігімен  байланысты, респонденттердің ойлары бойынша, салықтар мен жинақтардың  жоғары ставкасы мәселені құрайды. Бірақ, кейбір жеке салықтарға ставканы төмендету жағдайдың жақсаруына мүмкіндік жасайды.

1996 жылдан  бері шағын және орта бизнес  орталығы арқылы жүргізілген  зерттеулері көрсетіп отырғандай, шағын және орта бизнестің  басты бөлігі салық қызметінің  басты бөлігі салық қызметінің іс-әрекетімен дауласуға білімдері және тәжірибелері жеткіліксіз. Көп жағдайда кәсіпкерлер осы жағдайдан шығудың нақты жағдайда салық қызметінің қызметкерлерімен “келісім шартқа” тұру болып табылады.

Респонденттердің  ойлары бойынша, қарастырылып отырған  мәселенің басты себептері мыналар болып саналады:

• бизнесмендердің салықтық заңдылықтары облысында жоғары білім деңгейінің төмендігі, ал кейде ол жаңадан өз ісін ашушыларда мүлдем болмайды. Бұл шындық, шағын және орта кәсіпорындардың басшылары заңдарды, өз құқықтарын, міндеттерін және салық органдарының өкілеттігін т.б. оқып білуге тырыспайды. Ал, керісінше “айналып өту”жолдарын іздейд, фискалдық органдарда өздеріне “тыныс”табуға, анықталған “төлем” үшін келеңсіз жағдайлар туғызуға тырысады;
• салық төлеушілерге олардың іс-әрекеттері немесе басқа жағдайлар туралы дұрыс және толық ақпарат бере алмауы – ол жеке мемлекеттік салық органдары мамандарының дайындық деңгейі төмен болуынан;
• кәсіпкерлер үшін салық қызметінің “жабықтығы”. Респонденттердің көзқарастары үшін слық комитеті кәсіпкерлерге кеңестік қызмет көрсету жүйесін жөндеу керек, мүмкін төлем ақы негізінде, сонымен қатар таматикалық оқытушы семинарлар жүргізу. Салық инспекторы салық төлеушіге маманданған кеңесші және сауатты, тиісті салығын төлеуге көмек көрсете білуі керек.
• нормативті-заңды актілердің жеткіліксіздігі, олардың ішінде ең негізгісі болып – нормативті-заңды актілердің өзгеруі, ішкі инструкцияның екі мағыналы және қол жетерліксіздігі табылады.

Зерттеулер көрсетіп отырғандай, соңғы уақытта кәсіпкерлер салық қызметкерлерімен дауласуда өз құқықтарын қорғауға мүмкіндік пайда болды. Оның себептері:

Біріншіден, кәсіпкерлер сауатты бола бастады. Олар белсенді түрде өз құқықтарын қорғау үшін салық заңдылықтарын  оқып біле бастады.

Екіншіден, кәсіпкерлерді оқытумен, кеңес берумен және шағын және орта фирмалардың мемлекеттік органдармен қарама-қайшы келуінде, оларды қорғаумен айналысатын үкіметтік емес ұйымдар қызметінің белсенділігі ерекше рольге ие.

Үшіншіден, анықталған деңгейде салық қызметінің жүргізілген реформаға байланысты, салық қызметкерлерінің пара алуына қатаң талап қойылды. 

Аталған барлық факторлар кәсіпкерлік қызмет субъектілеріне несие алуға кедергі келтіреді. Несие беру саласындағы өзекті мәселелер:

1. Ссудалық пайыздың жоғары болуы.Бұл мәселенің туындауына кәсіпкерлерідің пікірі бойынша коммерциялық банктер негізсіз баға, несие қорын шағын және орта шаруашылықтарының пайдасының үстінен қосу арқылы жоғарылатуы себеп болып отыр.
2. Несиені қайтару мерзімінің қысқа болуы. Бүгінгі күні отандық тауар өндірушілерге ұзақ мерзімді несие бәсекелестік туғызатын өнім өндіруді ұйымдастыру мақсатында техниканы жаңарту үшін қажет.
3. Несиелендірудің кепілдік-кезеңінің болмауы.
4. Шағын және орта бизнес жүйесінде Қазақстандағы шағын және орта бизнесті дамытуға бағытталған шетел және отандық несиелендіру бағдарламасы туралы ақпараттың болмауы.

