Грунвальдская бітва і яе гістарычнае значэнне

У шэрагу буйных бітваў таго часу, Грунвальд вылучаецца як колькасцю, якія ўдзельнічалі ў ёй войскаў, так і незвычайным поспехам вынікаў: Ордэн, які яшчэ раніцай 15 ліпеня 1410 гады быў адным з магутных дзяржаў Еўропы, да вечара стаў амаль нічым, і яму пагражала знікненне з палітычнай карты. Хоць пасля бітвы Ордэну атрымалася акрыляць і адужэць, параза яго ў Грунвальдскай бітве змяніла палітычны і ваенны клімат у Еўропе, і вывела Польшчу і Вялікае княства Літоўскае ў лік дзейсных краін, з якімі вынікала лічыцца.

У бітве ўдзельнічалі харугвы з усіх беларускіх земляў і княстваў; усе гарады, кожная вёска далечы ваяроў для Грунвальдскай бітвы, і, вядома ж, цікаўна прасачыць па наяўных прамых і ўскосных сведчаннях, які быў гэты ўдзел.

Два стагоддзі нямецкія рыцары вялі вайну супраць Вялікага Княства Літоўскага. Яны здзейснілі больш 140 паходаў на беларускія і літоўскія землі. І толькі перамога над Ордэнам у бітве пад Грунвальдам спыніла паходы крыжакоў. Як прызнаў нямецкі гісторык Е. Войгт: "Адзін дзень Грунвальда знішчыў хвалу і сілу Ордэны. Быў той дзень яго найвышэйшай славы, рыцарскай мужнасці, гераічнага духу, але разам з тым апошні дзень велічы, сілы і шчасця. З раніцы таго дня пачаўся яго заняпад на ўсе часы". Для польскага і літоўскага народаў Грунвальдская бітва назаўжды застанецца сімвалам нацыянальнай свабоды і воінскай доблесці. Героі Грунвальдскай бітвы працягваюць змагацца і сёння. І гэта зусім не зацёртыя словы афіцыйных лозунгаў. Самае яркае таму сведчанне - дзіўны лёс знакамітага палатна "Грунвальдская бітва", створанага таленавітым польскім жывапісцам XIX ст. Янам Матэйкай.

 

Калі ў канцы верасня 1939 г., у самым пачатку Другой сусветнай вайны, нямецка-фашысцкія войскі ўварваліся ў Варшаву, у ліку пастаўленых перад імі задач першараднай важнасці было знішчэнне карціны Я. Матэйкі, захоўвалася яна ў Нацыянальным музеі. Рызыкуючы жыццём, польскія патрыёты ўсе доўгія гады вайны хавалі каштоўнае палатно ад настойліва якія шукалі яго гітлераўцаў, каб вярнуць яго на ранейшае месца пасля вызвалення Варшавы. Подзвіг палякаў ХХ ст., Якія захавалі нацыянальную святыню ў страшныя гады акупацыі, меў тыя ж вытокі, што і мужнасць герояў Грунвальду - для іх гэта быў Судны дзень, адзін з тых, калі барацьба за перамогу справядлівасці прымушае чалавека пераадолець жахлівы душу страху смерці(15).

"Гонар і хвала табе на  векі вякоў, вялікае, святое мінулае, і табе, ахвярная кроў!" - Гэтыя словы вялікага польскага пісьменніка Г. Сянкевіча, як ніякія іншыя, выказваюць сэнс і значэнне грандыёзнай бітвы пад Грунвальдам.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.1 Колькасць  ваяроў у бітве

 

Гэта пытанне больш праблематычнае, і ў гісторыкаў адзінай думкі няма.     Зразумела таму гэтае пытанне вызывае  глыбокую цікавасць да гэтай бітвы з боку гісторыкаў шматлікіх пакаленняў Польшчы, Літвы, Беларусі, Нямеччыны, Расіі.

     Польскае войска прыйшло  на бітву ў складзе 50 харугваў; з іх 7 выставілі падпарадкаваныя  Польшчы ўкраінскія землі. Длугаш  называе наступныя ўкраінскія харугвы : Львоўскую, Холмскую, Галіцкую, Перамышльскаю і тры Падольскіх; у дзвюх харугвах былі наёмныя рыцары з чэхаў, мараваў, сілезцаў(16).

