Бастауыш оқыту үдерісінде ұлттық ойындарды қолдану

И.Д.Левитовтың  пікірінше, оқушылардың  әлеуметтік құндылық  қабілеттері  деп  іс-әрекет  қорытындысында  жаңа  бір  нәрсені  үйренулері  және  оқушылардың  даралық  бейімділіктерінің,  қабілеттерінің,  тәжірибелерінің  көрінуі  болып  табылады.  Бастауыш  сынып  оқушысының  зейіні  тұрақсыз,  импульсивті,  қабылдау  мүмкіндіктері  де  әр  түрлі  болады.  Баланың  жасырын,  тіпті  тым  тереңде  жатқан  қабілеттерінің  көрінуіне  мүмкіндік  жасау  тек  оқыту  үрдісі  кезінде  үлкендердің  басшылығымен  жүзеге  асады.

      Оқушылардың  жалпы  әлеуметтік құндылық  қабілетінің  құрамдас  компоненттерін  анықтауға  бағытталған  еңбектер  де  жеткілікті,  атап  айтсақ, И.Л.Лернердің,  А.Н.Луктың,  В.И.Андреевтің,  А.Л.Яковлевтің, Д.Б.Богоявленскаяның  еңбектері.

       А.Н.Лук  әлеуметтік  құндылық  қабілеттің  компоненттерінің  құрамына  басқа  көзқарас  тұрғысынан  келе  отырып,  әлеуметтік құндылық  қабілеттерді  үш  негізгі  топқа  бөліп  қарастырады:

1)       ынтамен  байланысты  қабілеттер   (қызығушылық  және  икемділік)

2)       темпераментпен  байланысты  қабілеттер   (көңіл-күй)

3. ақыл-ой  қабілеттері.

А.Н.Луктың  оқушылылардың  әлеуметтік құндылық  қабілеттерінің  компоненттері  құрамына  қатысты айтқан  пікірі  құнды  және  оны  төмендегі  себептерге  сәйкес  түсіндіруге  болады:

1. оқушы  кез-келген  іс-әрекет  нәтижесінде  жақсы  нәтиже  алу  немесе  белгілі  бір  қабілет  түрін  дамыту  үшін  алдымен  осы  іс-әрекетке, қабілетке  деген  оның  қызығушылығы,  ынтасы  болмаса,  оның  нәтижесі  де төмен  болатыны сөзсіз.
2. көңіл-күй  бұл  кез-келген  істі  орындауға  негізгі,  қажетті  көрсеткіш  деуге  болады.  Сондықтан  да  бастауыш  сынып  оқушыларының

әлеуметтік құндылық  қабілеттерін  дамытуда  олардың  осы  бағыттағы  іс-әрекеткедеген  көңіл-күй  деңгейі  маңызды,  сондай-ақ  олардың  жұмысының  нәтижелілігіне  әсер  ететіні  белгілі.  

3. кез-келген  іс-әрекетті  біз  ақыл-ой  қабілеттері  негізінде  ғана  іске  асыра  аламыз. Сондықтан  да  оқушылардың  әлеуметтік құндылық  бағытта  жұмыс  істеулері  де  алдымен  оны  ақыл-ой  қабілеттері  арқылы  жоспарлап алып,  оны  практика  жүзінде  іске  асыруларын  талап  етеді.

Я.А.Пономарев  «Знание, мышление, умственное  развитие» атты  еңбегінде   кез-келген  Әлеуметтік құндылық  бағыттағы  іс-әрекеттің  негізгісі-Әлеуметтік құндылық  ойлау  дей  отырып,  оның  даму  критериі ретінде  іштей жоспарлау  әрекетін  немесе  «ойша»  әрекеттену қабілеттерін  алады.