Шағын және орта бизнес субъектлеріне  екінші деңгейлі банктердің несие беру шараларына макроэкономикалық көрсеткіштер де әсер етеді:

• құнсыздану деңгейі;
• өндіріс көлемінің өсуі;
• төлемақы балансы;
• қайта қаржыландыру бағамы.

Сонымен қатар, нарық инфрақұрылымының объектлерінің дамуынан туындайтын мәселер бар. Олар :

• кәсіпкерлердің білімі мен тәжірибесінің жоқтығынан, жетіспеушілігнен банкке қажетті құжатты даярлай алмау;
• ақпараттық-консалтингтік қызметтің жетіспеуі.

Жоғарыда көрсетілген  мәселелердің жеке көрініс түрлері  бар. Оларды жеке-жеке қарастырайық:

Ссудалық пайыз 

Бүгінгі күні коммерциялық банктердің шағын және орта фирмаларға беретін несиенің пайыздық бағамы 16-20 % валютамен, 20-25 % теңгемен. 2000 жылмен салыстырғанда коммерциялық банктерден несие алудың пайыздық бағамыорта есеппен 3-5 %-ға төмендеді. Ол Ұлттық банктің қайта қаржыландыру пайызының 9 %-на дейін төмендеуіне байланысты. Отандық тауар өндірушілер арзан несие қорын қажет етеді.

Несиені иемдену мерзімдері

Қазіргі уақытта қызмет түріне қарай, фирмалардың алдына қойған мақсатына қарай несие 6 айдан 36 айға дейінгі уақыт мерзіміне беріледі. Кей жағдайда 5 жылға созылады.несиені  иемденудің орташа мерзімі 11-12 ай. Мұндай несие түрі сауда кәсіпорындарына, қысқа мерзімді өндіріс айналымы бар өнеркәсіптік шағын  және орта фирмаларға беріледі. Отандық тауар өндірушілер қарызда тиімді игеру үшін 5 жыл немесе одан да жоғары уақыт мерзіміне несие беруі қажет етеді. өйткені олар тұрақты табысты 3-4 жылдан соң түсіре бастайды.

Несиені құжат түрінде  өңдеу

Несие алу үшін көптеген құжаттар қажет:

- жалпы құжаттар (анкета, өтініш, құрылтай құжаттары т.б);

- фирманың қаржылық  есебі;

- бизнес-жоспар;

- жобаны жүзеге асыру  үшін мемлекет жүйелерінің рұқсатын алуы туралы құжат;

- кепілдік бойынша құжаттар.

Кепілдік бойынша құжаттар

Кең тараған кепілдік түрі болып – қарыз алушының жылжымайтын  мүлігі саналады. Несие процесі кезеңінде  несие алу үшін бұл мүлік қамауға  алынуы тиіс, яғни қарыз алушы несиені толық қайтарғанға дейін ол мүлікті сатуға, сыйлауға, басқа адамға уақытша қолдануға беруге құқығы жоқ. Жылжымайтын мүлікті қамауға жылжымайтын мүлікті тіркеуге алумен айналысатын мемлекеттік кәсіпорын айналысады, бұл іс ақылы түрде жүргізіледі. 10 күн ішінде бітіру қажет. Егер қарыз алушы қамауға алу ісін жеделдеткісі келсе, маклерлік контордың қызметін қолдана алады. Бірақ мұндағы қызмет ақысы 2,5-3 есе артады. Егер кепілдік үшін тұрғын үй ұсынылатын болса, онда тіркелген тұрғындардың келісімі қажет. Егер пәтерде кәмелет жасқа толмаған балалар тіркелген болса, қамқор жасаушы жүйенің рұқсаты қажет. Бұл жағдайда кәсіпкер несиені қайтара  алмаса, банк кепілдікке қойылған мүлікті аукционға қояды. Кәмелетке толмаған балалардың құқығын қорғау негізінде қамқорлық жасаушы жүйе бұл шешімге қарсы шығып, банктер көп жағдайда шарасыздықтан шығынға ұшырайды.

2000 жылдың ортасынан  бастап, банктер қаупті төмендету  мақсатында кәсіпорынның бухгалтерлік  құжаттары мен қаржы жағдайын, несие беру кезінде қатаң тексеруден өткізеді. Өйткені қазіргі кезде шағын және орта фирмалар шынайы табыстарын жасырып, салық төлемінің көлемін төмендету мақсатында екі бухгалтериялық есеп тәжірибесін жүргізуде.

