Ұлттық киімдегі көркем әшекейлер рөлі

        Оюдың қисық сызықты симметрия негізінде түрленуі. Қисық сызықты симетрия биологиялық пішіндерге тән болады. Ол тік сызықтардығы қисық сызықтарға айналып, белгілі деформацияға ұшырауы нәтижесінде болады. Негізгі өзгерту операциялары: 

• берілген симметриялық пішіннің деформациялануы нәтижесінде қисық сызықты оське және жазықтыққа айналуы.
• деформация жасау нүктесінде пішіннің симметриясының өзгеруі нәтижесінде пішін салмағы сақталып қалады, бірақ икемділігі өзгерістерге ұшрайды.

      Сыну – берілген симметриялық пішіннің деформациялануы осьтері мен жазықтықтарының сынуына алып келеді. Ось қозғалысына қарай сыну бірнеше болуы мүмкін.

       Бұрау – симметриялық пішіннің оң немесе сол жаққа қарай деформациялануы. Оның нәтижесінде пішін жаңа кеңістікті орентацияға және соған сәйкес пластикаға ие болады. Бұрау деңгейі оған жұмсалатын күшке байланысты болады.

        Бұл симметрияның жалпы ғылыми теориясының ұғымдары костюм пішінін топтастыруда кеңінен қолданылады.

 

Қисық сызықты симметрияның түрленуі

 

  Жеңіл өнеркәсіпте әр түрлі тәсілдердің интеграциялануын жүйелік жобалау қағидасы ғана жүзеге асыра алады. Бұл жол суретші-үлгілеушінің шығармашылық энергиясынын мақсатты пайдалануына мүмкіндік береді. Автоматтандырылған жүйені қолдану жобалау үдерісінің барлық буындарында жақсы нәтижелерге жетудің кепілі болып табылады.

  Бұл жол суретші-үлгілеушінің, құрылысшының, технологтың және т.б. іс-тажірибелердің тиімді пайдаланатын математикалық үлгілердің қарқынды тәсілдерін жасауға мүмкіндіктер береді.

  Ою-өрнектің негізгі заңдылығы болып, оның бір ырғақта қайталанып өрнек құрып, эстетикалық әсерді туындатады. Өрнектік композицияда оюдың эелементтерінің бірдей арақашықтықта қайталануын раппорттық деп аталады. Өрнекті ұйымдастыруда бірден-бір тәсіл ретінде симметрия қолданылады, ою-өрнек құрылымында оған ерекше үлес берілген. Симметрия арқасында алуан түрлі шығарылатын өрнектерді бір негізгі топқа бөліп қарастыра аламыз.

  Қазіргі таңда киімді жасау индустриясында безендіру классиқалық өрнектермен ешкімді де таң қалдырмайды. Ұлттық өрнектер болса, тек салтанатты, не болмаса арнайы костюмдерде ғана қолданады. Ал күнделікті немесе кеңселік костюмдерде еуропалық немесе шығыс өрнектері сән тенденциасында беделді орын алды. Сол костюмдерге жаңа дем беру үшін, біз стилизацияланған ұлттық өрнектерді сәндік-құрылыстық сызық ретінде қолдануды ұсынамыз. Мұндай қадам ұлттық патриоттық сезімін оятуға ат салысады. Өткені кеңселік қызметкерлік шет елдік әріптестерімен халық-аралық форумдарда кездескенде өздерінің қазақстандық екенін көрсете алады.

       Ұлттық киімдер қазақ халқының ұлттық тұрмысының, көркем мәдениетінің естелігі деп айтуға болады. Олар қазақ халқының эстетикалық талғамын, мәдени дәстүрін, ұлттық ерекшелігін анық көрсетеді. Ерте заманнан күні бүгінге дейін өзінің қадір қасиетін жоймай, қолөнерінің озық үлгісі ретінде ғана емес, әрі әсем, әрі ыңғайлылығымен де пайдаланудан қалмай келе жатқан қазақтың ұлттық киімдері аз емес, әлі де жалғасын табады деген сенімдеміз.

        Қазіргі заманғы костюмді жобалау кезінде қандай қызметтер үстем болатынын ескеру керек. Материалды таңдау, конструктивтік шешімін жөне костюм бейнесін табу киім қызметтері арқылы жүзеге асады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ. Костюмнің конструктивті - технологиялық өңделу барысы

2.1. Дене өлшемдері және адам  дене құрлысының типтері

       Адамның дене бітімінің сыртқы пішіні өлшемдік белгісімен, дене пропорциясымен, дене құрылымымен, сымбатты енсесімен сипатталады.

