Аудиттің пайда болуы және қалыптасуы

Аудит тәжірибесі мен теориясы бойынша  стандарт дегеніміз аудиторлық процедураның негізін қалаушы принциптер немесе негізгі ережелер. Стандарт аудит қызметінің көлемін анықтауға, оны іске асыру методикасын және тексерудің нәтижесін бағалауга көмектеседі.

Сонымен қатар стандарт аудиторлардың білімдерін нығайтуға, жұмыстарының сапасын арттыруға және оларды жеңілдетуге әсерін тигізеді. Норманың стандарттан ерекшелігі - олар аудиттің негізгі принциптерін қолданбайды, тек қана бекітілген нормалар бойынша жұмыстар жүргізеді. Бірақта ол норманың дұрыстығын дәлелдей білу қажет. Осыған орай аудиторлар нормадән ауытқуы мүмкін, бірақта оны дәлелдеуге дайын болуы керек.

Аудиторлық  жұмыстың стандарты 4 бөлімнен тұрады:

1. Негізгі постулаттардан;
2. Жалпы стандарттан;
3. Жұмыс стандартынан;
4. Стандарт есептілігінен (отчетынан).

Негізгі    постулаттар    -    ол    аудиторлық  қызметтің заңдылығы,    логикалық    принциптер    бойынша    жүргізілуі, орындалатын жұмыстардың жалпы стандартқа сәйкөстігі.

Негізгі постулаттар көптеген аксиомалардан  тұрады.

Жалпы стандарттар - ол аудиторлардың орындайтын жұмыстарының алдына қоятын міндеттері, яғни аудитор жоғары сапалы маман болуы керек, өз жұмысының шебері болуы керек, т.б. Жалпы стандарттың негізгі талаптары: тәуелсіздігі, компонентгілігі, ұқыптылығы т.б.

Жұмыс стандарты - аудиторлық тексеру жүргізген кезде аудиторлардың сүйенетін негізгі ережелері. Оған жататындар: аудиторлық тексеруге дайындық, қажетті ақпараттар жинау, ішкі бақылау жұмысын бағалау т.б.

 

4-Тақырып. Аудитті құқықтық реттеу

Аудиторлардың кәсіби этикасы

1. Аудитті құқықтық реттеу

2. Аудиттің кәсіби этикасы

3.  Аудиторлық қызметті ұйымдастыру

4. Аудиторлық білім алу

5. Аудиторлық қызмет туралы заң

 

Қазақстанда аудиторлық қызметті реттеуші нормативтік-құқтық актілер

Аудиторлық тексерудің нәтижелері маңызды басқару шешімдерін қабылдауға негіз болады. Сондықтан халықаралық тәжірибеде аудиторлық қызмет тек кәсіби аудиторлық ұйымдармен ғана емес, сондай-ақ мемлекеттік масштабта реттеле алады.

Нормативтік-құқықтық реттеу дегеніміз - бұл, аудиторлық тексеру жүргізу объектісінің жұмыс істеуін заңда, нормативтік құжаттарда, ережелерде (ішкі тәртіп, міндеттерді бөлу және т.б.) қарастырылған нормалар мен ережелерге қатысты зерттеу. 250 "Қаржылық қорытынды есепке аудит өткізу кезінде зандар мен нормативтік актілерді қарастыру" деп аталатын Халықаралық аудит стандартында былай делінген: "Жалпы түсінік алу үшін аудитор кейбір заңдар мен нормативтік актілер субъектінің қызметіне зор ықпал ете алатындығын мойындауға тиісті. Субъект қызметінің белгілі бір зандарға және нормативтік актілерге сәйкес келмеуі оның қызметін тоқтатуға немесе субъектінің үздіксіз қызметін жалғастыру кабілетінің күмәнға айналуына алып келуі мүмкін. Мысалы, ондай ықпал ету субъектінің лицензиясында немесе оның қызметін жүзеге асыруға берілген басқа рұқсат қағаздарында көрсетілген талаптарға сәйкес келмеген кезде мүмкін болады". Демек, кәсіпорын қызметінің заңдарға және нормативтік актілерге сәйкес келмеуі оның қаржылык қорытынды есебіне маңызды әсер етуі мүмкін деп пайымдау керек. Бұл жерде бухгалтерлік есепті жүргізуден әдейі бас тарту, жалған құжаттарды салып қою, сөз байласулардың салдарынан елеулі бұрмалаушьшықтар орын алуы мүмкін.

Қазақстан Республикасында аудитті нормативтік реттеу жүйесіне төмендегі заңдық және нормативтік құжаттар кіреді

Аудиторлық қызметті реттеуші мемлекеттік  органдардың және қоғамдық ұйымдардың міндетті қызметтері (функциялары).

