Еңбек ақы

Еңбек ақының кесімді – прогерессивті жүйесінде жалақыны анықтау:

Зо = Зс + Зс  (Пн – Бп) : Пн*Кр                 (2.5)

мұндағы:

Зо – кесімді- прогрессивті жүйе бойынша жұмысшының жалпы  жалақысы, тенге;

Зс – тікелей бағалау бойынша жұмысшының кесімді жалақысы, тенге;

Пн - өнімділік мөлшерін орындау пайызы;

Бп - өнімділік мөлшерін орындалуынан алынатын пайызбен өрнектелген, прогрессияны  есептеу үшін алғашқы база;  

Кр – тікелей –кесімді бағалауды арттыру коэффициенті.

 

  

Еңбек ақының кесімді-үддемелі жүйесін пайдаланудың негізгі шартына жататындар:

1. бұл жүйе бойынша төленетін  жұмыс шеңберін өз бетінше кеңейтпеу, тауарлы өнімді арттыруды шектейтін өндірістік бөлімдерде (яғни «тар орындарда»), шын мәнінде қажет болған жағдайда, оны қолдану қажет;

2. прогрессивті қосымша ақыны  есептеу дұрыстығын қамтамасыз ете отырып,әрбір жұмысшының нақты орындаған жұмыс уақытын дәл ескеру қажет;

3. бұл жүйені өнімнің өзіндік құнын өсірмейтіндей етіп пайдалануды экономикалық негіздеу.

 

 Жанама кесімді еңбек ақы тікелей өнім өндірумен айналыспайтын, бірақ өз еңбегімен  қызмет көрстілетін негізгі жұмысшылардың  нәтижесіне ықпал ететін жұмысшылардың еңбек өнімділігін ынталандыру  үшін  қолданылады. Сондықтан станокты жөндеушілердің, ішкі зауыттық көлік пен жабдықтарға қызмет көрсетумен айналысатын  жұмысшылардың еңбегі осы жүйе бойынша төленеді. Олардың қызметі қызмет көрсетілетін негізгі жұмысшылардың  еңбегінің нәтижесі бойынша төленеді. Жанама кесімді еңбек ақы қосымша жұмысшылардың еңбек өнімділігі мен сапасы негізгі жұмысшылардың еңбек өнімділігінің өсуіне әкелген жағдайда тиімді болады.

Кесімді форманың ерекше түрі аккорды еңбек ақы. Оның мәні жұмысшыға немесе оның тобына келісілген өнім көлемі үшін жалақының жалпы соммасының алдын ала көрсетілуінде. Аккордты еңбек ақының мөлшері сол жұмысқа немесе ұқсас жжұмысқа әрекет етіп отырған кәсіпорындардың мөлшері мен бағалауынан тәуелді болады.

Ұжымдық  (бригадалық) еңбек ақы оны ұжымдық формада ұйымдастыру және өндірістік үдеріс кезінде, бірнеше жұмысшы мен немесе бригадамен, арасында толық еңбек бөлінісі болмайтын, мамандардың бірігуі дамыған  (ірі және күрделі жабдықты жинау, ерекше станоктармен агрегаттарға қызмет көрсету),өндірісі толасыз ұйымдастырылған кәсіпорындарда  қолданылады.  Мұндай жүйе өнімді шығаруды арттыруға  бригадаларды қызықтыруға мүмкіндік береді, аралас мамандарды біріктіреді, өзара көмекпен, квалификацияның өсуіне  жағдай жасайды. Ұжымдық  жалақы әрбірінің үлесін ескере отырып, жекелеген мүшелерінің арасында бөлінеді.

Толасыз тізбекті әрбір жұмысшыға белгілі бір операция бекітілген, жалақы бригадамен шығарылған өнім көлемі арқылы соңғы операция және жеке бағалау бойынша есептеледі. Жеке бағалау өнімділіктің бригадалық мөлшері және сол жұмысшының тарифтік мөлшерлемесі негізінде есептеледі.  Жалпы бригадалық кесімдіде кесімді бағалауды бекітудің бірнеше әдістері қолднылады:

1. күрделі агрегаттардың  тұрақты құрамына бригадамен  қызмет көрсеткен жағдайда, кесімді бағалау ереже бойынша бригаданың барлық мүшелерінің тарифтік ставкасының соммасын өнімділіктің бригадалық мөлшеріне  бөлу арқылы анықталады:   

