Еңбек ақы

Дпр – бір жылдағы мереке күндерінің саны.

Кезекті және қосымша демалыстар үшін, қоғамдық және мемлекеттік міндеттерді орындағаны үшін     Lот  қосымша еңбек ақылар орташа күндік жалақыны Здн сәйкес үзілістер мен    tот , жұмысшылардың тізімдік санының  Лсп көбейтідісі арқылы анықталады:

 

  Lот = Lдн  tот Лсп                          (6.5)                                

Жалақының жылдық қоры жылдық қорға дейінгі қосымша ақы  және  күндік  қор соммасымен анықталатын соңғы шама болып табылады.

Жетекшілердің, мамандардың және қызметкерлердің жалақысын жоспарлау  қызметік қызметақының нәтижесінде жүзеге асады.

Барлық жоспарлы негіздеулер еңбек бойынша жиынтық жоспарды құрумен аяқталады. Онда өткен жылдың есептеме бойынша жұмыскерлер санының көрсеткіштері және кезекті категориялардың жоспары бойынша  саны; бір жылда атқарылған адам сағат және адам күннің жалпы саны көрсетілген  (кварталдық жұмысшылардың  орташа тізімді құрамы; толық соммада және категория бойынша жалақының жылдық қоры бір жұмысшының және бір жұмыскердің өнімділігі, тенге). Жұмыскерлердің өнеркәсіптік емес  тобы бойынша жалақы қоры арнайы бөліммен жоспарланады.

Ішкі өндірістік есептеудің  кәсіпорындарда екі моделі қолданылады. Пайданы нормативті бөлуге негізделген бірінші модель бойынша,  еңбек ақы қоры (ЕАҚ) таза өнімге норматив бойынша немесе басқада өнімді өлшеу түрлері бойынша қалыптасатын жалақы қорынан  (ЖҚҚ)  және  қалдық пайдадан норматив бойынша қалыптасатын материалды көтермелеу қорынан тұрады. Осы модель бойынша ЖҚҚ қалыптасуының  үш нормативті әдісі қолданылады:

1. 1тенге өнім  (қызмет көрсету, жұмыс) көлеміне жалақы нормативі бойынша;

start="2"

 өнім  (қызмет көрсету, жұмыс) көлемінің өсуінің  әрбір пайызы үшін норматив бойынша;

3. Натуралды өрнектегі  өнім  (қызмет көрсету, жұмыс) бірлігіне жалақының нормативі бойынша.

ЖҚҚ қалыптасуының бірінші және үшінші  әдісін пайдалануда жалпы ЖҚҚ  өнім  (қызмет көрсету, жұмыс) көлемінің шамасы мен нормативінің көбейтіндісі ретінде қалыптасады.

Екінші жағдайда – базалы жалпы ЖҚҚ және еңбек өнімділігін анықтау үшін  қабылданған, көрсеткіш бойынша өндіріліген өнім көлемінің артуының  (кемуінің) әрбір пайызына   норматив бойынша есептелген өсу  (кему) соммасының негізінде. Кірісті нормативті бөлуге негізделген  ішкі өндірістік есептеудің екінші моделі кезінде, мөлшері  шаруашылық есеп бойынша кірістің нормативімен анықталатын арнайы даму қоры  (АДҚ) және  өндірістің даму қоры  (ӨДҚ) қалыптасқаннан  кейінгі ұжымның  шаруашылық есеп кірісінің  қалдығы ретінде еңбек ақының  бірыңғай қоры қалыптасады.  Бұл жағдайда еңбек ақыға жұмсалатын  қордың мөлшері оның шаруашылық қызметінің нәтижесінен , шаруашылық есеп кірісінің шамасынан тікелей тәуелді    болады. Бұл жүйе ұжымдық мердігерлік қағидасына негізделеді. 

 

 ЖҚҚ анықтау кезінде сондай-ақ іріленген әдістер қолданылады: орташа жылдық жалақы бойынша; орташа безбенделген өлшенім тарифтік мөлшерлеме және орташа безбенделген өлшенім разряд бойынша.