Несие алу үшін мынадай  ақпараттар қажет:

• соңғы 12 айдағы кәсіпорынның қаржылық есеп беруі;
• соңғы 6 ай қызметінде тұрақты табыс табуы.

Егер кәсіпкер салық  инспекциясына берген құжаттарды банкке әкелетін болса, оған несие берілмеуі  мүмкін. өйткені салық төлемін  төмендету үшін бұл құжаттарда кәсіпкер ең төменгі пайда көрсеткішін көрсетеді. Сондықтан кәсіпкер банкке беру үшін арнай шынай қаржылық құжаттар пакетін даярлайды.

Мемлекттік жүйелердің қортындысы мен рұқсаты

Жобаның түріне қарай бір  немесе бірнеше мемлекеттің жүйелерден рұқсат қажет. Олар:

• Табиғат қоры мен экология Министрлігінің аймақтық өкілеттігі;
• Санитарлық-эпидемиологиялық қызмет;
• Өртке қарсы қызмет;
• Кеден қызметі;
• Стандарттау және серитфикациялау қызметі;
• Мемлекеттік құрылыс және архитектуралық бақылау қызметі өкілеттігі;
• Өкілетті жүйе – лицензиар.

Бизнес-жоспар

Осы кезге дейін бизнес-жоспарды құруда қиындықтар туындады. Оның себебі біріншіден, банктердің қатаң талап қоюы, екіншіден, кәсіпкерлердің бизнес жоспар құру үшін қажет білімі мен тәжірибесінің болмауы. Қазіргі кезде бизнес-жоспар құруға көмектесетін бірнеше ұйымдар бар.

Несиені тіркеу кезіндегі  консалтингті қызмет көрсетуші ұйымдар

Туындаған қиындықты шешу үшін, несиені тіркеу үшін кәсіпкерлер  әртүрлі субъектлерден көмек  сұрайды. Олар:

• үкіметтік емес субъектлер;
• ақпараттық-консалтингтік ұйымдар;
• жеке тұлғалар;
• банктер;
• басқа субъектілер.

Жалпы алғанда, Қазақстанда  жылдан жылға шағын бизнесті дамыту бойынша ілгері қадамдар жасалуда. Мәселен, біз Қазақстанда жаңа бизнесті тіркеу үшін кейде қырыққа және одан да көп күнге созылатын кезеңді  бастан кештік, ал бүгінде бұл рәсімдер 10 күнді алады. Бұл біздің еліміз үшін, әрине, үлкен прогресс. Сонымен қатар құқықтық қамтамасыз етілу тұрғысынан да айтарлықтай ілгерілеушіліктер байқалып отыр. 2006 жылдың қаңтар айында «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заң қабылданды. Бұл құжатта тексерулер жүргізудің жаңа тәртібі бекітілген. Егер бұрын бұл тәртіп кәсіпкерлік қызмет саласына байланыстызаңды жүзеге асыру және ведомстволық нормативтік-құқықтық актілермен регламенттелсе, ендігі жерде мұның бәрі заңнамалық деңгейде реттеледі. 

Сонымен, шағын бизнестің құқықтық және ұйымдастырушылық түрғыдан қамтамасыз етілуін саралау негізінде бизнестің осы түрінің дамуындағы артықшылықтар мен кемшіліктерді айқындадық, сонымен бірге оның құқықтық та, ұйымдастырушылық та сипатта қамтамасыз етілу барысына қатысты бірқатар мәліметтерді айқындадық.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  Жеке кәсіпекрліктің әлеуметтік-экономикалық маңыздылығын арттыру жолдары

 

Шағын бизнес бірқатар экономикалық және әлеуметтік проблемаларды шешуде маңызды рөл  атқарады. Өйткені, жеке кәсіпекрліктің қарқынды дамуы ел экономикасының ғана емес, оның әлеуметтік сферасының дамуына да зор ықпалын тигізеді. Елдің жалпы ішкі өнімін арттыруға, сол арқылы халықтың әл-ауқатын жақсартуға және сонымен бірге жаңа жұмыс орындарының ашылуына мүмкіндік беретін болғандықтан да жеке кәсіпекрліктің экономикалық та, әлеуметтік те маңызы жоғары.