Рбр = Т: Нбр                              (2.6)

мұндағы:

Рбр - өнім бірлігін  бригадалық кесімді бағалау, тенге;

Т – бригаданың барлық тұрақты мүшелерінің тарифтік ставкасының соммасы, ол келесі формуламен анықталады:

Тбр = Т1+Т2+Т3+......+Тп  (2.7)

мұндағы:

Тбр - өнімділіктің бригадалық мөлшері;

Т1,Т2,..Т – бригаданың әрбір тұрақты мүшесінің тарифтік ставкасы, тенге.

Бригаданың жалпы кесімді жалақысын келесі формуламен анықтауға болады:

Збр = Рвр * Вбр (2.8)

мұндағы:

Збр – бригаданың толығымен жалпы кесімді жалақысы, тенге;

Вбр – барлық бригаданың нақты өнімділігі.

1. Кей жағдайда, мысалы қара металлургияда, еңбекті бригадалық ұйымдастыру кезінде кесімді бағалау бригаданың әрбір мүшесіне жеке бекітіледі және ол тарифтік ставканы өнімділіктің бригадалық мөлшеріне бөлу жолымен анықталады, ал бригаданың әрбір мүшесінің жалақысы  оның жеке кесімді бағасын бригаданың нақты өнімділігіне  көбейту жолымен анықталады.

2. Еңбекті кешенді ұйымдастыру кезінде, ереже бойынша олардың  еңбегінің  соңғы нәтижесі  (берілген көмірдің тоннасы, дайындалған орманның текше метрі және т.б.) және шартты  бірлікте өлшенетін, бригаданың барлық жұмысының жалпы құнын бөлу жолымен анықталатын баға бойынша  құрылады.

Рбк = Ткр : Вкр                        (2.9)

мұндағы:

Рбк – жұмыс бірлігіне бригадалық кешенді кесімді бағалау  (текше.м т және т.б.), тенге;

Ткр  - тарифтік ставка бойынша бригаданың жұмысының толық кешеніне кіретін, барлық жұмыстың жалпы құны, тенге;

Вкр – шартты бірлікте өлшенетін бригада жұмысының жалпы көлемі.

Жұмысшының жалақысы жалпы жалақыдан, жұмысшының квалификациялық деңгейінен және атқарылған уақыт санынан тәуелді анықтау кезінде есептеудің басқада әдістері қолданылуы мүмкін. Бригада еңбегінің нәтижесіндегі  әрбір жұмысшының жеке үлесін дәл анықтау мақсатында еңбекке қатынасу коэффициенті анықталады.

Егер жалақының мерзімді жүйесі еңбек өнімділігінің өсімін реттемейтін болса, мөлшерленген тапсырма бекітілген еңбек ақы қолданылады. Ол мерзімді еңбек ақығада, кесімді формағада жатпайды және өндірістік қуатты максимум пайдалану есебінен  бекітілетін тапсырманың негізінде мерзімді және кесімді формалардың  оң элементтерін ескереді. Бұл жағдайда  жалақы тариф бойынша бекітілген  мерзімді жалақыдан, кәсіби шеберлігі үшін  қосымша ақыдан, еңбек шартынан, мөлшерленген тапсырманың орындалу деңгейінен  тәуелді мерзімді бөлікке пайызбен мөлшерленген тапсырманың  орындалуына қосымша ақыдан, еңбек сиымдылығын төмендеткені үшін сыйақыдан, еңбек өнімділігінің өсімінен және тауар сапасын арттырудан тұрады (кәсіби шеберлігі  мен еңбек шарты үшін қосымшалар енгізіледі ). Бекітілген сапады өнім өндіру кезінде  еңбектің сандық нәтижесін  ынталандыратын, мөлшерленген тапсырманы орындағаны үшін берілетін қосымша ақы жұмысшылардың жалақысының  мерзімді бөлігіне есептеледі.

Кесімдіге қарағанда  қосымша еңбек ақы тапсырманың асыра орындалғанын емес, орындалуын ғана ескереді. Тапсырманың бригадалық және жеке  мөлшерленген тапсырмасы  бекітілетін, өндірістің көмекші  және  негізгі  жұмысшыларына қосымша ақы кеңінен таралады.

Кепілденген минимуммен кесімді еңбек ақы  кесімді және мерзімді еңбек ақы формаларының артықшылықтарын қолдана отырып, жалақының минималды мөлшерін  қамтамасыз ету. Жалақының минималды мөлшері сол саланың сағаттық жалақысына  сәйкес бекітіледі, ал қалған жалақы – орындалған жұмыс көлемінен тәуелді.

 

 Екі мөлшерлемесінің жүйесі  бір разрядтың жай мөлшерлеменің  және жоғары, біліктілік емес, бірқатар көрсеткіштерден тәуелді еңбек нәтижесі бойынша дифференциацияланған шегінде, қарастырады. Бұл жүйенің мақсатты бекітілуі өндірістің сапалы параметрлеріне қол жеткізуге бағытталған – жұмыс күші құрамын, жұмыс уақытын, жабдықты пайдалануды жақсарту.

Еңбек кодексімен айналымға жаңа түсінік – «еңбек ақының минималды стандарты» енгізілді, бұл  жұмыс үрдісі кезінде зиянды және қауіпті  өндірістік факторлардың ықпалына ұшырайтын жұмыскердің күші мен энергиясын қайта толықтыру үшін қажетті тауарлар, қызметтер, тамақ өнімдерінің минималды жиынынан тұратын еңбектің қауіпті, зиянды  (ерекше зиянды) жұмыстарда, ауыр жұмыстарда істейтін жұмыскерлердің айлық жалақысының минималды кепілденген мөлшері  болып табылады. Бұл стандарт заңмен бекітілген айлық жалақының минималды мөлшерінің Қазақстан Республикасының Үкіметімен бекітілген салалық келісімдермен анықталатын салалық коэффициенттерінің шамасының көбейтіндісімен анықталады.

 

 

2.3Еңбек ақының  тарифсіз жүйесі

 

 

Қазіргі уақытта Қазақстанның кейбір  кәсіпорындарында  еңбек ақының тарифсіз жүйесі қолданылады.

Еңбек ақының тарифсіз жүйесі сипатталады:

- жұмыскердің жалақы мөлшерінің  ұжымдық жұмыс нәтижесі бойынша  есептелінген еңбек ақы қорының  тығыз байланысымен;

- алдыңғы еңбек қызметінің  мәліметтері  жөнінде жалпы еңбек нәтижесіндегі оның еңбек үлесін анықтайтын және оның квалификациялық деңгейін сипаттайтын  (квалификациялық деңгей коэффициенті), жұмыскерге тұрақты салыстырмалы коэффициенттің берілуімен;

-  оның квалификациялық деңгейінің бағасын толықтыратын, ағымдағы қызмет нәтижесіндегі еңбекке қатынасу коэффициентінің  (ЕҚК) әрбір жұмыскерге бекітілуімен.

Еңбек ақының тарифсіз жүйесі, тәжірибе көрсетіп отырғандай көптеген ресейлік кәсіпорындарда  (Қазақстанда еңбек ақының бұл моделі осы күнге дейін кеңінен пайдаланылып жатқан жоқ), келесідей жағдайларда кеңінен қолданылуы мүмкін:

• еңбек ұжымы жұмыстың соңғы нәтижесіне толық жэауапкершілікте болғанда;

• бір-бірін жақсы білетін, өз жетекшілеріне толық сенетін еңбек ұжымы болғанда.

Еңбек ақының тарифсіз жүйесі белгілерден және жұмыскердің кәсіби спасын бғалау қағидаларынан, олардың соңғы нәтижедегі үлесінен тәуелді еңбек ақыға бағытталған қорларды үлестік бөлуге негізделген.

Квалификациялық деңгей өткен кезеңдегі жұмыскердің нақты жалақысын минималды жалақыға бөлумен анықталады. Осылайша, еңбек ақының тарифсіз жүйесі тарифтік жүйемен берілген пропорцияларға негізделеді:

Ку =Зпф : Зп мин (2.10)

мұндағы: 

 

       Ку – квалификациялық  деңгей;

 

      Зпф – нақты  жалақы;

 

     Зп мин –  кәсіпорындағы жалақының минималды  деңгейі.

Квалификациялық деңгейлердің негізінде, сондай-ақ әртүрлі кәсіптің жұмыскерлеріне квалификациялық талапты ескеріп және ұжымның  барлық мүшелерінің  қызметтері квалификациялық топтар бойынша  бөлінеді. Олардың әрқайсысына өзінің квалификациялық деңгейі бекітілген.

Квалификациялық деңгейлердің жүйесі  жұмыскерлердің квалификациялық өсуін бағалау үшін үлкен мүмкіндіктерді, тарифтік разрядтар жүйесін жасайды. Көптеген жұмысшылар  35-40 жасында 5-6  разрядқа дейін алады. Бұл жұмысшылардың әрі қарай болашақта өсуі жоқ, квалификациялық деңгейі олардың барлық еңбек қызметінде  артуы мүмкін. Маманның  немесе  жұмысшының қандайда бір квалификациялық топқа енгізілуі, жұмыскердің жеке сипаттамаларын ескре отырып шешіледі. Жетекші мамандардың   тобына неғұрлым білікті және өзін жақсы көрсете алатын жұмысшы  енгізілуі мүмкін.Уақыт ағамында жекелеген жұмысшылардың квалификациялық деңгейі  арту неме кему жағына қарай қайта қаралуы мүмкін. Әрбір мұндай өзгеріс ашық талқылауды қажет етеді. Бөлімдерде ЕҚК  (еңбекке қатынасу коэффициенті)  әр түрлі  кезеңдермен қойылады. Бұл сұрақты сол  бөлім шешеді, олар ЕҚК ықпал ететін көрсеткіштер жиынтығын  және бұл ықпалдың өлшемін   анықтайды.

Б = Ку * Ч * ЕҚК                                                 (2.11)

мұндағы:

Б – цехтың әрбір жұмысшысының еңбегінің балы;

Ку – квалификациялық деңгей;

Ч – атқарылған сағат,

ЕҚК – еңбекке қатынасу коэффициенті.

Сонан соң цехтың барлық  жұмысшыларының еңбегінің балының  жалпы соммасы шығарылады. Бір балдың бағасы есептеледі:

 

 

Цб = ФОТ : Б                                  (2.12)

 

 

мұндағы:

Цб – бал бағасы;

ФОТ – еңбек ақы қоры;

Б – цехтың барлық жұмысшыларының балының соммасы.

 

 

Зпф = Цб * Б                                  (2.13)

 

 

мұндағы:

Зф – жұмыскердің нақты  жалақысы;

Цб – бал бағасы;

Б – бір жұмыскердің еңбегінің бал саны.

Тарифсіз моделде квалификациялық деңгейді иелену, оған белгілі бір тарифтік мөлшерлемені беруді білдірмейді. Мұндай жүйе  жалақыны кәсіпорын жұмысының нәтижесінен толық тәуелді етеді.  

Квалификациялық деңгейді анықтау неғұрлым жауапты кезең болып табылады. Оны анықтаудың екі ыңғайы бар:

1. еңбек ақыдағы нақты қалыптасқан арақатынастан;

2. еңбек ақының әрекет етіп тұрған  базасында.

Бірінші ыңғайды біз қарастырып қойдық. Бұл әдістегі әдістемелік негіз  жұмыскердің  квалификациясының нақты дәрежесі оның жалақысын толық өрнектеуінде. Мысал ретінде  10 кәсіби-квалификациялық топ бойынша топтастырылған  ЕҚК  коэфициенттерін  келтіруге болады.  (кесте 2.1).

Кесте 2.1 – квалификациялық қызметтік топ  бойынша  жұмыскерлердің топталуы

№	Квалификациялық қызметтік топтың аталуы	Берілген  коэффициент
1	Кәсіпорын жетекшісі	4,5
2	Бас инженер	4,0
3	Жетекшінің орынбасары	3,6
4	Бас бөлімшелердің  жетекшілері	3,25
5	Бас мамандар	2,65
6	1 категория мамандары  және жоғары квалификация жұмысшылары	2,5
7	2 категория мамандары  және жоғары квалификацияланған  жұмысшылар	2,1
8	Категориясы жоқ жұмысшылар және квалификациялы жұмысшылар	1,7
9	Орташа квалификация жұмысшылары	1,3
10	Квалификациясы жоқ жұмысшылар	1,0