 

         Нарық және  көп экономика шарттарында өндірістер  арасында бақталастықтар туындағанда, еңбекке ақы төлеуді ғылыми  негізінде, шынайы және нақты  жобалау ол бұрылғы халық шаруашылығының (мемлекеттік – монополистік тұрпатымен салыстырғанда төмендемейді, қайта едәуір жоғарылайды. Егер бұрын, өздеріне «аман – саулық» өмір сүруді қамтамасыз ету үшін әрбір кәсіпорын еңбекке ары төлеу үшін мемлекеттен барынша үлкен құралдарды алуға ұмтылса, бақталастары болатын нарық жағдайында өндірістің шығындарын төмендетуге ұмтыла отырып және барынша аса жоғары пайданы қамтамасыз ете отырып еңбекке ақы төлеу қорын жобалауда басқаша міндет туындайды. Бұл қор минималды, бірақ өндірістің қалыпты жұмыс істеуі үшін жеткілікті болуы керек. Еңбекке ақы төлеу қорының артығы өнімнің құндылығына жатады, пайданы қысқартады және пайдалылықты төмендетеді. Осы кезде әсіресе инфлякция кезінде қордың жетіспеушілігі еңбекке ақы төлеу денгейінің салыстырмалы төмендеуін тудырады, кадрлардың тұрақтамаушылығының ұлғаюына апаруы мүмкін, ұжымның тұрақсыздануына және ереуілдерге дейін баратын әлеуметтік дау – дамайларға да.

 

         Сондықтан еңбекке  ақы төлеу қорын жобалаулар  елеулі өсуде. Бірінші кезекте  бұл өндірістің барлық элементтер  мен бөлімшелерінің қорын егжей  – тегжей жобалағанда қатысты  болады. 

 

         Негізгі еңбек  ақы төлеу үлесі, біржолғы мамандандырушы  төлемдерді есептемей, жұмысшылардың  орташа жалақысының 75 %  құрауы керек. Еңбек кодексіне сәйкес негізгі жалақымен оның салыстырмалы тұрақты бөлігі түсіндіріледі өздеріне тарифтік мөлшерлеме лауазымдық қызметақы: кесімді бағалауларға акт төлеуді қамтитын және еңбек заңнамаларымен қарастырылған салалық келісімдер, тұрақты төлем сипаттауға ұжымдық немесе еңбек келісімдерінде. Заңнамамен реттелетін бұндай төлемдерге:

• түнгі немесе мерзімнен тыс уақыттағы жұмысқа акт төлеуді, сонымен қатар мерекесіне және демалыс күндеріне;

• зиян, ауыр және қауіпті еңбек шарттарындағы жұмысқа қосымша акт төлеуді;

• он жеті жасқа толмаған және т.б жұмысшыларға қосымша төлемді жатқызуға болады.

 

 

Кесте 6. 1 - Тізім бойынша бір жұмысшының жұмыс уақытының үлгілі балансы

	Үздікті өндіріс		Үздіксіз өндіріс
	6-7 сағаттық жұмыс күнінде	6 сағаттық жұмыс күнінде		Ұзақ сағаттық жұмыс күнінде
1	2	3		4
Бір жылдағы күнтізбелік күндер саны	365	365		365
Демалыс күндері	52	73		91
Мереке күндері	8	-		-
Бір жылдағы жұмыс күндерінің саны	305	292		274
А) кезекті және қосымша еңбек демалысында	24	39		29
Б) сырқаттанған және декретті демалыс кезіндегі	11	7		11
В) өндірістен қол үзбей оқуға байланысты демалыс	1	1		1
Г) мемлекеттік қоғамдық міндеттерді орналастыру	1	2		2
Шықтаулар жиынтығы	37	49		43
Жылына 1 жұмысшыға жұмысты өтеуге жататын күндер саны: күнмен	268	243		231
сағатпен	137811530	11250		132

 

 

• Түнгі уақыттағы жұмыс үшін қосымша ақыны Lт мына формуламен анықтайды:

 (6.6)

• мұндағы  Lт  сағаттық тарифтік мөлшерлеме:

• Kt- түнгі уақыттағы 1 сағ жұмыс үшін қосымша акт

• Fш – жұмыс уақытының жобаланған қоры

      Нормадан тыс  әрбір сағат жұмысына тиісті  разрядтарға мерзімдіктердің 0,5 сағаттың  тарифтік мөлшерлеме мөлшерінде  қосымша төлем есептелінеді.

