Грунвальдская бітва і яе гістарычнае значэнне

Мацей Стрыйкоўскі апісвае дадзены эпізод бітвы наступным чынам:

"Трокская, віленская шляхта  са Жмуддзю ўстойліва трымалася

З Вітаўтам, і палякам адважна дапамагала.

Але іншыя паветы Літоўскія прыгнечаныя,

Хто куды пабеглі ў розныя бакі.

І галоўнай са святым Георгіем харугвы не стала,

На якую войска Літоўскае пазірала.

Ужо было цяжка Літве, але Вітаўт на чале,

З Навагародцамі і з Валынцамі стаялі смела.(23)

Валенрод разлічваў скамячыць і адкінуць войска ВКЛ, а затым усімі сіламі наваліцца на правы фланг палякаў. Націск быў магутны, паўстала крытычная сітуацыя.

Высечаныя напалову конныя атрады ВКЛ выратаваў ад немінучага разгрому той жа манеўр, што і татараў - няшчырыя ўцёкі. Частка харугваў правага флангу і цэнтра войска Вітаўта россыпам паскакала да лесу, і падзяліўшыся на дзве часткі, адкрыла праход да свайго ўмацаванага лагера (Вагенбургу). Сапраўды, некалькі харугваў Валенрода накіраваліся ў пагоню, што парушыла баявыя парадкі суперніка і палегчыла становішча левага флангу Вітаўта.

Крыжакі, якія пагналіся за ўцекачамі, былі акружаны і знішчаны ў раёне літоўскага лагера. На багністых берагах Маршы і поруч вагенбурга закутыя ў цяжкія даспехі рыцары сталі параўнальна лёгкай здабычай. Абозная чэлядзь і пяхотнікі з дапамогай рагацін, дзід, ланцугоў валілі іх на зямлю, а затым дабівалі сякерамі і молатамі.

Як ужо сказана, манеўр з адступам Вітаўт планаваў загадзя. Таму ён загадаў князю Сімяону (Лугвену) Альгердавічу з яго харугвамі (Мсціслаўскай, Наўгародскай, Аршанскай і Смаленскай), якія знаходзіліся непадалёк ад правага флангу польскага войска, любым коштам утрымаць пазіцыю, каб аддаліць палякаў ад удару ў бок, і ў спіну. Тры беларускіх харугвы і наўгародскія найміты выканалі цяжкую задачу, хоць панеслі значныя страты, а адна  з іх загінула цалкам. Рыцары Валенрода не змаглі зламаць іх. Длугаш пісаў:

"У гэтай бітве рускія рыцары  Смаленскай зямлі зацята ваявалі, стоячы пад уласнымі трыма  сцягамі, адны толькі не пусціўшыся  наўцёкі, і тым заслужылі вялікую славу. Хоць пад адным сцягам яны былі жорстка пасечаны, і сцяг іх быў утоптаны ў зямлю, аднак у двух астатніх атрадах яны выйшлі пераможцамі, ваюючы з найвялікай адвагай, як  мужам і рыцарам, і нарэшце, злучыліся з польскімі войскамі…"(24). Смаленскія харугвы, як жа была іх разлічыць у час бітвы, калі Длугаш піша што ў войску Вітаўта было толькі два сцягі, калюмна і пагоня.Смаленскія харугвы рашылі зыход – бітвы. Так расійскія навукоўцы бачаць гэтую бітву, таму што Смаленск- гэта- расійскі горад. Но вось расійскія навукоўцы 18-19 ст. сцвярджалі што Смаленск гэта этнаграфічна беларускі горад. І вось у чым яшчэ пытанне, калі б ліцвінскае войска “уцякала”, тады б і уцякалі, і смаленскія харугвы, но яны ні на крок не зышлі з пазіцый, і цалкам палеглі.Не было каму даць – дапамогі, а пасля крыжацкай навалы- тры харугвы супраць – шасці, сямі харугв, но яны вытрымалі ў гэтай “разне” і сталі легендай вайсковай трываласці.