Заңдар  мен нормативтік актілер қаржылық қорытынды есепке қатысы бойынша едәуір ажыратылады. Кейбір зандар немесе нормативтік актілер субъектінің қаржылық қорытынды есебінің нысанын немесе мазмұнын, есепке алынуға тиісті сомаларды немесе қаржылық қорытынды есепте ашылып көрсетілуге тиісті ақпараттарды айқындайды. Басқа зандар немесе нормативтік актілер субъект басшылығы тарапынан сақталуға тиісті, яғни, олар субъектіге өзінің қызметін жүзеге асыруға құқық беретін шарттарды белгілейді. Субъект қызметінің заңдар мен нормативтік актілерге сәйкес келмеуі айып пұл төлеу, сот процесстері және тағы сол сияқты қаржылық зардап шегуге алып келуі мүмкін.

Қазіргі кезде басшылыққа алынып жүрген заңнамалардың, атап айқанда Қазақстан Республикасының "Азаматтық кодексінің", "Әкімшілік құқық бұзушылық туралы" кодексінің, "Аудиторлық қызмет туралы" заңның, "Лицензиялау туралы" заңның, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің негізінде аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершіліктерін бірнеше түрге бөлуге болады.

Азаматтық-құқықтық жауапкершілік. Егер клиенттің зиян шегуіне әкеліп соқтырған, квалификациясыз (біліксіз) аудиторлық тексеру жүргізу орын алса, онда сот шешімінің негізінде аудиторлық фирмадан төмендегілер өндірідіп алынуы мүмкін:

• клиенттің шеккен зияны толық мөлшерде;
• қайта тексеру жүргізуге шығарылған шығыстар.

Алайда, аудиторлық қызметтің Қазақстандық тәжірибесінде шетелдерде болып тұратын, клиенттің шеккен зияны мен аудиторлардың іс-әрекеті арасындағы байланысты соттың дәлелдеуі мүмкін болған шулы сот тексерулері орын алған емес.

Аудиторлық ұйым клиенттің бухгалтерлік қорытынды есебінің барлық маңызды аспектілері бойынша олардың дұрыстығы (сенімділігі) жөнінде кәсіби пікірін қүрастырғаны және оны білдіргені үшін жауап береді.

Кәсіби пікірін құрастыру және оны білдіру кезінде ол Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызметті реттеуші нормативтік құжаттардың талаптарын және аудиттің этикалық нормаларын басшьшыққа алуға тиісті.

Қылмыстық жауапкершілік. Қылмыстық кодекстің 229-бабында, сондай-ақ, аудиторды өз қызметінің міңдеттеріне қарамастан жеке басы немесе басқа тұлға, не болмаса ұйым үшін пайда табу және артықшылықта болу мақсатымен өзінің өкіметтілігін асыра пайдаланғаны үшін, сөйтіп басқа тұлғаларға немесе ұйымдарға зиян келтіргені үшін, егер олардың бұл іс-әрекеті азаматтардың немесе ұйымдардың заңды мүдделеріне және құқықтарына не болмаса заңмен қорғалатын қоғамның немесе мемлекеттің мүдделеріне елеулі зиян келтірілген болса, жазалау шаралары қарастырылған.

Әкімшілік жауапкершілік. Аудит - қызметтің лицензияланатын түрі, сондықтан оның "Лицензиялау туралы" заңға сәйкес жауапкершілігі бар. Аталмыш занда аудиторлық қызметті тиісті лицензиясыз жүзеге асырғаны үшін қылмыстық және әкімшілік жауапкершілік, сонымен бірге лицензиясыз қызметті жүзеге асырудан алынған табысты бюджетке алу түріндегі материалдық жауапкершілік қарастырылған.

Лицензия беруші орган төмендегі  жағдайларда лицензияның қызметін тоқтата алады:

• егер мемлекеттік қадағалаушы немесе бақылаушы органдар лицензия   алушының лицензиялық талаптар мен шарттарды бұзғандығын анықтаған болса;
• егер лицензия алушы жіберілген қателіктерді (бұзушылықтарды) жою жөніндегі лицензия берушінің талаптарын орындамаса.

Лицензия алушы лицензиялық  алымды белгіленген мерзімнің ішінде төлемеген жағдайда, сондай-ақ, заңды тұлғаның қызметі тоқтатылған жағдайда лицензия өзінің заңдық күшін жоғалтады және жойылған болып есептелінеді.

