Қазақстан Республикасындағы банк жүйесінің теориялық және методологиялық аспектілері

         Сөйтіп, алғашқы банктер жинақталған ақша қаражаттарын қозғалыссыз жатуға болмайтындығын, оарды уақытша пайдалануға беріп, пайда табу қажеттігін түсінеді.

          Банктер несиелік оерациялар жүргізумен қатар, салым иелеріне біртіндеп есеп айырысу қызметін де көрсетті. Есеп айырысулар банктегі салым иелерінің  бір шотынан басқа бір шотқа аудару арқылы жүргізіледі.

Есеп айырысуларды жеңілдету мақсатында ежелгі банктер өздерінің  банктік билеттерін шығарды. Олар толық құнды ақшалармен қатар айналыста жүрді. Алғашы акционерлік банк Ағылшын банкі 1964 жылы құрылып, үкіметтен банкнота шығаруға құқық алды.

         Мұның  өзі алғашқы бактердің  капитализмнің  мануфакиура жағдайында, банкирлер үйлері ретінде пайда блғанын куәландырады. Мұндағы несие беруші мен қарыз алушылардың  болуы банктердің  пайда болуының  тек алғышарттарын ғана сипаттайды.

          Анықтамалық басылымдарда банк «ірі несиелік мекеме» ретінде сипатталады. Несиелік істің  даму денгейіне байланысты және несие берушілердің  несиелік операциялары бір жүйеге айналдыру нәтижесінде жеке несие беруші өзінің  несие беуін тоқтатады. Несие теке қана тұтыну мақсатына ғана берілмей, шаруашылық операциялардың  қажеттілігін де қанағаттандыра бастайды. Несиелік мәмілелер жасаумен бірге несие беруші өзінің  клиентінің  тапсырмалары бойынша есеп айырысу және басқа да операцияларды жзеге асырады. Сөйтіп, банктер ақша шаруашылығының  осы даму сатысына өте отырып, барлық операцияларды бірдей көрсететін бітұтас орталыққа айналды. Демек, алғашқы банктер капитализмнің  мануфактура сатысынан да бұрын яғни мемлекеттің  құрылу кезеңінде пайда болған дегенге негіз бар. Мұндай қатынастардың  құл иеленушілік қоғамында болғандықтан тарих куә [4, 89б].

        Ежелгі Римде нормалары болан, ол нормаларға сәйкес б.э.д. III ғ. айырбас ісіне мамандандырылған Римдік банкирлерде кумулияр деп атады. Оларға несиелік операцияларды жүргізуге рұқсат етілмеген. Тарихшылардың  айтуынша, Ежелгі Вавилон банктері тек қана несие беріп қана қоймай, сондай ақ жер бөлімшелерін сатып алу сату, және басқа да операцияларды орындаған. Жоғарыдағыларды ескере отырып біз банктердің  жалпы операциялары мен қызметтерінің  банктедің  дамуына тоқталдық.

Қазақстан Республикасының қазiргi банк жүйесiнiң құрылуы 1990 жылдың желтоқсанында ҚазКСР – нiң Жоғары Кеңесi қабылдаған  «Банктер  және банк қызметi туралы” Заңынан бастау алады. Заңға сәйкес республикада екi деңгейлi банк жүйесi құрылды:  жоғары (бiрiншi) деңгейдегi банк – ҚазКСР-нiң Мемлекеттiк банкi және төменгi (екiншi) деңгейдегi банк – коммерциялық банктер жүйесi  [5, 71б].

Қазақ Кеңес Социалистiк Республикасының территориясында жинақталған несие ресурстары осы Заң шыққан күннен бастап Республика меншiгi болып саналды. Мемлекеттiк банк республиканың меншiгi және оның Орталық банкi болып саналды. Оның айналымға монополиялы құқықпен ақша белгiлерiн эмиссиялауға, ақша-несие қатынастарын реттеуге, мемлекеттiк бюджеттiң кассалық жұмысын жүргiзуде, республика территориясында коммерциялық банктер ашуға рұқсат беретiн құқығы болды.