     Вялікае княства Літоўскае  выставіла на поле бою 40 харугваў:

30 з іх мелі на сцягу Пагоню - герб Вялікага княства; 10- герб Каломну Гедымінавічаў- белыя слупы на чырвоным фоне. Апроч іх, з Вітаўтам прыйшла конніца хана Джалал -эд -Дзіна. Длугаш у сваёй " Гісторыі Польшчы вызначае лік татараў, якія ўдзельнічалі ў Грунвальдскай бітве ў 300 чалавек. Лічба, безумоўна, у шмат разоў прыніжана. Па адданнях беларуска- літоўскіх татараў, іх прыйшло да Вітаўта 40 тысяч. Таму меркаванні даследнікаў былі вельмі розныя. Адны лічылі, што ў паходзе 1410 года было каля 30 тысяч татараў, іншыя сцвярджаюць, што Джалал -эд-Дзіна выставіў для бітвы 10-15 тысяч ваяроў, трэція абмяжоўваюць колькасць татар , якія дапамагалі Вітаўту было каля 1- 2 тысячы. Не маючы дакладных дадзеных, цяжка пагадзіцца з любым меркаваннем, але ўскосныя сведчанні дазваляюць лічыць, што Джалал –эд -Дзін далучыў да войска Вялікага княства не меней 3-5 тысяч вершнікаў. Такая выснова можна зрабіць на падставе таго, што ардынцы, якія прыйшлі з Тахтамышам былі змешчаны ў шматлікіх беларускіх і літоўскіх паветах; і далей - аднаўленне на бацькаўскім троне магло быць рэальным для Джалал -эд-Дзіна, толькі пры наяўнасці ў яго самога дастатковай ваеннай сілы. З сарака харугваў Вялікага княства Длугаш пайменна заве 21-у:

віленскую, трокскую, гарадзенскую, ковенскую, лідскую, полацкую, віцебскую, наваградскую, ваўкавыскую, медніцкую, брэсцкую, пінскую, кіеўскую, старадубскую, драгічынскую, мельніцкую, крамянецкую, смаленскую, а яшчэ харугва князя Жыгімонта - Карыбуда, харугва князя Сямёна - Лінгвена Мсціслаўскага і харугва нейкага Георгія (Юрыя).

Астатнія 19 харугваў не названы.

     Харугвы мелі розную  колькасць- ад 60 да 200- 300 дзід, але былі  харугвы і ў 500 і ў 600 дзід, есць яшчэ меркаванне, што крупныя гарады маглі выставіць у харугве больш за тысячу чалавек. Дзідай звалася баявая адзінка з трох ваяроў: рыцара, збраяносца ( у нас ён зваўся парабкам ) і лучніка.

Бедны баярын мог выступаць і ў адзіночку, ці абыходзіцца толькі лучнікам, але хто быў багацей імкнуўся павялічыць лік сваіх парабкаў і лучнікаў, паколькі бяспека рыцара ў баю дужа залежала ад іх ліку, і ўмення.

     Камандзірамі харугваў  прызначаліся, як правіла, людзі, якія  займалі вышэйшыя пасады на  землях, ці ў гарадах, дзе харугвы фармаваліся.

     Адсутнасць па якіх - або пэўных звестак пра колькасць войскаў ці асобных харугваў Ордэна, Польшчы і Вялікага княства Літоўскага дапушчае будаваць розныя здагадкі аж да фантастычных - па гэтым пытанні.

     Вітаўту патрабавалася  перамога над Ордэнам. У гэтым  выпадку ён вяртаў Жмудзь, атрымліваў Судаву, а Ягайла вяртаў яму тую частку ўрадлівых падольскіх земляў, якімі карысталася Польшча. Параза Ордэны і мірныя межы з Залатой Ардой у выпадку прыходу туды Джалал -эд-Дзіна ператваралі Вялікае княства ў наймоцную дзяржаву; рэальныя магчымасці самастойнага развіцця Вялікага княства, зразумела, добра бачыліся Вітаўту, і ён быў абавязаны для дасягнення запаветных мэт прыкласці ўсе сілы.  Гэта азначала, што ён павінен быў весці на бітву найбольшы лік сваіх палкоў. Таму сілы Вялікага княства ў бітве пад Грунвальдам можна ацаніць у 14 тысяч конніцы, некалькі тысяч пяхоты, 3-5 тысяч татараў і 3-4 тысячы чэлядзі, абознікаў, канаводаў.