      Автор  пікіріне  қосылуға  болады,  себебі  ешбір  іс-әрекеттің,  соның  ішінде  әлеуметтік құндылық  бағыттағы  іс-әрекеттің  «ойша»  әрекеттенуінсіз  іске  аспайтыны  анық.  Сондай-ақ  балалардың  «ойша»  әрекеттенуі,  яғни  ойша  санауы,  талқылауы,  жоспарлауы  және  т.б.- бұл  адам  интеллектісінің  айрықша  көрсеткіші  болып  табылады.  Біріншіден,  адам  ойша  әрекеттене  отырып  нәтижесінде  не  алатындығын,  яғни  болашақта  алатын  нәтижесінің  бейнесін  көз  алдына  елестете  алады. Екіншіден, қойылған  мақсатқа  жету  жолын  жоспарлап,  алынбақшы  нәтижеге  жету  тәсілін  ойша  құрастыра  алатындығын  көреміз.

     Психологиялық  зерттеулерге  қарағанда  оқушылардың «ойша»  әрекеттену  қабілеттері  әсіресе,  бастауыш  мектеп,  яғни  негізгі  оқу  іс-әрекетті,  дағдылары  қалыптасқанда  үздіксіз  дамиды  және  сондай-ақ  олардың  Әлеуметтік құндылықпен  өзін-өзі  көрсете  білу  қажеттігі  басым.  Бұл  оның  жеке  тұлғасының  анықтауына  өз  қабілетін  жүзеге  асыруға  және  оның  қанағаттандырылуы  оқушыға  әрқашан  қуаныш  сезімін  тудырады  деп  есептейді.В.В.Давыдов  оқушыларда  осы  кезеңде  байқалатын  психологиялық  жаңа  сапалық  қасиеттерді  сипаттай  отырып  былай  дейді: «Оқушы  өз  әрекетінде  барынша  көп  қадам  жасаған  сайын  ол  тапсырманың  түрлі  нұсқаларын  салыстыра  алады  және  есептің  шешуін

бақылай  алады.»

      Адамның  жан-жақты  дамуының  әлеуметтік  жағдайларға  тәуелді  екенін  ХҮІ-ХҮІІ ғасырларда  алғашқы  рет  байқаған  гуманистер  социал-қиялшылдар  Томас  Мор  және  Томмазо  Кампанелла.  Мор  жеке  адамды  дамытудың  негізі- жалпыға  бірдей  және  міндетті  оқу,  оқуды  ана  тілінде  жүргізу,  балаларға  ғылымның  әр  түрлі  салаларынан  теориялық  білім  беру, оны  еңбекпен  ұштастыру  болады  деп  өзінің  бұл  пікірін  Утопия  кітабында  сипаттайды. Ал  Кампанелла  адам  баласының  дамуы,  жарасымды  қалыптасуы,  оның  бақытты  өмір  сүруіне  байланысты,  сондықтан  баланың  ақыл-ойын,  қабілетін  дамыту  үшін  игілікті,  қажетті  жағдайлар  жасау  керек  деді.                       

            ХІХ ғасырдың  басында  қиялшыл  соцтализмнің  ілімін  жасаушылар 

 Ш.Фурье,  Роберт Оуэн  және  Сен-Симон  балаларды  жан-жақты  қабілетті  дамыту,  яғни  оларды  біліммен  қаруландыру,  өмірге,  еңбекке  даярлау  тәрбиеге  байланысты  деп  түсінді.

Бала  үнемі  оқу  әрекетінің  нәтижесінде  еңбек  етуге,  ізденушілікке, келешекте  арнаулы  оқу  орнына  түсуге  қабілнтті  болып  шығады.

     Адамның  рухани  дамуының  көзі- еңбек. Ф.Энгельс  еңбектің  тарихи  рөлін  қарастыра  келіп,  белгілі  жағдайда  адамдыжаратқан  еңбек  деген  қорытындыға  келді.  Олай  болса,  еңбексіз  даму  жоқ,  еңбексіз  кері  кетушілікке  ұшырауға  болады. Еңбек- адамның  көркі,  бақыты,  қоғам  байлығы.   Қоғамда  қабілетіне  қарай  еңбек  етуәрбір  адамның  әдетіне,  ең  бірінші  өмірлік  қажетіне  айналады. Еңбекке  жарамды  әрбір  адам  өзінің  өмірі  мен  қызметіне, қоғамдық  әл-ауқатын  арттыруға, қажетті  нәрселерді  жасауға  тиіс.