Цяжкая конніца ордэна не магла хутка рухацца па перасечанай мясцовасці, гэта дазволіла Вітаўту перагрупіраваць войскі. Ён своечасова накіраваў на дапамогу Сімяону - Лугвену тры харугвы са свайго рэзерву. Затым пачалі вяртацца ў бой харугвы, засмучаныя няшчырым адступам. Мацей Стрыйкоўскі апісаў гэты эпізод бітвы наступным чынам:

"Смаленская, Троцкая шляхта, Віленская  з Граднянамі,

Бачачы ўжо літоўскі лад слабым і змяшаным,

 адзін аднаго, адразу прыйшлі  да справы,

І з крыжакамі ізноў пачалі бой крывавы"…(25)

На левым флангзе хаўруснага войска, адлучаным ад правага ўзгоркам, адбываўся свой бой. Пасля таго, як татары і ліцвіны разгулялі няшчыры адступ, крыжакі Ліхтэнштэйна пайшлі на палякаў. Палякі рушылі ім насустрач.

Цікавая акалічнасць - войска ўчорашняга язычніка Ягайла, раптам стаўшага каралём хрысціян-палякаў, ішло на войска ордэна Найсвяцейшай Панны Марыі пад урачысты спеў малітвы Ёй жа, Чысцюткай Панне: "Багародзіцы Панна цешся…". У гэтым было сапраўды штосьці фатальнае.

Конныя харугвы каралеўства і ордэна сышліся сценка на сценку. Ян Длугаш пісаў:

"Калі ж шэрагі сышліся, то  падняўся такі шум і грукат  ад якія ломяцца дзіды і ўдараў аб даспехі, як быццам бурыўся нейкі велізарны будынак, і такі рэзкі ляск мячоў, што яго выразна чулі людзі на адлегласці некалькіх міль. Нага наступала на нагу, даспехі ўдараліся аб даспехі, і наканечнікі дзід накіроўваліся ў твары ворагаў, калі ж харугвы сышліся, то нельга было адрозніць нясмелага ад адважнага, мужнага ад баязліўца, бо тыя і іншыя згрудзіліся ў нейкі клубок і было нават немагчыма ні змяніць месца, ні прасунуцца на крок, пакуль пераможца, скінуўшы з каня і забіўшы суперніка не займаў месцы пераможанага. Нарэшце, калі дзіды былі пераламаны, шэрагі таго і іншага боку змяшаліся, і даспехі з даспехамі настолькі ступіліся, што выдавалі пад ударамі мячоў і сякер, насаджаных на тронкі, страшны грукат, які вырабляюць молаты аб кавадлы, і людзі біліся, якія душацца канямі; і тады сярод бітвы самы адважны Марс мог быць заўважаны толькі па руцэ і мячу".(26)

Вось як пра тое ж пісаў Сянкевіч, перафразоўваючы Длугаша:

"Металічная сцяна ордэнскага  войска, апусціўшы забралы глухіх  шаломаў, з цяжкім крыкам абрынулася  на іншую такую ж сцяну польскіх  рыцараў. Ад удараў па жалезе  і трэска, як ломяцца дзіды, шум стаяў да нябёсаў. Ляск мячоў быў чутны за некалькі міль, даспехі ўдараліся аб даспехі, і наканечнікі дзід накіраваны на твары ворагаў. Сцягі і штандары той і іншай раці змяшаліся ў падняўшымся пыле і нельга было адрозніць адважнага ад нясмелага, героя ад баязліўца, - усё згрудзілася ў апантаны клубок што змагаюцца. Немагчыма было зрабіць і кроку, не забіўшы ворага і не скінуўшы яго з каня. Дзіды былі ўжо пераламаны. Грук даспехаў, звон мячоў і сякер, пасаджаных на доўгія тронкі, выраблялі такі страшны грукат, сапраўды ў тысячах гамарняў молаты білі па кавадлах. Людзі, раздушаныя цеснатой, гінулі пад капытамі канёў. Уздрыгваючы і хілячыся, жалезная сцяна падавалася то наперад, то назад, пярэднія шэрагі ўжо ляглі косткай пад капыты варожых канёў і нельга было зразумець, хто асільвае ў баю, і ці асільвае?"(27)

Палякам даводзілася туга, яны насілу стрымлівалі націск 20 палкоў вялікага комтура Куна фон Ліхтэнштэйна.

