Тура жалақы қоры жұмысшы- кесімді
мен мерзімділіктердің еңбегіне ақы төлеуді
көрсетті. Жалақының сағаттық қоры тура
жалақы мен басқа төлемдерді қамтиды:
жұмысшыларға сыйақы, түнгі уақыттағы
жұмысқа қосымша төлем, бригадалар бастаған,
оқушылардың оқуына, сонымен қатар, жұмысшының
кінәсінсіз жарамсыздыққа ақы төлеу. Күндік
жалақы қорына, жалақының сағаттық қоры
және жасөспірімнің қысқартылған жұмыс
күніне ақы төледеу кіреді. Айлық (жылдық)
жалақы қорына жалақының күндізгі қорын,
демалысқа ақы төлеу, мемлекеттік міндеттемелерді
орындау уақытына, демалыс жәрдемақыларына
төлем, басқа кәсіпорындарға іссапарға
кеткендерге жалақы немесе оқуға, қызмет
істеген жылдарына сыйақы және т.б. Мұндай
жалақы қорын саралау жалақы қорымен қолдану
бағыттарына егжей- тегжейлі сараптама
жүргізеді.
Әрілендірілген әдіспен еңбекті
жобалауды жасағанда жалақы қорын анықтаудың
екі әдісін қолданады және өнеркәсіптік
– өндірістік персоналдардың барлығына
әлеуметтік төлемдерді: бірінші, -жұмысшылардың
есептік саны және олардың орташа жалақысының
деңгейінің негізінде; екіншісі, - өнімнің
бірлігінде жалақының шығындарының нормативтері
бойынша. Бірінші әдіс бойынша, өнеркәсіптік
– өндірістік персоналдарға жалақының
жобалық қоры, жобаланатын орташа жалақыға
жұмысшылардың есептік санын көбейту
жолымен анықталады. Бірақ, өндірістің
күрт төмендеуі, жоғары инфляция жағдайларында
жалақы қоры мен әлеуметтік төлемдерді
есептеудің мұндай әдісі, оның шамасын
тек шамалап анықтауға мүмкіндік береді,
әдеттегідей, едеуір жоғары. Сондықтан,
ірілендірілген әдіспен жалақы қорын
есептеу өндірістік программалау негізінде
нормативті жобалау мен нақтыланады және
оның еңбекті көп қажет ететіндігімен,
өндірісте әрекет ететін нормативтерді,
жұмысшылардың біліктілік деңгейімен
құрамын ескере отырып есептелген, тарифтк
жүйелерді қолданылатын формаларды және
штаттық кестедегі жалақылар жүйесі.
Нарықтық қатынастар шарттарындағы
жобалаудың нормативті әдісі, еңбекке
ақы төлеуге бөлінген құралдар сомасының
өндірістік көлемімен аса тығыз байланысын
қамтамасыз етеді, өндірістің көлемін
жоғарлатудағы өнеркәсіптің қызығушылығын
жоғарлатады, өз жұмысының нәтижесіне
байланысты еңбек ұжымы және әрбір жұмысшының
жалақыға байланыстылығын күшейтеді,
еңбекке ақы төлеуге бөлінген құралдар
шығынының нәтижесін бақылау жүйесін
жақсартады. Нормативті жобалау жалақы
қоры (ДЗП) мен әлеуметтік төлемдердің
(СВ) егжей- тегжейлі есептеу қажеттілігін
алып тасталмайды және жалпы кәсіпорындағы,
цехтардағы, қызметтердегі, бөлімшелердегі,
жұмысшылардың барлық стандарттарындағы
орташа жалақы.
Нормаланған жұмыспен айналысатын
кәсіпорынның негізгі және көмекші жұмысшылардың
жалақысының нормативті қоры әрбір зат
бойынша келесі жинақталған формуламен
анықталады:
Нормаланбаған жұмыс істейтін
көмекші жұмысшы-мерзімдіктердің жалақы
қоры, өзіне түрлі қосымша төлемдерді,
үстемелерді қамтитын қосымша жалақының
жобаланған коэффициентін есептей отырып,
штаттық кестемен анықталады.
Кәсіпорынның өндірістік және
функционалдық болімшелеріндегі қызметкерлердің,
мамандардың, басшылардың жалақы қорында
штаттың кестемен анықталады, мұнда лауазым
отаулары және олардың жобаланған сыйлықақы
процентін ескере отырып жалақы мөлшері
болады.