      Негізгі өлшемдік  белгілерге дене ұзындығы немесе  бой және кеуде айналымы жатады. Бұл белгілер сантиметрмен өлшенеді. Бой өлшемі сүйек қаңқасына  байланысты анықталады. өмір сүру  барысында адамның бой өлшемі өзгереді: дүниеге келгеннен бастап 18-20 жасқа дейін дене ұзындығы ен жоғарғы шамаға дейін ұзарады, 45 жасқа дейін бой өлшемі тұрақталады. 45 жастан кейін дене ұзындығы быршама қысқарады. Кеуде айналымы кеуйде қуысының өлшеміне, бұлшық еттердін даму дәрежесіне, май басу ( жиналу ) шамасына байланысты. Омырау құлашы туғаннан бастап үздіксіз өседі де, 20-26 жасқа қарай тұрақталады. 40-тан кейін көкіректін тері астындағы май қабатының өсуіне байланысты қарқымды өсу байқалады.

       Жоғарыда айтқандай, дене пропорциясы адам денесінің кейбір жеке бөліктерінің өлшеміне (басының биіктігі, дененің жалпы ұзындығы, дене бітімі мен аяқ-қолдарының ұзынлығы, мықын мен иықтың ені )байланысты. Дене пропорциясы бастың ми қаңқаларына, жұлын сүйектеріне, жоғарғы және төменгі бөліктерге байланысты болады. Дене пропорциясы сондай-ақ бұлшық еттер мен май басу дәрежесінің өсуі де әсер етеді. Әр түрлі жасқа, әр жынысқа қарай, пропорцияда да өзгешілік қатты байқалады. Балалардың бас биіктігі бүкіл дене ұзындығының 1/4 бөлігін құрайды, басының құлашы дененің құлашына тең болады. Ересектердің бас биіктігі бүкіл дене ұзындығының 1/7 немесе 1/8- ін құрайды, ал басының құлашы кеуде құлашынан екі есе кем.

       Әйел денесінің  пропорциясы еркек денесінің  пропорциясынан кең мықынымен, тар иығымен ерекшеленеді.

       Антропологтар (атап  айтқанда В.В. Бунак ) дене бітімі  пропорциясының мынадай негізгі  түрін ажыратады: мезоморфты, долихоморфты  және брахиморфты. Мезоморфты дене бітімі пропорциясы орта және қалыпты дамыған адамдарға тән, долихоморфты түрі – басы үлкен емес, денесі қысқа, аяқ – қолы ұзын адамдарға тән, брахиморфты түрі – басы үлкен, денесі ұзын, қол – аяғы қысқа адамдарға тән.

        Дене құрылымы  – бұлшық еттермен май басудың  өсуі дәрежесімен байланысты адам дене бітімінің жеке ерекшеліктері. Бұл сипаттаулардың түрлі үйлесімі дене құрылымының түрлі типін анықтайды. Еркекдерге мынандай тип бар: кеуделік тип - әлсіз бұлшық етті және май жиналған тип; бұлшық етті тип – орташа немесе күшті бұлшық етті және орташа май жиналған; қарынды тип – орташа немесе әлсіз бұлшық етті және өте мол май басқан тип.

            Әйелдердің дене құрылымы ерлердің  дене құрылымынан өзгеше болып  келеді. әйелдерде бұлшық еті  аз дамыған, май жиналу дәрежесі  де әр келкі. Май жйналудың дене құрылымында бірнеше түрі білінеді: жоғарғы бөлікті (мықынға дейін ) немесе төменгі бөліктерін май басу; май жиналу тек денеде не аяқ – қолдарда мол болуы немесе дененің жеке бөліктерінде ғана, мысалы, мықында не кеудеде  мол май жйналуы мүмкін.

          Адамның дене құрылымына ағзаның биохимиялық ерекшеліктері, жұмыс түрі, өмір сүру жағдайы, жас ерекшелігі әсер етеді.

         Адамның  еңсесі деген ұғым астарында  адам кескінпішкінінің  табиғи  вертикальды жағдайдағы үйлесімі  жатыр ( бұл мойын және мықын тұсындағы жұлынның түрлі қимыл қозғалысымен, денеге қатысты қолдың жағдайымен, иықтың биіктігімен сипатталады ). Еңсе жұлын пішініне байланысты. Бұлшық еттің дамуы, май жиналуда еңсеге әсер етеді.