      Педагогикалық  тұрғыдан  еңбек – баланы  жан-жаұты  дамытып,  қалыптастырудың  күшті  құралы.Бала  жастайынан  еңбек  етуге  талпынады.Оны  еңбек  дағдыларына  үйрету  үшін  үйелмен  мен  мектепте  еңбек  тәрбиесі  қазіргі  заман  талаптарына  сай  ұйымдастырылып  жүргізілуі  керек.  Мектепте  бұл  іс-әрекеттің  бірнеше  түрлері бар.  Олар: баланың  өзіне-өзі  қызмет  етуі, қоғамдық  пайдалы  еңбек,  өнімді  еңбек.  Әрекеттің  мұндай  түрлері  оқушылардың  жас  ерекшеліктеріне  сай  іске  асырылады.  Еңбек  әреті  жүйесінде  оқушылардың  өзіне-өзі  қызмет  етуінің  мәні  зор.

     Қоғамдық  пайдалы  еңбек  түрі  оқу-тәрбие  жұмыстарының  мақсаттарына  сәйкес  жүргізіледі.

     Оқушылардың  өнімді  еңбекке  қатысуының  үлкен  тәрбиелік  мәні  бар.Олардың  өнімді  еңбек  ьарысында  жауапкершілігі  артады,  іскерлік  қабілеті  дамиды.

      Сонымен  қоғамдық  пайдалы  және  өнімді  еңбекке  тікелей  қатысу  оқушыларды  іскерлікке  ғана  үйретіп  қоймай,  олардың  дене  күштері  мен  ақыл-ойын  дамытуға  ықпал  жасайды,  сабақта  алған  білімдерін  тереңдетіп  жетілдіреді.Еңбек  іс- әрекетін  оқумен  ұштастырып  отырса,  баланың  әлеуметтік  тәжірибесі  молаяды.

      Адамның  жан-жақты  және  үйлесімді  дамуында  еңбек  шешуші  фактордың  бірі.Халық  еңбекті  асыл  мұрат  деңгейінде  қарады.Еңбек  дағдыларын  меңгеруде  зор  жігерліктің  қажет  екенін  жақсы  түсінді.Еңбек  сапасы  негізгі  көрсеткіш  ретінде  алынды.  Еркін  еңбек  барысында  өзініңжәне  бүкіл  қоғам  мүшелерінің  қажеттілігін  қанағаттандыру  үшін  адам  материалдық  және  рухани  құндылықты  жасайды.  Әлеуметтік құндылық  еңбек  барысында  адам  өз  күшінің  шамасын  және  қабілетін  анықтайды.

      Мектепте  еңбек  біліктерін  арттырудың  басты  міндеттері:  біріншіден,  еңбек  сүйгіштік  пен  еңбек  адамдарына  құрметпен  қарау;  екіншіден,  оқушыларды  халық  шаруашылығының  салаларындағы  еңбектің  түрлерімен  таныстыру  еңбек  іс-әрекетінің  барысында  олардың  дағдысы  мен  іскерлігін  қалыптастыру;  үшіншіден,  мамандықты  таңдауға  дайындау.

     Балаларды  еңбекке  психологиялық  және  практикалық  тұрғыдан  дайындау – бұл қоғам  үшін  оқушылардың  пайдалы  еңбекке даярлығын  және  еңбекті  өз  бетімен,  өз  еркімен  ынталанып  орындауға  үйрету. Бұл  өте  күлделі  процесс- мұнда  оқушылардың  әдеті,  сезімі  қалыптасады.