Кәсiпорындардың, ұйымдардың, кооперативтер мен азаматтардың несие-есеп жұмыстарын жүргiзу үшiн республика территориясында коммерциялық банктер мен басқа несие мекемелерi ұйымдастырылды. Коммерциялық банктер өз жұмысында осы Заңды және Қазақстан Мемлекеттiк банкiсiнiң нұсқаулары мен ережелерiн басшылыққа алды. Коммерциялық банктер мен басқа несие мекемелерi мемлекеттiк, ұжымдық, жеке және аралас (шетел капиталы қосылған) меншiкте болып бөлiндi. Қазақстан Заңдарына сәйкес Мемлекеттiк банк деп (Орталық – Ұлттық банктен басқа) капиталы толығынан үкiмет иелiгiне, немесе акциянерлiк капиталдың басым бөлiгi мемлекеттiк құрылтайшылардың акциясы болғанда есептеледi.

         Қазақстанда банк жүйесінің  дамуы келесі кезеңдерден тұрды:

        Бірінші кезең; 1917 ж.мен 1930 жылдар араығында патшалық Ресейден қалған банк жүйесін жаңадан қалыптастыру, бұл кезде әртүрлі меншіктегі банктер мен несие мекемелері қатар қызмет істеді.

        Екінші кезең:  1930 жылдар мен 1987 жылдар аралығы елде КСРО Мемлекеттік банкі әмбебеп қызмет атқарады, яғни ол мемлекеттің  Орталық банкі ретінде жұмыс істеді.

        Банк орталықтандырылған бөлу жүйесі бұрынғы КСРО-да жэне социалистік жүйедегі елдерде жұмыс істеді. КСРО-да ол КСРО мемлекеттік банкпен бір деңгейде болды, ал банктік емес мекемелер болған емес. Ол елдің бірден-бір эмиссиялық жэне не-сие институты болды. Онда барлык несие ресурстары орталык-тандырылып, бөлінеді.Осы жүйеге қарама-қарсы нарықтык банк жүйесі банктерге мемлекеттік монополияның болмауымен сипатталады. Нарықтық шаруашылықта орталықсыздандырылган басқару жүйесімен көптеген банк түрлері жұмыс істейді.     Олар эмиссиялық және несиелік қызметларды өзара бөлісіп алған. Коммерциялық банктер мемлекеттің міндеттемелері бойынша жауап бермейді, сол сияқты мемлекет коммерциялык банктердің міндеттемелері бойынша жауап бермейді.

        Өтпелі кезеңнің банк жүйесіне Шығыс Еуропаның жэне посткеңестік мемлекеттердің, оның ішінде Қазакстанның осы заманғы банк жүйелерін жатқызуга болады. Оны нарықтык жүйеге де жатқызуга болады, алайда, ол алдындагы банк жүйесінің әлі арылып біткен жоқ, әлі де өтпелі кезең, даму жағдайында тұр. Бұл жүйені дамушы банк жүйесіне, дамыған тұрақты жүйедегі өнеркәсібі өркендеген елдердің банк жүйесіне де жатқызуға болады. Оның біріншісінде банк қызметінің нормативтік және зандық базасы әрдайым өзгеріп отырады, банктердің саны, банк жүйесінің құрылымы үдайы өзгереді. Мәселен, Қазакстанның да, Ресейдің де банк заңдары соңғы 10-15 жылда кем дегенде 2 мәрте түбегейлі өзгерді, оларға үдайы толықтырулар мен өзгерістер енгізілді.Банктердің саны он жэне одан да көп есеге кемісе, кейде жаңа банктер, банктік емес мекемелер пайда болады, енді бірде олар банкротқа ұшырайды немесе бір-бірімен қосылады. Немесе банктен банктік емес мекемеге айналады. Бір сөзбен тұжырымдап айтқанда, өтпелі кезеңиің әлі тұрақтанбаған банк жүйесі даму сатысында тұр [6, 41б].