Камандзір атрада чэшскіх  наймітаў Ян Сарноўскі быў паранены ў галаву. Пасля гэтага яго ваяры (каля 300 чалавек) сышлі з поля. і спыніліся ў лесе. Каралеўскі падканцлер Мікалай Тромба паскакаў да іх - угаворваць. Невядома, што ён ім казаў, але факт, што выслухаўшы яго і адпачыўшы, ваяры вярнуліся на поле бою.

Тым часам пад магутным напорам крыжакоў пачалі адыходзіць польскія рыцары. Гэта быў крытычны момант. Забіты польскі сцяганосец выпусціў вялікую Кракаўскую харугву з малюнкам белага арла. Яе тут жа падхапілі і зноў паднялі.

Аднак тэўтоны ўспрынялі гэта падзенне як божы знак пра хуткую перамогу і пачалі спяваць велікодны гімн "Хрыстос уваскрэс пасля ўсіх пакут…" (Christ ist erstanden von der Marter allе…). Але Ягайла своечасова паслаў падмацаванне з рэзерву, якое выправіла становішча.

Сянкевіч напісаў пра гэты момант бітвы так:

"Крык рацяў узняўся да  нябёсаў, потым, сапраўды вясновы  гром з працяглым, трэскам пракаціўся  над полем - харугвы сышліся  адна  з адной, і ўсё ўтапілася ў паднятым пыле. Вось пусцілася наўцёкі харугва Святога Георгія на каралеўскім крыле, у якой служылі чэшскія і мараўскія найміты якую вёў чэх Ян Сарноўскі. Харугва сышла ў гай, дзе стаяў кароль Ягайла.

Тым часам пад націскам крыжакоў захістаўся вялікі сцяг караля Ўладзіслава, якое нёс Марцін з Вроцімавіч, кракаўскі харунжы, рыцар герба Полуказы. Яно ўжо бурылася на зямлю, калі падаспелі рыцары адборнага каралеўскага атрада, падхапілі яго і ўсталі грудзьмі, абараняючы сцяг. Тут закіпеў самы люты бой. Палякі ў апантанасці, не літуючы жыццяў, рынулі на нямецкія шыхты, перакуліўшы, знішчыўшы і ўтаптаўшы ў зямлю пераможных супернікаў".(28)

Сеча працягвалася, ішла пятая гадзіна бою. Раптам сталі адыходзіць дзве харугвы з Кульмскай (Хелмінскай) землі, падпарадкоўваючыся лжываму сігналу свайго сцяганосца Нікеля фон Рэніса. Вынікаючы іх прыкладу, за імі рушылі ўслед чатыры ордэнскія харугвы на чале з вялікім комтурам Вернерам фон Тэцінгенам. Потым Длугаш выдумаў гісторыю пра  Ягайлу, як яго чуць не забілі.

Так манеўр нясчырага адступу вырашыў лес тэўтонаў на флангу Валенрода, і пашыхтаваныя войскі ВКЛ пайшлі на дапамогу польскаму войску на флангу Ліхтэнштейна.  Далей удар рэзерву Юнгінгена не дапамог тэўтонам, і войска тэўтонаў страціла сваю небывалую моц.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.4 Завяршэнне бітвы

 

Рашучы напад 16 харугваў на чале з магістрам, магло б вырашыць лёс бітвы, калі б перад імі апынуўся іншы супернік, меней дасведчаны і адважны. Як ужо сказана, харугвы Вітаўта вярнуліся, і атакавалі ўдарную групу магістра з флангу і тылу. Пасланыя ў абыход польскія атрады пачалі атачаць правы фланг крыжакоў з паўднёвага захаду. Гэта стала пачаткам канца.