Жалақы мен әлеуметтік төлемдерді
жобаланған зауыттық қоры, құрылымдық
бөлімшелер бойынша орындалатын жұмыстың
еңбек қажеттілігін, еңбек шарттарын,
орындалатын жұмыстың жауаптылығын ескере
отырып таратылады. Бөлінген қор лимит
болып табылады, оның шегінен кәсіпорынның
құрылымдық бөлімшелеріне құқығы болмайды.
Орташа жалақыны есептеуде есептеу
кезеңінен жұмысшының айлығын бөлектеп
сақтай отырып немесе аймақсыз жұмыстың
босалу уақытысы алынып тасталынады, сонымен
қатар, уақытша еңбекке жарамсыздық уақытысындағы.
Ынталандырушы сипаттағы сыйлық ақы мен
басқа да төлемдер, есептеуде орташа жалақы
уақытпен олардың іс жүзінде есептеуінде
қосылады, ал жылдың сыйлықақы мен қызмет
істеген жылдарына сыйақы 1/12 мөлшерінде
есептеу кезеңінің әрбір айына.
Жалақы қорының құрамына,
біріншіден еңбекке ақы төлеу жүйесіне
және формасына тәуелсіз тарифтік мөлшерлемеге,
айлыққа немесе келісімді бағалауға жалақы;
екіншіден заттай айлық түрінде берілетін
өнім құны; үшіншіден, ынталандырушы төлемдері;
төртіншіден, өтемақы сипатындағы төлемдер,
жұмыс тәртібімен жіне еңбек шарттарымен
байланысты; бесіншіден, заңнамаға сәйкес
жұмыс істемеген уақытқа ақы төлеу (жыл
сайынға немесе қосымша демалыстарға
ақы төлеу, жасөспірімдердің жеңілдік
сағаттарына ақы төлеу, жұмыстағы арнайы
үзілістерге және жұмысшының кінәсінсіз
тоқтап қалушылыққа ақы төлеу және т.б)
кіреді.
7.4 Жалақы қорының ауыспалы
бөлігінің өзгеруіне факторлардың
әсер етуін есептеу.
Фактор |
ДЗПабс |
ДЗПотн |
Өнім өндірісінің көлемі |
|
|
Өндірілген өнім құрылымы |
|
|
Өнімнің меншікті еңбек қажеттілігі |
|
|
Еңбекке ақы төлеу деңгейі |
|
|
Жалпы |
Сонан кейін,еңбекке
ақы төлем қорының тұрақты бөлігінде өзеріс
себептеуші талдау керек, жұмысшы мерзімдіктердің,
бала –бақшаларда клубтарда, санаторий-
профилокторийларда қызмет етуші жұмысшылардың
және т.б. жалақысы қайда кіреді, сонымен
қатар, төлемдердің барлық түрлері. Бұл
сағаттағы жұмысшылардың жалақы қоры,
олардың орта тізімдік қорына қорына және
уақыттың тиісті кезеңінднгі орташа табысқа
байланысты болады. Жұмысшы – мерзімдіктердің
жылдық бір жұмысшының жұмыс істеген күндеріне
байланысты болады.
Әлеуметтік сипаттағы төлемдерге:
ұжымдық келісім шарт бойынша жұмысшыларға
ұсынылатын демалыстарға ақы төлеу (заңнамада
қарастырылғаннан) зейнетақыға үстемелер
еңбек ардагерлерінің зейнетке кетердегі
бір жолғы жәрдемақылар; орта және жоғары
оқу орнына кәсіпорын жіберген жұмысшыларға
стипендиялар, аккредитациясы болатын;
жұмысшыларға емделуі үшін жолдамаларға
ақы төлеу және т.б.
Нарықтық қатынасқа өтумен үкімет
еңбекке ақы төлеу қорын жанама реттеуге
көмегі, бекітілген нормативтерге жоғарлататын
еңбекке ақы тқлеу қорына 1993-1999жж салық
салуды ендіре отырып.
6.3 Тұтынуға бағытталган
құралдарды қолдануды талдау
Ақы төлеу түрлері:
1. Еңбекке ақы төлеу
қоры
Кесімді бағалаулар
бойынша.