Такія ж прыкладна па колькасці сілы прывёў на бітву Ягайла, крыху болей.

     Ордэн дазволіў суперніку  перайсці межы, што апынулася  згубным для шматлікіх замкаў  і паселішчаў - іх разрабавалі і спалілі. Не проста зразумець, чаму ордэнскі капітул вырашыў даць бой Вітаўту і Ягайле на сваёй тэрыторыі. Удар Ордэна па войсках Польшчы і Вялікага княства падчас іх злучэння пад Чэрвінскам на Вісле мог бы хутчэй, і з меншымі стратамі вырашыць зыход летняй кампаніі ў карысць крыжакоў. Але не ўсё, што стала вядома даследнікам гэтай бітвы, было вядома вялікаму магістру, калі ён прымаў рашэнні. У прыватнасці ён ніяк не мог ведаць, ці нападуць на яго Ягайла і Вітаўт аб'яднанымі сіламі, ці разрознена, па двух кірунках. Калі сітуацыя стала вядома, што польскія і беларуска-літоўска-ўкраінскія войскі сумесна рухаюцца да брадоў на Дрвенцы, пераход праз якія адкрываў прамы шлях у глыб ордэнскіх земляў, Ульрык фон Юнгінген сустрэў іх на гэтых брадах, і тут быў гатовы даць рашучую бітву.

     Брады былі ўмацаваны  частаколамі і палісадамі, за  імі стаяла напагатове артылерыя  і атрады арбалетчыкаў, а ў  глыбіні - цяжкая і лёгкая конніца. Штурм брадоў адгукнуўся б для хаўруснікаў паразай, і таму Вітаўт і Ягайла вырашылі абыйсці Дрвенцу ў яе вытокаў. Гэты манеўр быў нечаканым для крыжакоў, але яны хутка зарыентаваліся ў стратэгіі суперніка і даволі хутка вызначылі маршрут яго руху.

Шлях, якім прасоўваліся войскі Ягайлы і Вітаўта, немінуюча праходзіў праз вёскі Грунвальд,  і Танэнберг, і тут вялікі магістр вырашыў спыніць ворага і навязаць яму бой. Немцы прыйшлі сюды на дзень раней. Абоз крыжакоў размясціўся  поруч Грунвальда, а іх харугвы занялі баявыя пазіцыі паміж вёскамі.

Спіс харугваў ВКЛ

1. Берасцейская

2. Быхаўская

3. Вількамірская

4. Віленская ( ваявода Вежкгайла)

5. Віленская – другая ( Петр Гаштольд)

6. Віцебская

7. Уладзімера-Валынская

8. Ваўкавыская

9. Гарадзенская ( Манівід)

10. Драгічынская

11. Друцкая

12. Заслаўска- Менская ( Юры Міхайлавіч)

13. Кіеўская ( Ян Гальшанскі)

14. Кобрынскя

15. Ковенская

16. Крэвская (Ян Гаштольд)

17. Крэменецкая

18. Крычаўская

19. Лідская

20. Лукомская

21. Луцкая (Федар Астрожскі)

22. Медніцкая

23. Мельніцкая

24. Магілеўская (Андрэй Уладзіміравіч)

25. Мсціслаўская (Лугвен)

26. Нясвіжская

27. Ноўгарад Вялікі- найміты

28. Ноўгарад-Паўночны

29. Навагрудская (Жыгімонт Кейстутавіч)

30. Аршанская (Лугвен)

31. Ашмянская

32. Пінская

33. Полацкая ( Ян Няміра)

34. Ратненская

35. Слонімская

36. Слуцкая ( Аляксандр Уладзіміравіч)

37. Смаленская ( Лугвен)

38. Старадубская

39. Троцкая ( Яуніс)

40. Троцкая – другая ( Гінвіў)

41. Ушпольская

42. Чартарыйская(17)

Яшчэ 5 ліпеня Вітаўт сфармаваў са сваіх войскаў 40 харугваў са сваімі штандартамі. Вось што сказана пра гэта ў Длугаша:

