Шпаргалкалар ша "қазақ тілге"

4. Бастауышы жоқ, баяндауыш  арқылы тауып алуға болмайтын  жай  сөйлем жақсыз сөйлем деп аталады. Мыс:   Бізге көбірек оқу керек.

5. Ойға қатысты мүшелері  түгел айтылған сөйлем толымды сөйлем деп аталады. Мыс:  Жиналыстан шығып үйіне жүгіре басып келеді.

6. Ойға қатысты мүшелері  түгел айтылмаған, тұрлаулы, тұрлаусыз  мүшелерінің бірі, не бірнешеуі  түсіріліп айтылатын сөйлем толымсыз сөйлем деп аталады. Бірақ түсірілген мүшенің қай сөз екені алдыңғы сөйлемнен, толымсыз сөйлемдегі басқа мүшелердің жалғауларынан, сөйлемдердің, сөздердің өзара қатынасынан белгілі болып тұрады.

- Қарындасым, сіздің атыңыз  кім?- Лиза- Қайда барасыз?- Қарағандыға.

7. Ойды білдірмей, тек  соған байланысты заттың, құбылыстың, мекеннің аты аталып көрсетілгендей  жай сөйлемнің ерекше түрін атаулы сөйлем деп атаймыз. Мысалы:  Түн. Клуб толы адам. Музыка.

 

57. Сөз тіркесі және оның түрлері

Сөздер сөйлем құрау үстінде  өзара түрлі функциялық қатынасқа  түседі, ол функциялық қатынас сөздердің грамматикалық байланысы арқылы көрінеді. Мысалы, Күн ұясына қонды деген сөйлемді алайық. Мұнда сөйлем кұрамына енген сөздер өзара мынандай грамматикалық (синтаксистік) байланыста тұр: Күн— қонды; ұясына — қонды.

Синтаксистік қатынасты  білдіру үшін толық мағыналы екі (немесе одан да көп) сөздің сабақтаса, салаласа байланысқан тобын сөз тіркесі дейміз.

Сыртта ол аспандағы  жұлдыздарға қарап тұрды. (Т. Ә. «Сары сыбызғы»). Бұл сөйлемде мынандай сөз тіркестері бар: Ол қарап тұрды; жұлдыздарға қарап тұрды; аспандағы жұлдыздарға (қарап тұрды).

Біз сөз тіркесіне  берген анықтамада оған екі шарт қойып отырмыз. Біріншіден, сөз тіркесі деп тану үшін сөздер бағыныңқы қатынаста болуға тиіс, яғни екі сөздің бірі екіншісіне грамматикалық формасы, қызметі жа-ғынан бағыньңқы қатынаста түруға тиіс.

Сөз тіркесі синтаксистік қызметі жағынан, лексикалық мағынасы жағынан даралығын жоғалтпаған сөздерден кұралады. Мысалы, өршіген жел, биік мая, тоты құс. Сөз тудыру, сөздің грамматикалық мағынасын кұбылту үшін пайда болған тіркестер сөз тіркесі катарына жатпайды: қызыл балық, ақ боз, ақ баттауық, көк ала. Мысал ретінде кетірілген сөздер — күрделі сөздер. Бұлардың компоненттері бастапқыда синтаксиске тән тәсілдер арқылы қосылғанмен, казір бір ұғьмды атайтын сөз қалпына енген. Көп жағдайда осылай кұралған тіркестер жүре келе бірігіп, біріккен сөзге айналып кетеді. (Ашқарақ, шетел, қолғап, жапалақ). Сөз тіркесі сөйлемнің сөздерден гөрі күрделі, сөздердің өзара бастапкы байланысқа түсуі арқылы пайда болған бөлшегі, тұлғасы деп санаймыз. Осыған карай сөз тіркесін сөйлем құрауға қатысатын материал деп те атауға болады. Өйткені сөздер сөйлемге дара-дара кірікпейді, өзара мағыналык, грамматикалық байланысқа түсіп кіреді. Күлімдеген ай шалқып тұр: ай шалқып тұр, күлімдеген ай. Сөз тіркесі, сонымен, екі сөздің арасындағы катынасты білдіреді. Құрамы жағынан бұл сөзден де, сөйлемнен де бөлек екені анық, ал мағына жағынан қалай десек, сөз тіркесі де атауыштық (номинативтік) қызмет атқарады: оқыған бала, жаңа қалада, далада жайылған, т. т. Бұл жағынан сөз тіркестері сөзге жуық. Осылай екенін мынадан байқауға болады. Атау көп жағдайда жаңа ұғымға жуық келетін сөздерге түрлі анықтауыш қатыстыру арқылы жасалады: шай қасық, сары май. Осылай кұралған атауыш тіркестер тұтасып біріккен сөзге айналып кетеді: қол қап-қолғап.