     Еңбек  етуге  әдеттену- бұл  жай  ғана  еңбекке  үйрену  емес,  бұл  адам  тәрбиесінің  жоғары  деңгейі,  еңбек  процесіне  құштарлық,   еңбек  етуге  әзірлік,  жұмысты  істей  білу,- деді  Н.К.Крупская.

     Оқыту  және  тәрбие  жұмысының  барлық  жүйесі  оқушыларды  еңбекке  психологиялық  және практикалық  тұрғыдан  дайындау  міндеттерін  шешуге  бағытталуы  тиіс.

     Еңбек  тәрбиесі  үшін  өте  маңызды  еңбек  сабағы.  Онда  оқушылар  еңбек  дағдыларына  үйренеді,  техникалық  білімді  игереді.  Еңбек  сабақтары  барысында  оқушылар  жалпы  және  техникалық  білімге  сүйенеді.

      Еңбек  сабақтарының  процесін  жетілдіру  оқушылардың  еңбекке  зерттеу  және  әлеуметтік құндылық  қатынасын  қалыптастырады. Оқушылар  мектепте  алған  білімдерін  дайдаланып,  практикалық  дағдылар  мен іскерлікті  игереді.  Осындай  әлеуметтік құндылық  жұмыстың  барысында   әр  түрлі  пәндер  бойынша  оқушылардың  білімі  байымды  тереңдейді,  ғылыми-зерттеу  ісіне  машықтанады

    Оқу  еңбегі  бала  үшін  ойға  толы,  инемен  құдық  қазғандай,  ақыл – ойдың  кемелденуін  талап  ететін  ең  ауыр  еңбек  екенін  К.Д.Ушинский  ескерткен  болатын.   

     Оқу  іс-әрекетінде  қажетті  бақылау,  өзін-өзі  бақылау,  сондай-ақ  есептің  шешуін  ауызша  түсіндіруді  талап  ету,  бағалау  қажеттігі  бастауыш  сынып  оқушыларында  ішкі  жоспар  бойынша  әрекеттенуге  және  ойша  жоспар  құруға  жағдай  туғызады. Бастауыш  сынып  оқушыларының  Әлеуметтік құндылық  қабілеттері,  әсіресе,  ән-күйде,  ойын  үстінде,  еңбек  сабақтарында  жаңа  бір  нәрсені  ашумен,  құрастырумен,  білумен  байланысты  көрінеді. 

     Қазіргі  мектепте  әлеуметтік  тапсырыс -  терең  ойлай  білетін  Әлеуметтік құндылық  бағытта   әрекет  ететін  адам  даярлау. Заттық  нәрселер  мен  іс  жүзінде  әрекет  ету  бастауыш  мектеп  оқушыларының  шынайы  болмысты  сезім  арқылы  танып  білуін  қамтамасыз  етеді.  Мұның  өзі  заттық  нәрселермен  әрекет  ету  барысында  оларды  оқушылардың  өз  қолдарымен  ұстап,  сипап  көруі,  қарап  шығуы,  тыңдап  байқауы  арқылы  жүзеге  асырылады.  Бұл  сезімдік  таным  ақыл-ой  үшін  нақты  ақпарат  болып  табылады,  яғни  айнала  қоршаған  дүние  туралы  алғашқы  білім  түйсіктерін  қалыптастырады.  Мұның  салдары -  ойлау  қабілеттерінің  дамуы.  Баланың  іс  жүзінде  өзгеріс  енгізуші  қызметі  заттың  өзін  және оның  бөлшектерін  неғұрлым  мұқияттылықпен  терең  зер  сала  қарап  шығуға  бағыт-бағдар  береді,  яғни  заттың  «неғұрлым  мұқият  әрі  терең  ой  жүгірте  қарап  шығуын»  қажет  етеді.