Тарифтік мөлшерлеме
және айлық бойынша.
Өндірістік нәтижелерге
сыйлықақылыр.
start="2"
Кәсіби шеберлігіне
қосымша төлемдер.
start="3"
Түнгі уақыттағы, мерзімінен
тыс уақыттағы сағатқа, мереке күндеріне
қосымша төлем.
start="4"
Жыл сайынғы және қосымша
демалыстарға ақы төлеу.
start="5"
Жасөспірімдердің
жеңілдік сағаттарына, жұмыстағы елеулі
амалдардың үзілісіне ақы төлеу.
start="6"
Орташа деңгейден қосымша
төлемдер.
start="7"
Тоқтап қалушылыққа
ақы төлеу.
start="8"
Қызметті қоса атқарушылар
еңбегіне ақы төлеу.
2. Таза пайда есебінен
төлемдер
2.1 Жылдың жиынтығы
бойынша жұмыс нәтижелеріне сыйақы.
2.2 Материялдық комек.
2.3 Зейнеткерлерге
біржолғы төлемдер.
2.4 Бекітілген мерзімнен
тыс демалысқа ақы төлеу.
2.5 Студенттерге степендия
және оқуға ақы төлеу.
2.6 Тұрғын үй құрылысы
үшін жұмысшылар несиелерін өтеу.
2.7 Демалу және емделу
жолдамаларына ақы төлеу.
2.8 Бағалы қағаздар
бойынша девиденттер төлеу.
3. Әлеуметтік сипаттағы
төлемдер.
3.1 Бала тәрбиеленіп
жатқан жанұяларға жәрдемақы.
3.2 Уақытша жұмысқа
жарамсыздығына байланысты жәрдемақы.
3.3 Кәсіподақтық жолдамалар
бағасы тұтынуға бағытталған қорлардың
жиынтығы.
Жалпы сомадағы үлесі % -н, еңбекке
ақы төлеу қарқынының таза пайдаланудан
төлеу әлеуметтік қорғау қарқынының есебінен
төлеу.
Салыстырмалы ауытқу, есептелген
жалақы сомасы мен жобалық қордың арасындағы
айырым сияқты есептеледі, өнімнің өндірісі
бойынша жобаның орындалу коэффициенттеріне
түзету негізілген. Бірақ, жалақы қорының
ауыспалы бөлігі ғана түзетілетінін ескеру
қажет, ол өнімнің өндірісінің көлеміне
пропорционалды өзгереді. Бұл, кесімді
бағалардағы жұмысшылардың жалақысы,
ауыспалы жалақы үлесіне тиісті,жұмысшылар
мен басқарушылық қызметкерлерге өндірістік
нәтижелеріне сыйлықақылар және демалыстар
сомасы.
Еңбекке ақы төлеудің тұрақты
бөлігі, өндіріс көлемі ұлғайғанда немесе
құлдырағанда өзгермейді ( тарифтік мөлшерлеме
бойынша қызметкерлерге жалақы, қосымша
төлемдердің барлық түрлері, өндірістік
емес өнеркәсіптің жұмысшыларына, ақы
төлеу және оарға тиісті демалыс сомасына).
Өнімің өндірісімен жобаның
орындалуына ескере отырып жалақы қоры
бойынша салыстырмалы ауытқу:
Жүйелі талдау процесінде , жалақы
қоры бойынша абсолютті және салыстырмалы
ауытқу факторларын анықтау қажет.
Жалақы қорының ауыспалы бөлігі,
өнім өндірісінің көлеміне (VВП),оның құрылымына
(УД), меншікті еңбек қажеттілікке (УТ
), және еңбекке орта айлық ақы төлеу деңгейіне
(О
) байланысты болады.
Жалақы қорының ауыспалы бөлігі |
Өнім өндірісінің көлемі |
Өндіріс құрылымы |
Өнімнің бірлігінде еңбекке
тікелей ақы төлеу |
Өнімнің меншікті еңбек қажеттілігі |
1 адам /cағ еңбегіне ақы
төлеу деңгейі |
7.1 сурет. Еңбекке
ақы төлеудің ауыспалы қорының
факторлы жүйесенің скемасы
Осы факторлардың жалақы қоры
бойынша абсолютті және салыстырмалы
ауытқуларға әсерін есептеу үшін, келесі
мәліметтерді болуы қажет.