Қазақстанда аудитордың білім алуы

Қазақстан Республикасының "Аудиторлық қызмет туралы" заңында аттестациялауға жоғары білімі бар және экономика, қаржы, есеп-талдамалық, бақылау-ревизия немесе құқық қорғау салаларында соңғы жеті жылдың бес жылы ішінде жұмыс тәжірибесін жинақтаған, сонымен бірге жоғарғы оқу орындарында бухгалтерлік есеп және аудит бойынша ғылыми-оқытушылық қызметпен айналысатын және жоғарыда аталған салаларда соңғы бес жылдың екі жылынан кем емес мерзім ішінде тәжірибе жинақталған тұлғалар жіберілетіндігі айтылған.

Жоғарыда айтылғандардан аудиторлық қызметпен айналысуға қойылатын негізгі талаптардың бірі — аудитордың білім алуы екендігін көреміз.

Аудитор алуға таісті білімінің  негізгі элементтері төмеңдегілер болып табылады:

• негізгі (базалық) білім;
• жұмыс тәжірибесі;
• арнайы кәсіптік білім.

 

5-Тақырып.  Аудиторлық дәлелдемелер

1. Дәлелдемелер және олардың сипаты

2. Дәлелдемеге қойылатын талаптар

3. Дәлелдеме  алу әдістері

 

1. Дәлелдемелер және олардың сипаты

Тексеру жүргізгенге дейін, тексеру процессінде  сондай-ақ, оның аяқгалу кезеңінде аудитордың жинаған және дайындаған мәліметтері өткізілген аудиторлық тексерудің куәлігі (дәлелі) болып табылады. Бұл мәліметгердің бір бөлігі-аудиторлық дәлеледеулер ретінде қарас-тырылатын құжаттар немесе олардың көшірмелері.

Аудиторлық дәлеледеулер дегеніміз-аудиторлық қорытынды жасауға негіз болатын  аудитордың қорытынды пікірлерін тұжырымдау процессінде пайдалануға алатын ақпараттары. Аудиторлық дәлелдеулерге қаржылық қорытынды есепті құруға негіз болған және басқа кездерден алынған ақпараттарды растайтын бастапқы құжаттар мен есеп регистрлері жатқызылады.

Аудитор тексерілген қаржылық қорытынды  есептің дұрыстығын дәлеледеу үшін өзінің жинаған дәлелдерінің жеткілікті екендігіне сенімді болуға тиісті. 200 "Қаржылық қорытынды есеп беру аудитінің мақсаты және оны реттеуші жалпы принциптер" деп аталатын Халықаралық аудит стандартына сәйкес аудит қаржылық қорытынды есепте елеулі бұрмаланғандықтың (қателіктің) жоқ екендігіне қатысты саналы сенімділікті қамтамасыз етуге арналған.

Саналы сенімділік дегеніміз-бұл, жалпы қаржылық қорытынды есепте елеулі қателердің (бұрмалаушылықтардың) жоқ екендігі жөнінде жоғары бірақ абсолюттік емес сенімділікті алу үшін қажетті дәледдеулерді жинауға қатысты түсінік.

Барлық  қолдағы бар дәлелдеулерге егжей-тегжейлі талдау жасап, оларды бағалау аудиттің құнын көтеруі мүмкін болғандықтан, бұл мәселе бойынша айқындық кажет. Ол үшін аудиторға өзіне қандай дәлелдеулер алу қажет екендігін, оларды қаңдай көздерден және қандай процедулардың көмегімен алатындығын анықтап алу керек. Ол әділ және негізді аудиторлық қорытынды жасау үшін жиналған дәлелдердің жеткілікті әрі сапаға сәйкес келетіндігіне сенімді болуға тиісті. Аудиторлық дәлелдеулердің сапасы оларды алу көздеріне байланысты.

Дәлелдеулер алудың негізгі көзі клиент әкімшілігінен, үшінші жақтан алынған, сонымен бірге аудитор өзі алған мәліметтер болуы мүмкін.

Клиент әкімшілігі дайындаған мәліметтерге төмендегі ақпарат көздерін жатқызуға болады:

• бастапқы құжаттар, статистикалық қорытынды есеп, жарғылық құжаттар, қаржылық қорытынды есеп, есеп регистрлері;
• талдау нәтижелері, ауызша сұхбат, салыстырулар, түгелдеу нәтижелері, басшылыққа жолдау жіберу.