       Банк жүйелерінің дамуы елдегі саяси жағдай мен экономикалық қатынастың жэне т.б. даму деңгейіне тәуелді. Банк қызметі қандай шамдца реггелетініне қарай банк ісін ұйымдастырудың екі тұрпаты бөліп көрсетіледі: 
         -    мамандандырылған банк ісі, онда банктер мен банктік емес мекемелер операцияларының арасына қатаң шекара қойылады, соңғысы үшін заңға тыйымдар мен шектеулер енгізеді;

         -    барлық несие институттарына әр түрлі қаржылық-несиелік қызмет көрсетуін жүзеге асыруына мүмкіндік беретін әмбебап банк ісі. 
Банк жүйесінің даму үлгісімен бірнеше мемлекеттің банк жүйелерін келтірейік.

        Мәселен, акционерлік-коммерциялык банктердің (743 филиалы бар 47 банк) жағдайы ссудалық капитал нарығында үстем болды жэне 1914 жылы шоғырланудың жоғары деңгейіне жетті.Орта жэне ұсақ буржуйларға кызмет көрсету үшін ұсак несие мекемелері жүмыс істеді: өзара несие қоғамы (11081), калалық-қоғамдық банк (343).Ипотекалық несие жүйесі мемлекеттік-дворяндық жер банкісін жэне мемлекеттік жер банкісін, 10 акционерлік жер банкісін, 36 қалалык несие банкісін, басқа да ипотекалық несие банктерін қамтиды. 
        1922 жылы жеке сауда-саттықты, өнеркэсіпті( несиелейтін өзара несие когамы, мемлекеттік-капиталистік әрі акционерлік Оцтүстік-Шығыс банкісі жэне шетелдік капиталдың катысумен Ресей коммерциялық банкісі құрылды. 
Социалистік экономика секторының дамуына қарай кооперативтік жэне жеке несие мекемелерінің маңызы кеміп, жұмыс істеуін біржола тоқтатады. Ауыл шаруашылығы ұжымдастырылғанда несие кооперативтерінің қажеті болмай калды. Ол 1931 жылы таратылды. Экономиканың жеке секторынан сауда мен өнеркәсіп салаларының ығысуына байланысты өзара ңесие қоғамы да өз қызметін тоқтатады. Баска да несие органдарының міндеті мемлекеттік салалық банктерге ауысады. Олар 1922-1925 жылдар аралығында құрылған Өнеркәсіп банкісі Цекомбанк, Всекобанк, Орталық ауыл шаруашылық банкісі жэне басқалары. 
         Өнеркәсіптерді және электр шаруашылығын ұзақ мерзімге несиелейтін банктен қайта құрылган өнеркәсіптердің жэне электр шаруашылығының капиталдық құрылысын қаржыландыратын банк (өнеркэсіп). Ол 1959 жылы КСРО Құрылыс банкісі боп қайта ұйымдастырылады.

         Социалистік  егіншілікті каржыландыратын банк (КСРО Ауыл шаруашылык банкісі). Ол көптеген несие серіктестіктерінің  жэне республикалық ауыл шаруашылық банктерінің орнына құрылды (1959 жылы жабылып, оның қызмет ету аясы КСРО Құрылыс банкісі мен Мемлекеттік банкісіне ауыстырыдцы).

         Кооперациялардың  капиталдық кұрылысын қаржыландыратын  банк (Всекобанк). Ол Бүкіл ресейлік  кооперативтік банкісінің негізінде құрылды (Всекобанк 1936 жылы таратылып, оның активтері мен пассивтері 1959 жылы жабылып қалған КСРО Сауда банкісіне берілді).Коммуналдықжәне тұргын үй құрылысын қаржылаидыратын банк (Цекомбанк); 1959 жылы жабылып, оның қызметі КСРО Мемлекеттік банкісі мен Құрылыс банкісіие берілді. 
Барлық одақтас ресиубликаларда, оның ішінде Қазақстанда барлык банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылды. Бұл арада банк ісін орталықтандырудың принципі қатаң сақ-талды, банк мекемелері жоғары банк органдарына бағынды, қандай да бір жергілікті мэні бар ереженің енгізілуіне үзілді-кесілді тыйым салынды [7, 54б].