Лексикалык, грамматикалық  форма тудыру мақсатында жұмсалатын тіркестерді түйдекті тіркес деп атайды.

Экспрессивті лексиканың қатары да көп жағдайда тіркестер  арқылы қорланып жатады. Аузы қышиды, ала аяқ т. т.

Бұлар фразеологиялык, идиомдық, тіркестер немесе тұрақты тіркес деп аталады. Өйткені тіркес тұтас күйінде бір ғана ұғымның атауы ретінде жұмсалады. Тіркестегі сөздер даралауға келмейді, дара, дербес алынғанда, бастапқы ортақ лексикалық мағына жойылады.

Түйдекті тіркес те, тұрақты тіркес те синтаксис, соның ішінде сөз тіркесі синтаксисі зерттейтін объект емес. Бұларды атағанымыз  тіркестің пайда болатын жайларын, олардың түрлерін байқату үшін ғана. Ескертіп кететін нәрсе - тіркес, сөз тіркесі деген екі терминдік атауды ажыратып тану керек. Тіркес — тілдегі процестің атауы, сондықтан бұл атауды жалпы мағынада жұмсаймыз. Сөз тіркесі — тіркестің белгілі шартқа сай көрінісі. Сөз тіркестері компоненттерінің құрамына қарай жай сөз тіркесі, күрделі сөз тіркесі деп екі топқа бөлінеді.

Екі жай сөзден құралған сөз  тіркесі жай сөз тіркесіне жатады. Егер тіркестің бір компоненті ретінде күрделі сөздер қатынасса, оны күрделі сөз тіркесі деп атаймыз: көлге қонды — жай тіркес, көлге қонып жатыр — күрделі тіркес.[10-13-б]

 

60. Сөздің атауыштық қызметі. Сөз және нысан

Тілдегі сөз атаулыны үш топқа бөлу алғаш екі топ ретінде (атауыш сөздер, шылаулар) А.Байтұрсыновтан басталған.. Сөздерді бұл тұрғыда топтастыру олардың мағыналық ерекшелігіне, атқаратын лексикалық, грамматикалық  қызметіне негізделген. Сөздерді осы  түрде таптастыру тек қазақ тіліне ғана қатысты құбылыс емес. Мысалы, 2004 жылғы Д.Э.Розенталь, И.Б.Голуб, М.А.Теленковалардың  авторлығымен шыққан "Современный  русский язык" атты оқу құралында "самостоятельные и служебные  части речи" деп бөліп, одан басқа  модаль сөздер, одағай және еліктеуіш  сөздер топтары бар деп есептеп  және олардың әрқайсысына қысқаша  анықтама берген.

1. Атауыш сөздер – лексикалық  мағынасы бар сөздер. Олар сөйлемдегі  негізгі ойды білдіреді, сөйлем  мүшесі болады, олардың көбінің  түрлену жүйесі, грамматикалық категориялары  бар, сөйлемде категорияларының  көрсеткіштерін қабылдап, белгілі  грамматикалық тұлғаларда қолданылады.  Атауыш сөздер ішінде грамматикалық  категориялары жоқтарыд да кездеседі,  бірақ олардың бәрі – лексикалық  мағынасы бар сөздер. Атауыш сөздердің  белгілері төмендегідей:

1. Атауыш сөздердің бәрі лексикалық  мағыналы сөздер, олар: зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік,  үстеу, еліктеуіш сөздер.

2. Атауыш сөздер лексикалық мағыналы  сөздер болғандықтан, олар сөйлемдегі  ойды білдіру үшін, сөйлемді құрауға  қатысады.

3. Атауыш сөздер сөйлемді құраушы  негізгі сөздер болғандықтан, олар  сөйлем мүшесі болады.

4. Атауыш сөздерсіз ойды жеткізу  мүмкін емес.

5. Бұл топтағы сөздердің мағыналарының  бәрі шындық өмірді суреттеуге  қатысты. Оны әр сөз табының  мағынасынан көруге болады.

6. Атауыш сөздер сөйлемнен тыс  та қолданылады, мәселен, түрлі  сөздіктерде қолданылады, атауыш  сөздерді жеке атағанда да  мағынасы түсінікті болады.

Міне, бұл белгілер атауыш сөздерге жататын 7 сөз табының бәріне қатысты. Бұл – осы сөз таптарының ұқсастық белгілері, бәрінің бір топ болуына  негіз болған белгілер. Қалған сөздердің  тобында бұл белгілер жоқ.