(6.7)

• мұндағы Ln – уақыт нормаларын қайта өңдеуге қосымша төлем;

• Ғқ – бір айдағы бір жұмысшыға сағатпен қайта өңдеу

• Лк – жұмысшылардың тәулігіне келу саны

 

Кесте 6.2 Жұмысшылардың жалақы қорының есебі

№	Мамандық атаулары	Тарифтік разред	РСП	ТӘФ	Бір жылдағы сағатпен шығындар көлемі	Сағаттық тарифтік мөлшерлеме	Тариф бойынша жалақы қоры, теңгемен	Тарлефтік қорға	Теңгемен соммасы	Немесе жалақы жиынтығ	Аудандық коэффициент үшін қосымша төлем	Аудандық коэффициентті ескере отырып негізгі жалақы жиынтығы	Қосымша жалақы  14 гр 10 %	Жалақының барлық жылдық қоры
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15
1	Негізгі өндірістікжұмысшылар
	1 2 3 және т.б
2	Көмекші жұмысшы

 

 

 

Жалақы  қорын жобалау әдістері

 

 

Өндірістегі еңбек қорларын қолдануды, еңбек өнімділігінің деңгейін талдауды еңбекке ақы тқлеумен тығыз байланыста қарастыру қажет. Еңбек өнімділігінің өсуімен оның еңбекақысының деңгейін жоғарлату үшін шынайы алғы шарттар туады. Мұнда еңбек ақы төлеу қорын мынадай үлгіде қолдану керек, еңбек еңбек өнімділігінің өсу қарқыны, оның жалақысының өсу қарқынын қуып жетуі керек. Тек осындай шараттарда ұлғаймалы өндіріс қарқынын ұлғайтатын мүмкіндіктер туады.

Осыған байланысты еңбекке ақы төлеу құралдарын қолдануды талдау, әрбір өндірісте үлкен маңызды болады. Оның процесінде жалақы қорын пайдаланудағы жүйелік бақылауды жүзеге асыру керек (еңбекке ақы төлеу), еңбек өнімділігінің өсуі және өнімнің еңбек қажеттілігін төмендету есебімен құралдарды үнемдеу мүмкіндігін ашып беру керек.

Стаатистика органдарының әрекет етуші нұсқалары мен жалақы қоры өзіне, тек өндірістің ағымды шығындарына жататын еңбекке ақы төлеу қорын ғана емес, сонымен қатар өндірістің өкімінде қалатын әлеуметтік қорғау және таза пайда есебінен төлемдерді қамтиды. Тұтынуға бағытталған , құралдарды қолдану  туралы мәлімет 7.3 кестеде келтірілген тұтынушыға барынша меншікті салмақты еңбекке ақы төлеу қоры алады, өнімнің құндылығы қамтылған.

Өнімнің құндылығын қамтитын жалақы қорын қолдануды талдауға кірісе отырып, бірінші кезекте жобалықтан оның шамасының іс жүзінде абсалютті және салыстырмалы ауытқуын есептеу қажет.

 

 Абсалютті ауытқу, кәсіпорында толығымен, өндірістік бөлімшелерде және жұмысшы санаттарындағы жалақының жобалық қорын еңбекке ақы төлеуге іс жүзінде қолданылған құралдармен салыстыра отырып анықталады.

 

 

 

 

Бірақ, абсалюттік ауытқу  өздігінен- өзі жалақы қорын қолануды сипаттамайды, көрсеткіш өнімнің өндірісі бойынша жобаның орындалу дәрежесін есептемей анықталады.

Жалақы қорын және әлеуметтік төлемдерді жобалаудың ірілендірілген және сараланған  әдістерін айырады. Жалақы  қорын жобалаудың  және әлеуметтік төлемдердің сараланған әдісі экономикалық реформаға дейін кеңінен қолданылды. Министрлік, өндірістің өсу көлемінің әрбір процентін үкімет бекіткен нормативтерге сәйкес оның есепті жылдағы ұлғаюмен жалақы қорының жеткен деңгейін ескере отырып жалақы қорының жеткен деңгейін ескере отырып жалақы қорының өндірісін бекітті. Өндірістік есеп тура, сағаттық, күндік, айлық (жылдық) жалақы қорына бөлді.