Жалақы қоры:
Жобадан ауытқу:
- абсолюттік;
- салыстырмалы.
Жалақыны мемлекеттік реттеу,
өндіріс пен еңбектің соңғы нәтижелерімен
байланысты оның біртіндеп ұлғаю перспективасын
ашты, қазір ол елеулі бұзылған. Экономикалық
тұрақтандыруы бойынша мұндай реттеу
тиімді жүйе жасау және қызметтің, еңбектегі
нормативті материялдардың салалары бойынша
жұмысшылардың жалақы формаларын жасаудың
негізгі қызметін атқарады (шығару нормалары,
сандық және сапалық және басқа нормативтер)
нарық қатынаста жиналғандарға жауап
беретін.
Басқарушы – қызметкерлердің
жалақы қоры сонымен қатар, сан және жылдық
орташа табыс есебінен өзгеруі мүмкін.
Жалақы қорын қолдануды талдауда өндіріс
жұмысшыларының орташа табысын, оның өзгеруін,
сонымен қатар, олардың деңгейін анықтайтын
факторларды оқып – білудің үлкен маңызы
бар. Орташа жылдық жалақының, бір жылдағы
бір жұмысшының жұмыс істеген күндер санына,
жұмыс ауысымының ұзақтығына және орташа
сағаттық жалақыға байланысты болатынын
ескеру қажет:
Г3П =Д X П X Ч3П (7.10)
Талдау процесінде өнімнің еңбек
қажеттілігін төмендететін іс – шараларын
орнатуды оқып- үйрету керек, шығару нормалары
мен бағаның дер кезңнде қаралуын, тариф
бойынша төлемнің дұрыстығын, жұмыс өтіміне
қосымша төлемдердің есептеу дұрыстығын,
уақыттан тыс сағаттар, кәсіпорындардың
тұрып қалушылық уақыты және т.б.
Сонымен қатар,
орташа жалақының өсу қарқыны
және еңбек өнімділігінің арасындағы
сәйкестікті орнату керек. Еңбек
өнімділігінің өсу қарқыны, оның
жалақысының өсу қарқынынан озық болу
үшін, пайда мен пайдалылықты алу қажет,
кеңейтілген өндірістер үшін. Егер осындай
принцип сақталмаса, онда жалақы қорының
артық жұмсалуы болады, өнім құндылығының
жоғарлануы және тиісінше пайданың төмендеуі.
Осы және басқа
уақыт қисынында жұмыс істегендердің
орташа жалақысының өзгеруі (жыл,ай,
күн, сағат) индекіспен сипатталады, ол
есептік кезеңдегі орташа жалақыға қатынаыснда
анықталады.
Жүргізілген
талдау, еңбекке ақы төлеу қорларын
қолдаудың тиімділігін жоғарлату
қорларын іздеудің негізгі бағыттарын
көрсетеді. Талданатын өндірісте
бұл жобадан тыс жалпы күндік,
маусым ішіндегі және жұмыс
уақытын өндіруден тыс жоғарлату,
таратылатын өнімнің коэффициентін
жоғарлату және т.б.
Тест сұрақтары:
1. Жалақыны ұйымдастыру
– бұл:
А) Оның құрылуы еңбек ақы мөлшерінің
өзара байланыстарының қамтамасыз;
етілуі, сон дай – ақ құрамдас
элементтер жиынтығы
Б) Қызметкерлер мен мамандардың
қызметтік жалақылар жүйесін өңдеу;
В) Еңбек шығыны мен нәтижелерінің
ғылыми негізделуін бекіту;
Г) Жалақыны беруді орындау;
Д) Пайдадан қызметтік жалақылар
жүйесін өңдеу;
2. Жалақының келісім жүйесін
түрлері:
А) Тарифтік емес;
Б) Келісілген – сыйлықақы;
В) Келісімделген – сыйлықақы;
Г) Келісілген – прогрессивті;
Д) Аккордты;
3. Кәсіпорындағы минималді
жалақы анықталады:
А) жұмыс берушімен;
Б) жұмысшы мен келісім бойынша;
В) республика көлемінде;
Г) жұмыс күрделілімен;