Шағын және орта бизнес субъектілерінің  қызметін реттеу әдістерінің бірі –  инвестициялау. Шағын және орта бизнес субъектілерінің қызметінде инвестицияның  мәнін бағалау өте қиын. Шағын  және орта бизнес өнеркәсіптері, егер олар өздерінің капиталдарын тиімді сала алса, өнім сапасын табысты көтеріп, шығындарды азайтып, өндірстік қуатты күшейтіп, өзінің өнімінің бәсекеге қабілеттілігін көтеріп және нарықтағы өзінің позициясын күшейте алады. Сондықтан мемлекет өзінің саясатын активті түрде жүргізеді.

Қазіргі уақытта Қазақстан инвестициялық  қоры құрылды. Оның қажеті капиталға  үлестік қатысу жолымен жасалатын  тауарларды өндіретін қазақстандық компанияларды құруға бағытталған.

Шағын және орта бизнеске салынатын инвестициялар кәсіпкерліктің өзін дамытады, жағымды әлеуметтік әсер береді, экономикалық өсу мен экономиканың тұрақтануына көмектеседі.

Индустриалды-инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыру мақсатында ҚР-да венчурлік  кәсіпкерлікті дамытуға және оларға инновацияларды енгізуге бағытталған инновациялық қор құрылды. Қайта өңдеу саларын модернизациялауға әсер ететін мемлекеттік даму институттары елде қызмет етуде.

Ел басшысының ойынша, бұл құрылымдар бәсекеге қабілетті экономиканың қозғаушы күші болады және жеке өнеркәсіптерді инновациялық процестерге енгізеді.

Инновациялық саясат шағын және орта бизнес субъектілеріне бәсекелестерімен салыстырғанда артықшылықтарды  көп береді және өндіріс пен өткізу рентабельдігін көбейтеді. Несиелік саясат шағын және орта бизнестің субъектілеріне мемлекеттік тапсырыстарды орындауға қол жеткізуді кеңейту үшін шағын бизнес субъектілерін несиелеу схемасы енгізіліп өңделген.

Республикада шағын  және орта кәсіпкерлікті қолдау Қоры жұмыс істейді. Оның міндеттері: осы  саланың инвестициясын қаржылық қолдау арқылы Қазақстан экономикасын дамыту, дамушы кәсіпкерлікті қолдау, кеңес беру және басқа да қызмет көрсету. Қор шағын кәсіпкерлік субъектілерін несиелеуді республикалық бюджеттен жүзеге асырады.

Шағын бизнес субъектілерін  тиімді несиелеуді коммерциялық банктер  арқылы жүзеге асырылады. Басқаша айтқанда, қор шағын және орта өнеркәсіптерге жеңілдік несиелерді тікелей емес, коммерциялық банктер арқылы жүргізеді. Мұндай схема қорға бір-бірімен бәсекелесетін коммерциялық банктерге нейтралды позицияларды сақтай отырып, жеңілдік несиелеуді икемді және нарықтық экономика принциптеріне сай жүргізуге көмектеседі. Бұл процеске барлық аймақтар мен қалаларда филиалы бар банктердің қатысуы аймақтардағы жұмысты активті етуге мүмкіндік береді. Банктер өздеріне несиенің қайтарылмауымен байланысты тәуекелдің 50 пайыздың минимумын алады. Неғұрлым банк көп тәуекел алса, соғырлым делдал ретінде көбірек маржа ала алады.

Мемлекеттің  араласуынсыз шағын және орта бизнестің тұрақты  дамуы мүмкін емес. 2001-2005 жылдарға арналған ҚР-ның әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативті жоспарының проектісінде жеке кәсіпекрліктің дамуы бойынша келесі шаралар қарастырылған: кәсіпкерлікті қаржылық қолдау; шағын бизнес субъектілеріне жауап беретін құрал-жабдықты шығаруға қажетті компанияларды дамытуға бағытталған инвестиция саясаты; кәсіпкерлік субъектілерін қаржылық қолдау бойынша «Шағын кәсіпкерлікті қолдау қоры» АҚ мүмкіндіктерін кеңейту. Сондай-ақ, шағын және орта бизнесті қолдаудың әлемдік тәжірибеде едәуір қолданылатын мемлекеттік әдістері болып жеңілдік несиелеу, несие бойынша гранттар, шағын және орта кәсіптерінің капиталдарында үлестік қатысу және де кеңес беру қызметтерні көрсету саналады.