         Сондай-ақ, іс-тәжірибеде ақша айналымын  тек бір ғана банкте шоғырландыру  принципі жүзеге асырылды, яғни, әрбір кәсіпорын, ұйым немесе мекеме есеп айырысу жэне ағымдагы шотын тек бір ғана банкте аша алатып. Олар өз қаражатыи осы банкте сақтады, несие мен қолма-қол ақщаны осы банктен алды жэие осы банк арқылы ақшасыз есеп айырысты.

     КСРО өнеркәсіп-құрылыс банкісіне (Промстройбанк) несие саясатын жүргізу, несие жүйесінің тиімділігін арттыру жүктеліп, капитал салымдарын, сонымен бірге, өнеркәсіптегі, құрылыстағы, көліктегі және байланыстағы, КСРО Мемлекеттік жабдықтаудагы есеп айырысуларды қаржылаидыру мен несиелеу де оның міндетіне кірді. Банк кәсіпорындардың жэпе шаруашылықтыц бірлескен салаларының есеп айырысу, ссудалық және басқа да шоттарын жүргізді. Мұндай кешенді несие-есеп айырысу қызметін аграрлық-өмеркәсіп кешеиінің кэсіпорындары үшін - КСРО Аграрлық өнеркәсіп банкісі, сауда меи элеуметтік салалардагы кәсіпорындар меи ұйымдар үшіи - КСРО Әлеуметтік тұргын үй банкісі жүзеге асырса, ал халыққа КСРО Жииақ банкісі кызмет көрсетті. КСРО Сыртқы экономика банкісі экспорттық және импорттық операциялар бойынша есеп айырысуды ұйымдастырды әрі жүргізді.

       Мамандандырылған банктердің құрылымы аймақтық-әкімшілік принципі бойынша күрылды. Одақтас республикаларда республикалық банктер, ал облыстар мен өлкелерде банк басқармалары ұйымдастырылды. Аудан орталықтарында немесе калаларда банктердіц өз мекемелері болды. Олар бастапқыда мынадай принцип бойыиша кұрылған болатын: мамаидандырылғам банктердің клиенттері бар аудандарда ғана олардың (маманданды-рылған банктердің) мекемелері (эр ауданда бір мекемеден) бол-ды. Тек КСРО Жинақ банкісінің ғана мекемелері әрбір ауданда, ұжымшар мен кецшарда ашылды. Мамандандырылған банктердің (Жинак банкісінен баскасы) төменгі буындары мамандандырылғанына қарамастан өздерінің клиенттері бар аудандарда қызмет көрсетті. Банктердің мамандану мәні тек басқару деңгейінде ғана керілгені болмаса, олардың төменгі мекемелерінің әмбебеп несие мекемесінен ешқандай айырмашылығы болған жоқ. Олар ауданның барлык клиенттеріне, яғни, кәсіпорындарға, барлық салаларга қызмет көрсетуіне тура келді. 
       Банктердің санына карай олардың 4 жоспары болды. Аталмыш банктердің салалық езгешеліктері өз клиенттерінің әмбебаптығына қайшы келгендіктен, ең алдымен несие ресурстарына байланысты көптеген проблемалар туыидады. Бұл проблемалар бір банктен екіншісіне өзара аймақаралык есеп айырысу жүйесі арқылы құйылатын қаражатқа бақылау болмағандыктан одан әрі тереңдеді. Әрбір банк өз ресурстарының шегінде жұмыс істеуі үшін КСРО Мемлекеттік банкісінде ашылған корреспонденттік шот бойынша аймақаралык есеп айырысуға көшуі қажет болды. Мемлекеттен банктен бөлінген коммерциялық банктер әдетте мамандандырылған банк ретінде жұмыс істеді, нақты салаларда (өнеркәсіп, кұрылыс, ауыл шаруашылығы, сыртқы сауда) әрбір банктің өз монополиясы болды. Олар өз кәсіпорындарын көбінесе олардың (кәсіпорындардың) кабілетін , мүмкіндігін және т.б. ескермей өте төменгі пайызбен қаржыландыруды және несиеледі. Бұл банктердің активтері залалға ұшыраған мемлекеттік кәсіп-орындардың мерзімі өтіп кеткен сапасыз ссудаларына ие болды.