"Аляксандр жа /Вітаўт/, вялікі  князь Літвы, у гэты дзень займаўся  пабудовай літоўскага войска; падзяліўшы  яго па старадаўнім звычаі продкаў па клінах і харугвах, ён паставіў у кожным кліне ў сярэдзіну рыцараў на горшых канях ці недастаткова добра ўзброеных, якіх атачалі іншыя, на мацнейшых канях і выдатна ўзброеныя. Такія кліны, стуленыя і скучаныя, не дапушчалі прабелаў у шэрагаў, але адзін клін трымаўся паасобна ад іншага на невялікай адлегласці, Пад канец, вялікі князь Літвы Вітаўт прысвоіў гэтым клінам 40 сцягоў, якія мы завём харугвамі, і загадаў кожнаму кліну і атраду вынікаць пад сваім сцягам і падпарадкоўвацца свайму начальніку (18)".

З тэрыторыі сучаснай Беларусі - 23 харугвы

1) Брэсцкая; 2) Быхаўская; 3) Віцебская; 4) Ваўкавыская; 5) Гарадзенская; 6) Драгічынская; 7) Друцкая; 8) Заслаўска-Менская; 9) Кобрынская; 10) Крэўская; 11) Крычаўская; 12) Лідская; 13) Лукомская; 14) Магілёўская; 15) Мсціслаўская; 16) Нясвіжская; 17) Наваградская; 18) Аршанская; 19) Ашмянская; 20) Пінская; 21) Полацкая, 22) Слонімская; 23) Слуцкая.

З тэрыторыі гістарычнай Беларусі - 8 харугваў

1) Віленская - першая; 2) Віленская - другая; 3) Медніцкая (цяпер Медынінкай у  Летуве); 4) Мельніцкая (Мельніцк - горад  у Падляшша, перададзены Польшчы  ў 1569 г.); 5) Смаленская; 6) Старадубская; 7) Трокская - першая (цяпер Трокі  ў Летуве); 8) Трокская - другая.

З тэрыторыі сучаснай Украіны - 7 харугваў

1) Уладзіміра-Валынская, 2) Кіеўская, 3) Крамянецкая, 4) Луцкая, 5) Ноўгарад-Северская, 6) Ратненская, 7) Чарторыйская.

З тэрыторыі Жамойці (Летувы)

1) Вількамірская (цяпер Укмерге  ў Летуве), 2) Ковенская (цяпер Каўнас  у Летуве), 3) Ушпольская (у раёне  Вількаміра, цяпер гэта раён Укмерге  ў Летуве).

З тэрыторыі будучай Расіі

З Ноўгарада Вялікага.

Татары

Два татарскіх чамбула (хана Джелал- эд-Дзіна, сына Тахтамыша, і хана Бах эд-Дзіна (у большай ступені ён вядомы як мурза Багардзін, падпарадкаваны Джелалу, што не адпавядае рэчаіснасці).

Такім чынам, сярод 42 харугваў ВКЛ беларускімі (ліцвінскімі і русінскімі) былі 31, украінскімі (русінскімі) - 7, жамойцкімі - 3, і адна – наўгародская (найміты). Жадаю нагадаць, што беларускія гарады Меднікі і Трокі "апынуліся" ў складзе Летувы (гістарычнай Жамойці) толькі ў канцы XVIII стагоддзі, а Вільня і Віленскі край - наогул у 1939 году. Таму ўклад у бітву беларусаў, большы за літоўскі, і не меншы за польскі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2 Пачатак  Бітвы

 

Паводле Длугаша, то ен піша што ноччу быў моцны вецер, які лажыў палаткі ў тэўтонскім лагеры, а пад ранак прайшоў невялічкі дождж перад бітвай.

Сапраўды аднавіць ход Грунвальдскай бітвы немагчыма, хоць захавалася даволі шмат звестак пра яе. Непасрэдныя ўдзельнікі апісалі ў сваіх успамінах асобныя эпізоды, з якіх цяжка скласці агульную карціну. Шматлікія дэталі цікавыя і маляўнічыя, але мала што даюць для рэканструкцыі бітвы. Напрыклад, можна прачытаць, што ў ноч перад бітвай на Месяцы бачны быў рыцар, а ў вялікага магістра Ўльрыха фон Юнгінгена з'явіліся слёзы ад прадчування блізкай смерці(19).