 

        Тура жалақы  қоры жұмысшы- кесімді мен мерзімділіктердің  еңбегіне ақы төлеуді көрсетті. Жалақының сағаттық қоры тура  жалақы мен басқа төлемдерді  қамтиды: жұмысшыларға сыйақы, түнгі  уақыттағы жұмысқа қосымша төлем, бригадалар бастаған, оқушылардың  оқуына, сонымен қатар, жұмысшының  кінәсінсіз жарамсыздыққа ақы  төлеу. Күндік жалақы қорына, жалақының  сағаттық қоры және жасөспірімнің  қысқартылған жұмыс күніне ақы  төледеу кіреді. Айлық (жылдық) жалақы  қорына жалақының күндізгі қорын, демалысқа ақы төлеу, мемлекеттік  міндеттемелерді орындау уақытына, демалыс жәрдемақыларына төлем, басқа кәсіпорындарға іссапарға  кеткендерге жалақы немесе оқуға, қызмет істеген жылдарына сыйақы  және т.б. Мұндай   жалақы  қорын саралау жалақы қорымен қолдану бағыттарына егжей- тегжейлі сараптама жүргізеді.

 

        Әрілендірілген әдіспен еңбекті жобалауды жасағанда жалақы қорын анықтаудың екі әдісін қолданады және өнеркәсіптік – өндірістік персоналдардың барлығына әлеуметтік төлемдерді: бірінші, -жұмысшылардың есептік саны және олардың орташа жалақысының деңгейінің негізінде; екіншісі, - өнімнің бірлігінде жалақының шығындарының нормативтері бойынша. Бірінші әдіс бойынша, өнеркәсіптік – өндірістік персоналдарға жалақының жобалық қоры, жобаланатын орташа  жалақыға жұмысшылардың есептік санын көбейту жолымен анықталады. Бірақ, өндірістің күрт төмендеуі, жоғары инфляция жағдайларында жалақы қоры мен әлеуметтік төлемдерді есептеудің мұндай әдісі, оның шамасын тек шамалап анықтауға мүмкіндік береді, әдеттегідей, едеуір жоғары. Сондықтан, ірілендірілген әдіспен жалақы қорын есептеу өндірістік программалау негізінде нормативті жобалау мен нақтыланады және оның еңбекті көп қажет ететіндігімен, өндірісте әрекет ететін нормативтерді, жұмысшылардың біліктілік деңгейімен құрамын ескере отырып есептелген, тарифтк жүйелерді қолданылатын формаларды және штаттық кестедегі жалақылар жүйесі.

 

       Нарықтық қатынастар шарттарындағы жобалаудың нормативті әдісі, еңбекке ақы төлеуге бөлінген құралдар сомасының өндірістік көлемімен  аса тығыз байланысын қамтамасыз етеді, өндірістің көлемін жоғарлатудағы өнеркәсіптің қызығушылығын жоғарлатады, өз жұмысының нәтижесіне байланысты еңбек ұжымы және әрбір жұмысшының жалақыға байланыстылығын күшейтеді, еңбекке ақы төлеуге бөлінген құралдар шығынының нәтижесін бақылау жүйесін жақсартады. Нормативті жобалау жалақы қоры (ДЗП) мен әлеуметтік төлемдердің (СВ) егжей- тегжейлі есептеу қажеттілігін  алып тасталмайды және жалпы кәсіпорындағы, цехтардағы, қызметтердегі, бөлімшелердегі, жұмысшылардың барлық стандарттарындағы орташа жалақы.

 

       Нормаланған жұмыспен айналысатын кәсіпорынның негізгі және көмекші жұмысшылардың жалақысының нормативті қоры әрбір зат бойынша келесі жинақталған формуламен анықталады:

 

    

мұндағы Ппр- шығарылуы бойынша жобаланған өндірістік бағдарлама, шт;

Не.қ- заттың нормативті еңбек қажеттілігі, сағ;

Сн.с– кәсіпорындағы әрекет етуші сетка және мөлшерлеме есептеулерімен алған норма –сағаттың орташа құны, теңге;

Н3- өндірістік праграммаға кеткен жалақының нормативті шығындары (яғни

Жалақы қорын және әлеуметтік төлемдерді жобалаудың ірілендірілген және сараланған  әдістерін айырады. Жалақы  қорын жобалаудың  және әлеуметтік төлемдердің сараланған әдісі экономикалық реформаға дейін кеңінен қолданылды. Министрлік, өндірістің өсу көлемінің әрбір процентін үкімет бекіткен нормативтерге сәйкес оның есепті жылдағы ұлғаюмен жалақы қорының жеткен деңгейін ескере отырып жалақы қорының жеткен деңгейін ескере отырып жалақы қорының өндірісін бекітті. Өндірістік есеп тура, сағаттық, күндік, айлық (жылдық) жалақы қорына бөлді.