        Ересек адамдва  қалыпты, еңкіш және шалқақ еңсе түрі кездеседі. Қалыпты дене бітімі арқа қабырғасы мен бел сызығы тұсындағы жұлын діңгегінің бір қалыпты профильді иілісімен сипатталады. Еңкіш дене бітімі – бұл басты иықты еңкейте жіберген және жауырын  дөңгестігімен сипатталады. Шалқақ дене бітімде бас пен иық артқа беріліп, жауырын тік және мықын сызығымен жұлын үлкен иілістіе болады.

       Ерлердің еңсесі  мықынға қарағанда, жауырынның сыртқа  шығып тұруымен сипатталады. Ал  әйелдердің еңсесі жауырынның  сыртқа шығуынан гөрі мықынның  шығыңқылығымен ерекшеленеді. Адамның енсесі өмір ағымына байланысты өзгереді. Бұған жас ерекшелігі, адамның атқаратын жұмысы, дене шынықтыруымен айналысуы зор әсер етеді.

         Сән тарихында  дене бітімінің сәнді еңсесі  әр түрлі тәсілдер арқылы жасалынады, соның бірі- дененің деформатциясын түзету үшін корсет кигізілді. Корсеттің қаттылығы, оның, конструкциясы, әйелдің өзін-өзі ұстау дағдысы сәнді силуэт пен костюмнің бейнелі құрылымында көрініс тапты.

       Сәнді еңсені  сипаттау үшін дәстүрлі түрде  сәйкес термендер ( сапалы түрде суреттейтін ) қолданылады, мысалы: « тік колона » , « иілген бұтақ  », « дөңгеленген арқа » (жота), S бейнелі силуэт, т.б. Мысалы, XX ғасырдың басында әйелдің дене бітімі үлпілдеген гүл өскен, сәл-пәл иілген бұтақтың пішінін елестетеді. Осы ұқсастық гүлмен не қауырсынмен сәнделген үлкен көлемді қалпақпен ерекшеленеді.

      Сәнді еңсенің  қалыптасуы негізінде жұлынның  динамикалық қызметі- оның иілгіштігі ( лордоза және кифоза деп аталатын ) жатады. Лордозалық қозғалыс дене қаңқасын алға қарай иеді, ал кифозалық артқа қарай иеді. Мұндай әрбір қозғалыста жанбас, мойын, аяқ жағдайы өзгереді, сондықтан сәнді киімнің силуэті де өзгереді. Дене бітімі еңсесіне дене бітімі ауырлығының жалпы орталылығының жағдайы да әсер етеді. Ол дене бітімінің тепе-теңдігін анықтайды және үш жазықтыққа негізделеді: сагиттальды, фронтальды және горизантальді. Фронтальды ауырлық орталығы дене бітімнің вертикальды қалпындағы орташа сагиттальды  жазықтықта орналасады. Горизонтальды ауырлық орталығы ересектерге 1-5 –ші құымшақ жұлынында орналасқан. Бұл сипаттамалар – денені тұрақты жағдайының негізгі көрсеткіші. Адам жай қалыпта тұрғанда тірек жазықтығындағы жалпы ауырдық орталығы дене бітімнің тепе- теңдік шарты қызметін атқарады.

          Дене  толықтығына байланысты да айырмашылықтар бар. Адамдардың толықтығы үш өлшемде қатысты анықталады: кеуденің, белдің, мықынның жартылай айналымы. Төрт толықтық өлшемі бар: аз, орташа, үлкен; ал ерлерде тіпті өте үлкен. Толықтық адамның жас ерекшелігіне байланысты: аз және орташа толықтық жастар және орта жастағыларға (44- жасқа дейін ) тән, үлкен толықтық – егде жастағы адамдарға (45 жастан жоғары ) тән.

           Киімнің  негізгі бөлігі өндірістік тәсілмен  дайындалады, сондықтан киім даңдауда  өлшем бой, толықтық (мысалы: 176- 92-102 ) сияқты ұғымдар қолданылады. Бұл типтік дене бітімді анықтау үшін қызмет етеді. Кеуде айналымы, мойын айналымы, мықын айналымы өлшемдерінің арасында пропорционалды өзара байланыс бар екені белгілі. Бірақ кейбір жағдайда типтік өлшем белгілері дене бітімнің шынайы ерекшелігіне сай келмейді, сондықтан дис гормониялық пропорцияны қалыпқа келтіретін костюм пішінін қолдану қажет.