      Оқуды  еңбекпен  ұштастыру  оқушылардың  ынтасын,  қызығушылығын  еңбек  және  адамгершілік  тәрбиесін  кешенді  түрде  дамытуда  рөлі  өте  зор.  еңбек  біліктілікті  іске  асыруда  бірқатар  педагогикалық  шарттарды  есте  ұстаған  жөн:

• еңбекке  тәрбиелеудің  нәтижелі  жүруі  баланың  еңбекке  неғұрлым  ертерек  қатыстырылуына  байланысты:
• балалардың  еңбек  әрекетінің  қоғамдық  мағынасы  және  идеялық-өнегелік  негізі  болуы  керек:
• еңбек  тапсырмасын  орындағаннан  кейін  оның  ьолымды  нәтижесі  баланың  өз  күшіне  сенімділігін  қуаттайды,  қуаныш  сезімі  артады. Неғұрлым  еңбек  нәтижелі  болса,   соғұрлым  оның  ықпалы  күшті  болады:
• еңбек  баланың  психикалық  және  физиологиялық  ерекшеліктеріне  сай  ұйымдастырылуы  қажет. Еңбегінің  негізгі  түрі  ойын  болып  табылатын  кіші  мектеп  жасындағы  баланың  еңбегі  ойынмен  ұйымдастырылуы  керек.  Еңбектегі  сияқты  ойында  да  ойға  күш  салу  және  жауапкершілікті  сезіну  бар:
• еңбек  іс-әрекеті  барысында  оқушылар  тек  тапсырманы  орындап  қоймай,  өз  еңбегін  өз  бетімен  ұйымдастыруды  үйренуі  керек.

      Оқушының  ойлау  қызметі  оның  моторикалық  іс  жүзіндегі  өзгеріс  енгізуші  қызметімен  ұштасып  бір-бірімен  қосылған  кезінде  оңайлана  түседі.  Бұл  жерде  «өзгеріс  енгізуші  қызмет»   деген  ұғымға  баса  назар  аудару  керек. Өйткені,  таным  дамуының  алғашқы  кезеңінде  моторикалы,  затты  қолмен  ұстап  көру  қызметі  басым  болып  келеді.  Егер  оқушыларға  берілетін  тапсырмалар  оларға  ешқандай  қиындық  келтірмейтін  болса,  онда  ойлану  қажетсіз  деген  сөз.  Мәселені  шешу  барысындағы  сәтсіздіктер  мен  қиындықтар   ойланып- толғануды  тудырады,  олар  психикалық  жаңа  құрылымдардың  қалыптасуына  ықпал   етеді(жаңа  білімдер,  ақылға  салыпәрекет  ету  қабілеті,  дәлел іздеу,сезіне

орындалатын  нысанға  деген  қабілет  түрлері  мен  қатынас  жасау  тәсілдері  пайда  болады)

       Психология  ғылымындағы  праксиологиялық  деген  ұғым  оқушының  практикалық  іс-әрекетке  деген  қабілеті  мен  икемділігін  айқындайды.  Оның  ойдағыдай  дамуын  жетілдіретіндер:  талап,  қызығу  және  бейімділік  сияқты  қасиеттер.  Адам  қабілетінің  әр  қилы  болуын  ұлы  физиолог  сигнал  жүйелерінің  өзіндік  ерекшеліктерімен  түсіндіреді.  Әдетте  ол  адамда  әр  түрлі  болып  келеді.   Кейбір  оқушының  ойлау  жүйесі  мен  зерделеу  деңгейінің  өзгеден  жоғарырақ  тұратыны  шындық. Бірақ  оның  барлық  пәндерден  бірдей  үздік  болуы  екіталай.  Яғни,  ол  өзі  ерекше  қадір  тұтатын  пәніне  ғана  қабілет-қарымы  ашылып,  бүкіл  болмысымен  жарқырап  көрінеді де,  өзге  пәндерге  белсенділігі  тежеліп  қалады. Мұндай  жағдайда  мұғалім  оқу-тәрбие  жұмысын  психологиялық  ерекшеліктер  мен  педагогикалық  ерекшеліктер  мен  педагогикалық  заңдылықтарды  үйлестіре,  сабақтастыра  атқаруы  тиіс.  Сонда  ғана  жұмыстың  нәтижелі  болары  ақиқат.