 

18. Қазіргі қазақ  тілі лексикологиясы, зерттеу нысаны  және салалары

Лексикология — сөз  туралы ғылым. Тілдің сөз байлығын, яғни лексикасын зерттейтін саланы лексикология2 деп атайды. Лексикология сөздерді лексикалық единицалар ретінде қарастырады.Сөз  – қыры-сыры мол, күрделі категория. Сөздің мағыналық, дыбыстық жағы, шығу төркіні, даму тарихы, қолдану ерекшелігі, жасалу жолы, өзгеру жүйесі және басқа  алуан түрлі жақтары бар. Сөздің осындай сыр-сипаттары оның аса күрделі категория екенін дәлелдейді.

Қазақ лексикологиясы казақ  тілінің негізгі сөздік қоры мен  сөздік құрамын, оның дамып, баю жолдарын, фразеологияны, олардың түрлерін зерттейді  және қазақ тілі лексикасының осы  заманғы қалпын, оны құраушы сан  алуан арналар мен қат-қабаттар, сөздердің активті және пассивті топтары, сөздердің экспрессивті-стилистикалык  қасиеті мен қолдану шеңбері  туралы мәселелерді қарастырады.      Лексикологияның зерттеу нысаны-сөздік құрам, яғни лексика Лексика болмысты бейнелейді, қоғам мен тұрмыстағы өзгерістерге байланысты болатын жаңа затқа, құбылысқа, ұғымға қатысты үнемі толықтырылып отырады. Лексикологияда зерттеудің жалпы лингвистикалық тәсілдері қолданылады, олар: дистрибутивті тәсіл, субституция, компоненті-оппозитивті; трансформациялық тәсіл.Сапалық тәсілдермен бірге сандық-статистикалық тәсілдерде қолданылады. Лексикологияның салалары: ономасиология, семасиология, этимология, фразеология, лексикография. Сөз бен ұғым, сөз бен мағына, сөз бен зат. Сөз номинативті мағынаға ие.

     Семасиология сөздер мен сөз тіркестерінің мағыналарын зерттейді. Мағына түрлері. Полисемия, омонимдер, антонимдер, табу мен эвфемизмдер. Мағына ауысуының негізгі типтері: метафора, метанимия, синекдоха.

     Ономасиология-атаулар туралы ғылым. Ономастика түрлері: антропоним, топоним, этноним. Сөздердің шығу тегі туралы ғылым – этимология. Этимологияның түрлері: ғылыми этимология, халықтық этимология.

     Фразеология-тұрақты тіркестер туралы ғылым. Фразеологизмдердің түрлері: идиомалар, фразалар, штамптар, мақал-мәтелдер, қанатты сөздер. Фразеологизмдерге тән қасиеттер: мағына тұтастығы, тіркес тиянақтылығы, даяр күйде қолданылуы. Түрлері: фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік, фразеологиялық сөйлемдер, фразеологиялық тізбектер.

      Этимология  сөздердің шығуын зерттейді. Этимология  өзі екіге бөлінеді: халықтық  этимология және ғылыми этимология. Соңғы кездері халықтық этимология  кеңінен зерттелуде.

      Лексикография-сөздіктер  жасаудың тәжірибесі және оның  теориясымен айналысатын тіл  білімінің саласы. Сөздіктің түрлері.Сөз лексикалық тұлға. Сөз – тілдің ең маңызды, ең басты категориясы.

Сөз — ұғымның материалдық  көрсеткіші.Белгілі бір тілдегі  сөздердіқ жиынтығы лексика 1 деп  аталады. Лексика тіл білімінде  сөздік құрам деген терминнің  синонимі ретінде қолданылып, тілдегі  барлық сөздердің жиынтығы, белгілі бір тілдің бүтінден сөз байлығы деген ұғымды білдіреді. Тіл-тілде сөздердің түрлері көп. Тілдегі сөздердіц басым кепшілігі өмірдегі сан алуан құбылыстарды (зат, сапа, белгі, іс-әрекет) белгілейтін атау сөздер болып келеді. Мысалы: үй, көл, жер, су, ағаш, жүру, бару, көк, қызыл т. б. зат, қимыл, сапа-сын атаулары. Бұлардың әрқайсысында толық лексикалық мағына, логикалық ұғым бар. Және мұндай сөздердің тобы — тілдің сөздік құрамының ұйытқысы, сөздікті дамытудың, жаңа сөз жасаудың қайнар көзі, өзіндік ұғымы, атауыштық мәтіні, синтаксистік қызметі бар сөздер. Яғни мұндай сөздерге зат есім, сын есім, етістік, үстеу сөздер жатады, орыс тілі ғылымында бұл топқа енетін сөздер — знаменательные слова деген ортақ атаумен аталады.