Мұндай  жағдайда аудиторға қаржылық қорытынды  есептегі қате жіберу тәуекелдігін бағалау қиын болады. Егер аудитор бұл мәліметтерге сенім артуға шешім қабылдайтын болса, онда ол тексеруге аз уақыт шығындайды. Клиент басшылығы дайындап берген мәліметтерге қарағанда, үшінші жақтан алынған дәлелдеулер сенімдірек болады. Сонымен бірге, клиент басшылығы тарапынан қысым жасау ықтималдығы орын алды, ал аудитордың бұл ақпараттарды дайындаған үшінші жақтың жұмыскерлеріне сұрақ қою мүмкіндігі жоқ деп пайымдауға болады. Егер аудитор өзінің тікелей бақылауындағы ақпарат көздерінен алынған дәлелдеулерді пайдаланатын болса, әрине, жақсырақ болады. Бірақ, ол жеткілікті түрде күрделі және қымбат, Сондықтан аудитор үшін кәсіпорындағы шаруашылық операцияларьшың өзі жүргізген талдауы маңыздырақ, Мұндай кезде аудитор есеп құжаттарында қате көрсетілу мүмкін болғандықтан, шаруашылық операциялары жөнінде қауіпке көбірек ұшырайтьш ақпараттарды алуына болады. Бір ғана шаруашылық операциясы жөнінде бірнеше ақпарат көздерінен алынған дәлелдеулер бір кезден алынған дәлелдеулерге қарағанда әлдеқайда сенімдірек.

Дәлелдеулер алу процессін бірнеше  кезеңдерге (сатыларға) бөлуге болады.

Сенімді дәлелдер алу үшін аудитордан белгілі  бір процедураларды қолдану талап етіледі.

Аудиторлық процедуралар деп-аудит  өткізу кезінде дәлелдеулер жинау әдістерінің жиынтығын айтады. Клиент тарапынан аудитордың алдына әртүрлі міндеттер қойылуы мүмкін болғандықтан, дәлелдеулер алу үшін қандай да бір процедураларды қолданбас бұрын, мақсатты айқындап оны негіздеу қажет. Мысалы, дайындап тапсырылған қаржылық қорытынды есептің дұрыстығы мен әділеттілігін бағалау емес, жасалынған басқару шешімдерінің пайдалалығын немесе жасалынған келісімнің тиімділігін анықтау талап етіледі. Бұл мақсаттар нақтырақ. Глобалды (күрделі) мақсаттар да болуы мүмкін; меншіктің сақталуын анықтау және оны жетілдіру жөнінде ұсыныстар дайындау; жалпы өндірістің де, жекелеген өнімдердің де рентабельділігін бағалау; кәсіпорынның төлей алу қабілетін ағымдағы мерзімге ғана анықтап қоймай, келешекке де болжам жасау және т.б.

Дәлелдеулерді бағалау. Дәлеледеулерді бағалау деп—шындықты анықтау үшін жиналған дәлелдеулердің ролін логикалық және ой -санамен айқындау процессін айтады. Егер дәлелдеулердің жекелеген элементтері әртүрлі көздерден жинақтала отырып немесе әртүрлі сипатқа ие бола отырып, жүйелі түрде алынған болса, онда аудиторлық дәлелдеулер нанымдырақ (сенімдірек) болады. Мұндай жағдайда аудиторға дәлелдеулердің элементтерін жеке-жеке қарастыру нәтижесінде алынатын сол дәрежесінен артық кумулятивтік сенімділік дәрежесін алуға болады. Және оған қарама-қарсы, егер бір ақпарат көзінен алынған аудиторлық дәлелдеулер басқа көздерден алынған дәлелдеулермен жүйелі (бір ізді) болмаса, онда аудитор сол жүйесіздіктің шешімін табу үшін қандай қосымша процедуралар қажет екендігін айқындауға тиісті.

Аудиторға дәлелдеулер алуға шығарылған шығыстар мен алынған ақпараттардың пайдалылығы арасындағы өзара байланысты қарастыру қажет. Бірақ күрделілік пен шығыстар мәселесі өздерінен-өздері қажетті процедураны алып тастау үшін салмақты негіз больш табыла алмайды.

Дәлелдеулерді жинау және талдау кезінде олар жауап беруге тиісті талаптар, оларды алу әдістері қарастырылуы қажет, сондай-ақ алынған дәлелдеулердің арасындағы байланысты бөліп көрсете білу қажет. Тексеру жүргізіп және дәлелдеулердің барлық жиынтығын жинап алғаннан кейін аудитор оларды тәуекелдікті азайту мақсатында бағалауға тиісті.

 

2. Дәлелдемеге қойылатын талаптар

Аудитор еш уақытта өз пікірінің түгелімен  дұрыстығына толық сенімді бола алмайды. Сонымен бірге ол өзінің пікірі белгілі бір дәрежеде әділетті екендігіне сенімді болуға тиісті. Барлық дәлелдеулерді салыстыра отырып, аудитор қорытыыды жасау үшін олардың жеткілікті түрде нанымды екендігін шеше алады. Ондай шешімді аудитор өзі алған дәлелдеулер төмендегі талаптарға сай екендігіне сенімді болса ғана қабылдай алады: