9.5 Қазақстан Республикасындағы
зейнетақы реформасы
Қазіргі уақытта қазақстанда
тиімді зейнетақы жүйесі құрылған.Бүгін
мынадай экономиканың өсуі және салымдарының
кірістерін жоғарылаты үшін, жинақтаулы
зейнетақы қорындағы қорларды максималды
тиімді пайдалану мәселесі тұр.
Мемлекеттің әлеуметтік дамуы
экономикалық дамудың таратылатын модельдеріне
тәуелсіз, зейнеткерлердің өмір сүруі
деңгейі бойынша бағаланады. Әртүрлі әлеуметтік
қамсыздандыру мәселесі, зейнеткерлер
алдында тікелей және тура міндеттемелерді
алып жүретін мемлекет денгейінде шешіледі.
Қазақстандағы ретті жүзеге асатын әлеуметтік
– экономикалық реформалар бірқатар жылдар
бойы позитивті жылжулар қатарын шарттастырады.
Бүгінде республикада зейнеткерлердің
өмір сүру денгейін жоғарылатуға мүмкіндік
беретін тиімді әрезкет ететін зейнетақы
жүйесі құрылған.
Кез келген
елдің экономикасының дамуы, жергілікті
тұрғындардың зейнетақымен қамтамасыз
етілуі бойынша іс шаралардың
тиімді таралуымен тығыз байланыста
болады, мұнда әлеуметтік тұрақтылық
негізі роль атқаратындықтан.
Зейнетақы жасындағы тұрғындар
санатын қолдау қажеттігі, алдымен ашық
қоғам шегінде әлеуметтік кепілдіктерді
қамтамасыз етуге негізделген. Қазақстандағы
зейнетақы жүйесі бірмезгілде екі функцияны
орындайды. Біріншіден ол дер кезінде
зейнетақы төлеуде мүмкіндік береді, яғни
азаматтардың әлеуметтік қамсыздандыру
мәселесін шешеді. Екіншіден зейнетақы
жинақтаушы қордағы қорлар елдің экономикасындағы
инвестиция көзі секілді қолданылады,
яғни экономиканың инвестициялық потенциалы
жоғарылайды.
Өткен уақыттарды
зейнетақымен қамтамасыз ету
республикада едәуір өзгеріске
ұшырады. Қазақстанда зейнетақы
заңнамасы жасалды, зейнетақымен
қамтамасыз етудің мемлекеттік
жүйесінің сақтандырылуы принциптеріне
көшірілуі іске асты. Шындығында
республикада жаңа зейнетақы
жүйесі құрылды, өзінің жеке қарым
негізінде сүйене отырып –
бюджеттен тыс зейнетақы (әлеуметтік)
қорлары.
Жинақтаушы зейнетақы
жүйесінің бірқатар ерекшеліктері
бар: олардың ішінде қаржылық
нарық дамуындағы зейнетақы қорларның
елеулі орнын бөлуге болады. Қорлар
өздерінің қаржылық қорларны
ұзақ мерзімде перспективаға
сапада қалыптастыратын қызығушылығын
қамтамасыз етуді ескере отырып.
Экономиканың
өсуінде, әлеуметтік кепілдіктермен
қамтамасыз ету бөліктерінде
зейнетақы жүйесінің жоғары роліне
сәйкес, Қазақстан 1998 жылдың қаңтарында
өзінде – ақ алғашқылардың бірі болып
ТМД және Балтия елдерінде, зейнетақы
реформаларын таратуға кірісті, осының
нәтижесінде жинақтаушы ерікті үшеуінен
құралғанда негізделген.
Қазіргі кездегі
Қазақстан Республикасындағы әрекет
етуші әлеуметтік қорғау жүйесі
толық ынтымақтастық принципін
ие болуымен сипатталады, мемлекеттің
жоғары деңгейде қатысуымен. Қазақстан
Республикасының зейнетақы жүйесі
заң жүзінде бекітілген жас
пен күйге жеткенде еңбек әрекетіне
кедергі келтіретін, әрбір азаматты
материалдық қолдауды қамтамасыз
етуге негізделген.
Қазақстанда
зейнетақы жүйесін реформалау
жалпы мемлекеттің экономикалық
өзгерістермен қатар жүзеге асты.
1997 маусымда «Қ.Р – ды зейнетақымен
қамтамасыз ету туралы» . Заң қабылданды,
оған зейнетақы қамтамасыз етудің
жаңа жүйесінің негізі құрылымдары
жатқызылады.Жоғарыда келтірілгендей,
жинақтаушы зейнетақы жүцесімен қатар,
зейнеткерлер алдындағы барлық мемлекеттік
міндеттемелерімен ертеректе қызмет еткен
бірыңғай зейнетақы жүйесі сақталды.
Республикада
жүргізілген зейнетақы реформасының
бірден-бір артықшылығы, зейнетақы
қоры дамыды және енгізілді, нарықтық
инфрақұрылымды құруға және әлеуметтік
қамсыздандыру модельдерін түпкілікті
жақсартуға бағытталған. Жинақтаушы
жүйеде азаматтардың зейнетақысы
жинақталған қорлар есебінен
құрылады, олар салымшылардың жеке
меншігі болып табылады. Зейнетке
шықанда жинақталған жинақ ақша
жеке тұлғалық зейнетақы есептерінен
төленеді.
«Қазақстан Республикасындағы
зейнетақымен қамтамасыздандыру
туралы заңға сәйкес, ерікті жарнамалар
жүйесі енгізілді,бұлардан жұмысшы
мен жұмыс берушілерді ерікті
жарнамаларынан жинақталған, қосымша
зейнетақы қалыптасады. Осылайша, Қазақстанда
өздерінің зейнетақы жинақтарын
ұлғайтуға қосымша мүмкіндік
болады.
Бүгінде Қазақстанның
барлық қорларының ерікті зейнетақы
шоттары бар, олардың саны 40 мыңнан
асады.Бұл, жергілікті халықтың жинақтаушы
зейнетақы жүйесіне сенімділігін растайды
Қазақстанның
зейнетақы жүйесі барынша қарқынды
дамыды.Бүгінде зейнетақы қорларның
қуатты капиталға ие, Республика
экономикасында қолданылатын.
Осылайша, 2007 жылғы
1 маусымдағы жағдай бойынша Қазақстандағы
жинақтаушы зейнетақы қорындағы
активтерді 1 трлн. Теңгеге жоғарылатты
және елімізде өндірілген ішкі
жаппай өнімнің 10 % -на жетті.
Мұндағы ұнамды
жобалау деп – зейнетақы жинақтарының
иікпей динамикалық өсуін атауға
болады. Егер 2006 жылы Республика
бойынша зейнетақы жинақтарының
жиынтықты өсуі айына 10-13 млрд. Теңгені
құрады, онда 2007 жылдары 13-15 млрд. Теңгені
құрады. Республикада тіркелген
зейнетақы активтерінің орта
айлық ұлғюы зейнетақы қорлары
қаржылық нарықта бірден-бір негізгі инвестор
болып табылады, ал бағалы қағаздар дың
коорпаративті нарығында үлкен үлесте
орын алады.
Республикада
сонымен қатар таза инвестициялық
кірістің 270 млрд. Теңгеге дейін ұлғаюы
болды. Берілген көрсеткіштің өсімі,зейнетақы
жүйесінің жемісті даму факторларының
бірі болып табылады.
Зейнетақы жарналары,
зейнетақы жинақтарының өсуін
қамтамасыз ету мақсатында қаржылық
құралдарға инвестицияланады және
олардың инвестицияларында қорғануы
өте маңызды. Қазіргі уақытта
тенденция жеңіп шығады, инфляция
зейнетақы жинақтарын жеп қойған
уақытта. Сонымен, 2006-2007 жылы сәуір
аралығындағы НПД зейнетақы активтері
бойынша номинальді кірістің
орташа безбенделген коэффициенті
9,17% - ды құрады, осы кезеңдегі 7,7%
инфляция деңгейінде.Осыған байланысты
бүгінгі күнде салымшылардың
жинақтарын қорғау бойынша бірден-бір
маңызды мәселелердің шешілгенін
атап көрсетуге болады.
Келтірілген
статистикалық мәліметтер, жинақтаушы
зейнетақы жүйесі реформасының
жемісті жүзеге асқанын құптауға
мүмкіндік береді. Бұл факт, 2006 жылы
өндірілген ВВП көлемі 10,1 трлн. Теңгені
құрағаны және оның ішіндегі 10%-ы
жиынтықты зейнетақы активтерінің
көлемі, зейнетақы жүйесінің дәулеттілігін
және зейнетақы активтерінің
тұрақты өсуі туралы айғақтайды.
Зейнетақы активтерінің тұрақты
өсуі сонымен, қатар жалақы мен
Қазақстандықтардың әл-ауқатының
өсуін көрсетеді.
Жинақтаушы жүйенің
дамуы, әртүрлі қаржылық құралдарға
зейнетақы активтерін пайдалы
орналастыруға тікелей байланысты
болады. Зейнетақы активтерінің
көлемінің өсуі қосымша салым нысандарын
талап етеді. Бұл аса маңызды қажет, себебі
зейнетақы ақшалары еліміздің ішкі инвестициялық
қорларының маңызды құралдары болып табылады.
Зейнетақы қорларының арқасында салымшылардың
ақшалары капиталды құрастырады, ол өз
кезегінде жобаларға инвестицияланады.
Мұнан басқа, олар еліміздің қаржылық
жүйесінде тұрақталдырушы функциясын
атқарады. Сондықтан, жинақтаушы зейнетақы
қорлары бүгінгі күнде Қазақстанда ірі
қаржылық қорлары болатын шынайы институт
болып табылады.
Қазіргі кезде
барынша көкейтесті мәселе, зейнетақы
активтерін инвестициялау НПД-ны
капитализациялау болып табылады.
Бүгінде зейнетақы секторының
дамуы инфляциядеңгейін жабатын
кірісті қаржылық құралдардың
жеткілікті санына байланысты
болады.
Сондықтан, мемлекеттің
қаржылық саясатын, зейнетақы жинақтарын
шынайы ұстауды ұлғайтуға және
еліміздегі макроэкономикалық жетістікке
құрылады. Зейнетақы қорлары болашақ
зейнеткерлерді асырау үшін қажет
болатын тауар мен қызмет өндірісінің
өсуін қамтамасыз етуге мүмкіндік
туғызады. Зейнетақы қорларының
салынған тауар мен қызмет
өндірісі үлкен болған сайын
болашақ зейнетақы мен зейнеткерлердің
өздерінің өмір сүру деңгейі
жоғары болады.
Зейнетақы активтерін
басқаруға жаңа тәсілдемелер
жасау жүргізілуде. Бағалы қағаздар
нарығында кірісті қаржылық құралдардың
жеткілікті манын қамтамасыз
етуге үлкен назар аударылып
отыр, олардың ассортименті сұранысты
қанағаттандыру қажет.
Болашақта ұлттық
қаржылық нарықтың дамуы Алматыда
аймақтық қаржылық орталықтың
инфраструктурасының әрі қарай
қарастырылуымен байланысты, ал
ол арқылы Қазақстанның Орталық
Азия аймағындағы қаржылық өміріндегі
ролімен. Сонымен, қорлар аймақтық
қаржылық орталықтың сауда алаңында
жұмыс істеу мүмкіндігін алады.
Болашақта мемлекеттік
бағдарламалардың таралу шегінде
«электронды» үкіметті құратыру
бағдарламасын қамти отырып, барлық
жергілікті тұрғындарға қол жетімді
электронды қаржылық қызметтерді
ұсынуға ауысу бойынша заңды
даму жұмыстары күтілуде, шалғай
аймақтарды қоса отырып, электронды
нартогня негізінде. Оның базалық
қосымшаларының бірі ретінде
азаматтарды зейнетақымен қамсыздандырудың
электронды қызметтерін қарастыру
жобалануда. Электрондық технологияларды
енгізу салымшыларымен жұмыс
процесімен сауалдарды шешуге
мүмкіндік береді және қорлар
арасындағы жинақтаудың көшіру
процедураларының ықшамдалуын.
Зейнетақы жүйесін
реформалаудың өткен кезеңінің
жиынтығын шығара отырып зейнетақы
жүйесінің әлеуметтік сфераға
барынша көп позитивті ықпал
ететінін құптауға болады, сонымен
қатар, Республика экономикасының
жұмыс істеуінде елеулі роль
ойнайтынын. Қазіргі уақытта зейнетақымен
қамсыздандырудың Қазақстандық
моделі советтік кеңістікте өте
жақсы болып табылады.
Тест сұрақтары:
1. Жалақы дегеніміз:
А) еңбек үшін оның күрделігіне
сонымен сапасына сәикес төленетін сыйақы;
Б) сыйақы ;
В) жартылай өтемақы ;
Г) бөлу;
Д) өтемақы;
2. Төлем қойылымын анықтауда
келесі факторлар есептеліннеді:
А) жалақы;
Б) экономикалық жағдай;
В) демографиялық өзгерістер;
Г) бонустармен шегерімдер;
Д) демографияық өзгерістер,
бонустармен шегерімдер;
3. Жалақы қорынан жұмыспен
қамту қорына аударым:
А) 1%
Б) 2 %
В) 1,5%
Г) 3%
Д) аудармайды
7. 5 – ші разрядтағы
слесарь А. Кусаинов, 2001 жылдың қантар
айы бойынша баланстағы 168 сағаттың
барлығында жұмыс істеді. Кәсіпорында
ауысым бойынша жұмыс жасайды,
1 апта 5 жұмыс күні бар. Жалақы
төлеу жүйесі мерзімдік. Кусаиновтың
жалақысын есептеңдер, қантар айындағы:
А) 3440 тг.
Б) 3564,4 тг.
В) 4575,2 тг.
Г) 5000 тг.
Д) 6200 тг.
8. Кәсіпорын жалақы төлеу
қорынан жол қорына аударым:
А) 5%
Б) 2%
В) 3%
Г) 1%
Д) 4%
9. Еңбекті мөлшерлеу –
бұл:
А) еңбек шығыны мен нәтижесінің
ғылыми негізделуін бекіту
Б) жұмыс бірлігін орындау көлемі
В) еңбек сапасы мен санына байланысты
еңбек ақы деңгейі бекітілген әр түрлі
нормативті материалдың жиынтығы
Г) уақыт бірлігіндегі еңбек
ақының абсолютті мөлшері
Д) дұрыс жауабы жоқ
10. Жұмысшы класификация
қалай анықталады?
А) разрядтар және категориялар
Б) жұмысшының кәсібі
С) жұмысшының мамандығы
Д) жұмыстың күрделігі
Е) жұмысшының білім деңгейі
Өз бетінше дайындалу сұрақтары:
1. Қазақстандағы мемлекеттік
реттеудің негізгі бағыттары
2. Мемлекеттік реттеу қағидалары
3. Жалақыны тиімді мемлекеттік
реттеу үшін қажетті шарттар
4. Өмір сүру минимумын
анықтау
5. Минималды тұтынушылық
себеттің құрамы
6. Территориялық аспектіде
жұмыс күшін ұдай өндіру шартындағы
айырмашылықты негіздейтін негізгі
факторлар .
10 Қазақстандағы
әлеуметтік серіктестікті дамыту
10.1 Әлеуметтік
серіктестік жүйесіндегі Бас
келісімнің рөлі
Қазақстанда еңбек ақыны реформалау
жұмыскерлер мен жұмыс берушілр арасындағы
жаңа серіктестік қатынастардың пайда
болу шартында жүргізілдуде
Әлеуметтік серіктестік – екі
жақтың мүддесін ескеруге мүмкіндік беретін,
жұмыс беруші және мемлекетпен жұмыскерлер
(олардың өкілдері) арасындағы өзара қатынастың
жүйесі және осының негізінде келісім-шартта
келісілетін әлеуметтік-экономикалық
сұрақтар бойынша келісімге жету.