Тілімізде бұдан басқа  толып жатқан есімдік, сан есім, одағай, шылау сөздер де бар. Бүл сөздерде алдыңғы топтағыларға тән қасиеттердің бірі болса, бірі болмайды: олардан  жасалатын туынды сөздер де көп емес, сондықтан тілдің сөздік құрамын  дамыта алмайды. Бұлардың атауыштық  мәні мен ұғымға қатынасы жок.Сонымен, лексиканың негізінен карастыратыны  – табиғат пен қоғамдағы сан  алуан құбылыстар мен заттардың  аттары болатын дербес сездер.Табиғат  пен қоғам өміріндегі кұбылыстардың  бәрі де тілдегі сөздермен аталады. Дүниеде бар нәрсенің сөзбен аталмағаны жоқ десе болады. Адам күнделікті коғамдық енбек процесінде айналадағы заттардың, жаратылыс құбылыстарының өзі бұрын  білмеген сырларын таниды, түсінеді. Адамның  айиаладағы заттарды танып, білуі сөз  аркылы тұрақты ұғым болып қалыптасады

 

. 27. Сөздердің тұлғалық құрамдарына қарай бөлінуі, күрделі сөздер, оларды топтастыру принциптері

Тіліміздегі сөздер құрамына қарай, ең әуелі, жалаң сөздер және күрделі сөздер болып екі топқа бөлінеді.

  Жалаң сөз деп – құрамында бір ғана негізгі түбірі бар сөздерді айтамыз да, күрделі сөз деп – құрамында ең кемінде екі не одан да көп негізгі түбірі бар сөздерді айтамыз. Мыс: ас, астық – жалаң, мая-мая, өнеркәсіп – күрделі.

Күрделі сөздер кемінде 2 не одан да көп дара сөзден немесе жалаң я туынды түбірден құралған сөздерді айтамыз.

Күрделі сөздердің түрлері: біріккен, қос, қысқарған сөздер, тіркес сөздер.

Екі немесе одан да көп түбірден құралған сөзді күрделі сөз дейді. Мысалы: әке-шеше, ауыл-аймақ, ашудас, бесжылдық, боз торгай, қара торы, он уш сияқты сөздер күрделі сөздер болып табылады. Себебі бұлар кемінде екі түбірден құралған: әке-шеше (әке және шеше), ауыл-аймқ, (ауыл және аймақ), ашудас (ашу немесе ащы және тас), бесжылдық (бес және жылдық), боз торғай (боз және торғай), қара торы (қара және торы), он уш (он және үш). 
Күрделі сөздер жасалу жолына қарай біріккен сөздер (бүгін, жаздыгүні, алғысөз), қос сөздер (үлкен-кіші, аяқ-табақ), қысқарған сөздер (АҚШ, БҰҰ, ҚазМУ), тіркесті сөздер (қара торғай, қара көк, жүз бес) болып бөлінеді. 
Сөйтіп, күрделі сөздер, бір жағынан, сөз тудырудың (сөзжасамның) белгілі жолдары (біріктіру, қосарлау, тіркестіру) арқылы жасалған жаңа сөздер болса, екінші жағынан, күрделі түбір, сөйтіп, түбірдің бір түрі болып табылады.

 

28. Қазақ  лексикографиясының  қалыптасуы. Сөздіктердің түрлері  мен ерекшеліктері

Қазіргі қазақ тілі сөздіктерінің  түрлері. Белгілі бір тілдегі  сөздіктердің жиынтығын лексикография  дейді.

Тіл-тілдегі сөздіктердің түрлері көп. Олардың әрқайсысы  әр түрлі мәдени қажеттілікті өтеу үшін жасалады.  Қазақ тілінің өзге салалары сияқты, сөз байлығы да революцияға дейін арнайы ғылыми зерттеудің объектісі болған емес. Қазақ тіліндегі қолданылып жүрген сөздерді есепке алып, жүйелеп, алфавит тәртібіне келтіру тек Октябрь рсволюциясынан кейін болды десе артық емес.Түркі тілдерінің ен алғашқы сөздігі Махмуд Ибн-Хусаин Қашғаридың 1068 жылы жасаған — «Диуани лұғати түркі» тілдері сөздігі болды.Бұл сөздік туралы бұрынды-соңды айтылган пікірлер мен берілгеп бағаларға қарағанда, сөздіктің құрылуы, системасы, сөздерді жүйелеу тәртібі, оларды салыстыра түсіндіру жағынан күні бүгінге дейін көне түркі тілдері тарихы жөнінде аса құнды еңбек делініп бағаланады.Бұл сөздік — үш томдық.Сөздікте автор түркі тілдері сөздерін ғана беріп қоймайды, ол тілдердегі сөздердің кейде тарихын, грамматикалық өзгешеліктерінен де мәлімет беріп  отырады. Сонымен бірге, өз заманындағы ру-тайпалардың, халықтардың топонимикасына байланысты тарихи мәліметтер де береді.