         Дизайн  және өнер саласы сияқты костюм  факторларға, ең үстем фактор- адамның  дене бітіміне байланысты болады. Егер дене бітімі тіп –тік, шыныққан , сымбатты болса, онда сән мұндай дене бітімге үйлесімдді кледі. Пропорционалды дене бітім сән мен тығыз, берік байланысқа түседі, өйткені мұндай дене бітім өмірге сұлулық әкеліп сән үлгісін өнер құбылысын айналдыра отырып сән пішінінің ауысымын қамтамасыз етеді. Сәнге тек талап етіп қана  қоймай, оған өз үлесінді де қосу қажет.  

         

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2. Костюмнің конструкциясы негізгі  сызбасын құру

      Киім конструкциясын кез-келген есеп әдісімен құру үшін ең алдымен ол туралы бастапқы деректерді толық білу керек. Осы бастапқы деректердің бірінші  немесе негізгі бөлігі болып өлшемдік белгілер табылады . Олар адам дене бітіміғн көлемі мен пішіміне қарай сипаттайды, яғни оның өлшемдіксипаттамасын ұғындырады.

Адам денесі мен оның бөліктерін өлшеудің үш тәсілі бар:

-бірінші  тәсіл арқылы тік немесе көлденең  жазықтықтағы кез келген нүктелер  арасының арақашықтық проекциясын  өлшейді.

-екінші  тәсіл арқылы екі нүкте аралығының  ең қысқа қашықтығын өлшейді.

-үшінші  тәсіл арқылы дене бітімінің  үстін өлшейді.

Нақты мәліметтер алу үшін барлық өлшемдер белгілі бір шарттарды қатаң сақтау негізінде жүргізіледі:

-өлшенетін адам түзу,күштеусіз,бірқалыпты дем алып белгілі кейіпте тұрады.

-ерлер мен балалар аяқ киімсіз, іш киім киген, әйелдер іш киім мен көкірекшекиген.

-барлық өлшеулер денеге белгілі нүктелер арқылы немесе тері қатарлары және жұмсақ маталардың шекарасы арқылы жүргізіледі.

     Анықталған нүктелер антропометриялық нүктелер деп аталады. Өлшеу барысында конструкциялау үшін 16 антропометриялық нүкте қолданылады.

-ұзындық және айналымдарды өлшеу 1 мм-ге дейін дәл өлшеуді талап етеді.

      Негізгі өлшемдер: Бой-Б Еденнен құлақүсті нүктесіне дейінгі аралық.

Жартылай мойын айналымы –ЖА . Мойынның толық айналымын өлшейді.

      Сантиметрлік таспаның төменгі шетін мойын нүктесі үстінен орналастырад, ол таспаны алдынан және жанынан бұғана нүктесінің төменгі шетін жанай мойынның басталу негізімен орналастырады.Өлшемнің жартысын жазып алады. Өлшеу барысында мойын пішініне және орналасуы мен ерекшеліктеріне назар аудару қажет: ұзын қысқалығына,алды мен артына иілуіне, жетінші мойын омыртқасын май басуына. Жаға фасонын таңдау барысында мойын ұзындығы ескеріледі,ал конструкциялау барысында мойын ойындысының ені мен тереңдігін анықтауда мойын пішіні мен май басу сипаты ескеріледі. 
Кеуденің бірінші айналымын толық адамдарда өлшейді. Арңаға сантиметрлік таспаны көлденеңінен жайғастырады, өлшеу көлемінің жартысы қолтың асты ойындысының жоғарғы шетін жанай өтуі тиіс. Жартысын жа- 
зып алады.

Кеуденің екінші жартылай айналымы — ЖА,Кеуденің екінші айналымын толық өлшейді. Арңаға сантиметрлік таспаны көлденеңінен қолтың асты ойындысының артқы бүрышына тиетіндей, қолтың асты ойындысымен ңисық қиылысты тегістіктен өтетіндей етіп жайғастырады. Еркектерде сантиметрлік таспаны емізікті нүктелер арқылы, ал әйелдерде кеуде бездерінің шығыңңы нүктелерімен жүргізеді. Соған орай бірінші, екінші кеуде айналымын сантиметрлік таспаны арңада жылжытпай бірінен кейін бірін өлшейді. Омырауы төмен түскен әйелдер дене бітімін сантиметрлік таспаны кеуде шығыңқысына көлденең жайғастырады. 
Өлшемнің жартысын жазып алады.