Групу вярхоўнага магістра і правы фланг ордэнскага войска, літвіны і палякі атачылі паасобку. Некаторы час крыжакі стрымлівалі націск, але, нарэшце, былі разбіты. Вярхоўны магістр загінуў. Вестка пра яго смерць імгненна абляцела поле, акрыліла хаўруснікаў і зрынула ў замяшанне іх супернікаў. Першымі здаліся рыцары Кульмскай зямлі. Услед за імі аддалі свой сцяг замежныя "госці" - сярод іх засталіся ў жывых толькі 40 рыцараў. Здаліся і хаўруснікі ордэна - щацінскі і алешніцкі князі.

Сянкевіч:

"Польскія і літоўска-рускія  харугвы зноў абрынуліся на  ворага з усёю сілаю. Ізноў  узвысіўся да нябёсаў  стогн  і ляск жалеза, але штосьці  ўжо зламалася ў нямецкім войску: з раніцы яшчэ неадольныя,  якія заяўлялі, што са сваімі  мячамі пройдуць усю Польшчу  з канца ў канец, яны пачалі  ўсё часцей і часцей валіцца  пад мячамі. Найміты адскочвалі назад, і Вітаўт, бледны ад захаплення, прасякаўся да нямецкага сцяга, а Ягайла, падбадзёрваючы сваіх, так крычаў, што ахрып, і назаўтра ледзь мог казаць толькі шэптам. "Пацямнела слава нямецкіх сцягоў". У шэрагах гэтых апошніх шаснаццаці харугваў, цалкам пасечаных, палі: магістр Прусіі Ўльрых, маршалы Ордэны, камандоры і ўсе найслынныя рыцары прускага войска".(29)

У ордэнскіх хроніках запісана, што вярхоўны магістр Ульрых фон Юнгінген загінуў ад рукі татарскага мурзы Багардзіна (хана Бах- эд-Дзіна). Зразумела, што смерць магістра ад рукі мусульманіна ("нявернага") служыла яшчэ адным папрокам супраць хрысціянскіх васпаноў Уладзіслава (Ягайлы) і Аляксандра (Вітаўта). Менавіта для таго, каб адвесці такі папрок, Ян Длугаш напісаў у сваёй хроніцы, быццам бы магістра забіў "прасты драб", гэта значыць радавы ваяр плебейскага паходжання. Але гэта яшчэ не быў канец бітвы. Шматлікія крыжакі, якія пазбеглі акружэння ці што вырваліся з яго, заселі ў сваім Вагенбурзе. Акружаны шэрагамі вазоў, забяспечаны пяхотай, лагер даваў магчымасць абараняцца. Але паспяховай абароны не атрымалася. Рашучым нападам Вагенбург быў узяты, амаль усе яго абаронцы забіты. Вялікі лік загінулых тут ордэнскіх ваяроў, тлумачыцца ўдзелам у гэтым эпізодзе бітвы пяхоты хаўруснікаў, якая складалася з сялян і гараджан. Па звычаях таго часу, прастачыны не маглі атрымліваць выкуп за палонных. Таму пяхота палонных не брала… Паводле Посільге, "татары, язычнікі [літвіны] і рэшткі палякаў накіраваліся наперад сотнямі, пераследваючы тэўтонскіх ваяроў на гэтай стадыі. Яшчэ шматлікія памерлі, калі яны дасягнулі бачнай бяспекі ў сваіх фургонаў. Справа ў тым, што абознікі залучаныя за грошы ці сілком мабілізаваныя на службу Ордэну, паварочвалі зброю супраць сваіх ранейшых гаспадароў і забівалі якія вяртаюцца рыцараў". "Хроніка канфлікту" адзначае, што "калі вораг зразумеў, што ім не сысці жывымі, рыцары пачалі фармаваць ахоўны круг са сваіх фургонаў. Але і ён неўзабаве не змог выратаваць іх ад мячоў. Тут было забіта больш рыцараў, чым у любым іншым месцы на поле бітвы".