          Банк құрылымын кайта құру үшін Мемлекеттік банктің монополиясын банк деполарына тарту кажет болды. 1988 жылға дейін Орталық, коммерциялык жэне инвестициялық банктердің қызметларын орындайтын КСРО Мемлекеттік банкісінің әмбебеп несие мекемесінен еш айырмашылығы болмады десек артык айтпаймыз.

         Қазақстандағы КСРО Құрылыс банкісінің республикалык кеңсесі қаладағы - өнеркэсіптегі, көліктегі жэне шаруашылықтың басқа салаларындағы инвестицияларға қызмет көрсетті. Акционерлік негізде жұмыс істейтін КСРО Сыртқы сауда банкісі валютадағы және валютамен операцияларды жүзеге асырды. 
      КСРО-ның банк жүйесінде, оның ішінде, Қазақстанда 70 жыл бойы қатаң орталықандыру мен шоғырландыру саясаты үстемдік етті, несие-банктік ықпал ету әдістерінде әкімшілік және ұсақ реттемелеу, сондай-ақ шаруашылык органдарының қызметінде де осындай жағымсыз жағдайлар басым болды. 
Ақша-несие қатынасының қалыптаскан іс-тәжірибесі нарық қатынасы тудырған шартгармен сэйкес келмейді [8, 126б].  

  Социалистік жүйе ғасырлар бойы калыптасқан қаржы нарығының институттары мен аспаптарын жойды. Утопиялық эрі идеологиялык тұжырымдаманың негізінде КСРО Мемлекеттік банк түрінде орасан үлкен дара банк (монобанк) пирамидасы тұрғызылды. Ол барлық несие жүйесін өз уысынан шығармады, шынайы бәсекелестікті, тәуекелдіктің бүкіл элементтерін жойды. 1990 жылдың желтоқсанында Қазақстан Республикасы егемендікке кол жеткізгеннен кейін бірден нарықтық экономиканың талаптарына жауап бере алатын өзінің банк жүйесін құруға кірісті. 1991 жылдың каңтар айында «Қазақ ССР-інің банктері мен банк қызметі туралы» заң қабылданды. Мәні бойынша бұл заң елдегі банк реформасының бастамасы болды.

         Республикалық Мемлекеттік банк Қазақстан Республикасы ¥лттық банкісі боп қайта құрылды. Облыстарда ҚР Ұлттық банктің бөлімшелері ашылды. Республикалық Өнеркәсіп құрылыс банкісі акционерлік-коммерциялық банк болып табылатын Тұранбанкке, Аграрлық өнеркәсіп банкісі акционерлік-коммерциялық банк болып табылатын Қазакстан Республикасы Аграрлық өнеркәсіп банкісіне, Сыртқы сауда банкісі акционерлік-коммерциялық бенк болып табылатын Алембанкке, Республика Жинақ банкісі -акционерлік-коммерциялық банк болып табылатын Қазақстан Республикасы Жинақ банкісіне айналды. 1993 жылы бұл банктер ак-ционерлік банктер боп қайта құрылды, ал Жинақ банкісі Қазақстан Республикасының АТФ Банкісі атауына ие болды.

         1989 жылдан бастап алғаш рет коммерциялық, аралас, кооперативтік, жеке меншік банктері пайда болды. Осы жылдары коммерциялық банктер - Интеринвестбанк, КРАМДС банк жэне т.б. ашылды.