 

Тым часам кароль Ягайла вынікал сваім войскам. Калі ён дасягнуў захопленага варожага лагера, то дэманстратыўна апалы на калены і дзякаваў Бога за перамогу. Яго ваяры рабавалі захоплены абоз: "Яны знайшлі фургоны, загружаныя наручнікамі і кайданамі, якія вораг прыгатаваў для польскіх палонных. Іншыя фургоны былі поўныя паходняў, прасякнутых маслам і смалой, іншыя вазы былі напоўнены вялікай колькасцю стрэл. Дзякуючы веры ў Бога, зараз палякі закоўвалі тэўтонцаў у іх уласныя ланцугі і наручнікі... Запатрабавалася толькі чвэрць гадзіны для войска караля, каб разрабаваць некалькі тысяч фургонаў".

Прыкладна ў 18 гадзін бітва скончылася ўзяццем польскай і літоўскай пяхотай Вагенбурга поруч вёскі Грюнефельде (ці Грунвальд).

Геройскую смерць на поле бітвы прынялі амаль усе саноўнікі Тэўтонскага ордэна. Апроч вярхоўнага магістра загінулі вялікі маршал фон Валенрод, вялікі комтур (камандор) фон Ліхтэнштэйн, вялікі шатны Альбрэхт фон Шварцбург, вялікі скарбнік (скарбнік) Томас фон Мергейм, а таксама 14 комтураў (камандораў) і 15 войтаў . Адным словам, амаль усё ("вялікія захавальнікі"), за выключэннем вялікага комтура Вернера фон Тэцінгена, якому атрымалася бегчы. Разам з імі "выпілі смяротную чару" 203 ордэнскіх рыцара, "а іншых - незлічонае мноства", як звычайна пішуць у падобных выпадках.

Падчас уцёкаў загінуў Генрых фон Швельбок - камандзір харугвы з Тухалі. Яшчэ да бітвы ён загадаў насіць перад сабой два аголеных мяча і ўсім казаў, што не ўкладзе іх у ножны, пакуль не афарбуе крывёй ворагаў. Атрымалася з дакладнасцю наадварот.

Трое вяльможаў ордэна - Генрых Шаумбург, фогт ордэнскай правінцыі Самбія, Юрген Маршалк - збраяносец вярхоўнага магістра і Марквард фон Зальцбах - комтур Брандэнбурга, былі ўзяты ў палон і забіты ўжо пасля канчатка бітвы. Пра забойства Шаумбурга і Маршалка паведамляецца, што прычынамі нібы паслужылі іх дзёрзкія паводзіны . Што да фон Зальцбаха, то нагадаю, што менавіта Марквард абразіў Вітаўта, быўшы амбасадарам. Вітаўт пры выглядзе яго сказаў па-нямецку "Du bist hi Markward…" ("Ты тут, Марквард…"). На гэта крыжак рэзка адказаў: "Так, і спакойна прыму тое, што мне прыгатаваў учорашні дзень. А табе, князь, то ж можа прынесці дзень сённяшні ці заўтрашні, бо не ў тваёй сіле вызначыць лёс." Угневаны Вітаўт падаў знак, комтура адвялі ў жыта і знялі яму галаву - нягледзячы на пярэчанні караля Ўладзіслава (Ягайла).

Як ужо сказана, сама бітва адбывалася з 12 да 18 гадзін. Яшчэ две гадзіны да заходу сонца (па мясцовым часе сонца заходзіць 15 ліпеня ў 19 гадзін 51 хвіліну) працягвалася пагоня за ўцекачамі. Усю ноч з 15 на 16 ліпеня войска вярталіся з пагоні, вялі палонных, везлі захопленыя харугвы і здабычу - канёў, зброя, даспехі… Сянкевіч пісаў: