Еңбек ақы

 

 

 

 

 Квалификациялы деңгей мәні алдын ала бекітілген еңбек шартымен анықталады. Егер күрделілік коэффициенті  (Ксл) айлық тарифтік мөлшерлеменің разряд бойынша бірінші разрядтың тарифтік мөлшерлемесіне  бөліну жолымен анықталады. Әрбір разряд бойынша күрделіглілігіне еңбек ақының өсуінің орташа коэффициентн анықтауға болады.  (кесте 2.2).

 

 

Кесте 2.2 – Жұмыстың күрделілігіне еңбек ақының өсу коэффициенті

Разрядтар	Жұмыстың күрделілігіне еңбек ақының өсуінің орташа коэффициенті
1	1.00
2	1,09
3	1,20
4	1,35
5	1,54
6	1,80

 

 

 

Еңбектің нақты шартын (жағдайын) бағалау коэффициенті  (Кут) еңбек шарты үшін қосымша ақы бекітілетін, жұмыс тізіміне сәйкес әрбір жұмыс орнында  өлшенеді.

Сменалық коэффициент  (Ксм) жұмыстың сәйкес режимінде түнгі және кешкі уақытқа жұмыс сағатының орташа сағатына байланысты  әрбір жұмыс орны бойынша анықталады. Кәсіпорында екі немесе оданда көп аусым ұйымдастырылса көп аусымды режим деп есептеледі.

Еңбек қарқындылығының коэффициенті  (Кит) кесімді және мерзімді еңбек ақы алушылардың тарифтік ставкасының айырмашылығын, бірлескен кәсібі үшін төлем ақы мөлшерін, қызмет көрсету зонасын кеңейту және аз персонал санымен  (босатылған жұмысшыладың 100% тарифтік ставкасына дейін)  берілген жұмыс көлемін орындауды көрсетеді.

Кәсіби шеберлік коэффициенті (Кпм) еңбектегі жоғары жетістіктерімен оның тарифтік ставкасына кәсіби шеберлігі үшін қосымша ақыны көрсетеді.  (15 ден 50%дейін).

Жұмыскердің  квалификациялы деңгейінің коэффициентін есептеуді келесідей түрде көрсетуге болады:

Кку = Ксл*Кут*Ксм*Ким*Кпм                        (2.14)

ЕҚК  жұмыскердің еңбегінің  өнімділігін бағалау үшін емес, еңбек ақы деңгейін реттеу үшін қолданылады. Бұл функцияны  квалификациялық деңгей  орындайды. ЕҚК орташа деңгейден ауытқуды ғана белгілейді және еңбек ақының қорына 7-10% бөлінуіне ықпал етеді. Бұл жүйе квалификациялы деңгейден, ЕҚК, атқарылған уақыттан тікелей тәуелді жалақыны неғұрлым әділ  бөлуге мүмкіндік береді.

Кәсіпорын жұмыскерлерге сыйлық ақы берудің ережесін өздері жасайды. Көбнесе оларда сыйлық ақы беру көздері мен шарты, әрбір көрсеткіш бойынша жеке және соммалы түрде сыйлық мөлшері, сыйлық берілетін тұлғалар шеңбері,  негізгі көрсеткіштерді  орындау деңгейін анықтау реті, есептеу кезеңі және сыйлық ақыны есептеу реті,  бөлшекті немесе толық сыйлық ақы беру себептері көрсетіледі. Бірақ өнеркәсіптік кәсіпорындарда жұмыскерлердің категориясы үшін   сыйлық ақы беру келісім шарт міндеттемелеріне сәйкес өнімді шығару көлемінің өсім көрсеткіштеріне, еңбек өнімділігін арттыруға, өзіндік құнды төмендетуге, матриалды және жылу-энергетикалық ресурстарды  үнемдеуге, техникалық деңгейді көтеру мен өнім сапасын жақсартуға негізделеді. Сонымен қатар сыйлық ақы беруді нақты көрсеткіштер үшін жүзеге асырған дұрыс, ал белгілібір көрсеткіштер деңгейіне жетуді сыйлық ақының міндетті шарты ретінде қараған жөн.

 

 

Тест сұрақтары:

1. Еңбекақы төлеудің жай  мерзімді түрлері:

А) Сағаттық, күндік, айлық

Б) Сағаттық күндік

В) Күндік

Г) Айлық

Д) Жылдық

2. Жалақының түрлері:

А) негізгі және қосымша

Б) негізгі және сыйяқы

В) Қосымша және көмекші

Г )Қосымша

Д) жалпы және жеке

3.Меншіктің әртүрі бар  кәсіпорындарда еңбекақының                                                                          келесідей  нысандары бар:

A) кесімді және мерзімді;

B) жай, сыйақылы, жанама және  аккордты;

C) жай және сыйлықақылы;

D) кесімді, аккордты және  прогрессивті;

E) сағаттық, апталық және  айлық.

4. Мерзімдік жалақы келесідей  формуламен анықталынады:

A)  сағаттық тарифтік мөлшерлеменің жұмыс уақытының сағаттық шамасына көбейтіндісі;

B) кесімді бағалау мен  жұмыс уақытының сағаттық қорына  көбейтіндісі;

C) өнім санына кесімді  бағалау көбейтіндісі;

D) кесімді бағалаудың көлеміне  қатынасы.

Е) өнім сапасына кесімді бағалау көбейтіндісі;

5. Еқбекке ақы төлеудің  кесімді түрі келесілерге сәйкес  анықталады:

A) өндірілген өнім мен  атқарылған қызмет көлеміне;

B) жұмыс істелген уақытына;                                                  

C) қызметтік төлеміне;

D) көліктік қызмет көлеміне; 

E) уақыт қоры көлеміне.

6. Еңбекке ақы төлеудің  мерзімдік ақы төлеу түріне  келесілерге сәйкес анықталады:

A) жұмыс істеген уақыты  бойынша;  

B) өндірілген өнім көлемі  бойынша;

C) көрсетілген қызмет көлемі  бойынша;

D) қызметтік төлем мен  өндірілген өнімі бойынша;  

E) көмекші өндіріске көрсетілген  қызметі бойынша.

7. Жұмысшының зейнет ақы  қорына жалақыдан аударым құрайды:

А) 10 %;

Б) 15 %;

В) 25 %;

Г)  3 %;

Д)  17%;

8. Меншікті әртүрлі формасындағы  кәсіп орындардың еңбек ақының  келесіндей формалары бар:

а) кесімді және мерзімді;

в) жай, жанама, аккорды;

с) Кесімді, аккортды, прогрессивті;

е) сағаттық, апталық;

9. Еңбек ақы төллеудің  кесімді формасы келісідей жүйелерден  тұрады

а) жай кесімді , кесімді - сыйлық ақылы, жанама –кесімді, , аккорды , кесімді-пргрессивті;

б) жай кесімді , жанама –кесімді;

с) кесімді – сыйлық, аккорды, кесімді-пргрессивті;

д) жанама –кесімді, , аккорды , кесімді-пргрессивті;

е) жанама -сыйымдылық, . жай кесімді , жанама –кесімді;

10. Еңбек ақы төллеудің  мерзімді формасы келісідей жүйелерден  тұрады

а) жай мерзімді және мерзімді – сыйлық ақалы;

б)  жай кесімді, мерзімді сыйлық ақылы;

с)  жанама кесімді;

д) жай кесімді , сағаттық, айдалық;

е)  жай сыйымдылық, сағаттық, айдалық;

11. Жұмысшының мерзімді  бойынша жалақысы:

А) З = Тс * Ф от.

Б) З = Р*В

В) З = М * Т (1+(Р+К*П)/100

Г) З = Р * В (1+(Р+К *П)/100

Д) З = Р*В/100

12. Меншікті әртүрлі формасындағы  кәсіп орындардың еңбек ақының  келесіндей формалары бар

а) кесімді және мерзімді

в) жай, жанама, аккорды

с) жәй және сыйлық ақылы

д) кесімді, аккортды, прогрессивті

е) сағаттық, апталық

13.Еңбек ақы төллеудің  кесімді формасы келісідей жүйелерден  тұрады

а) жай кесімді , кесімді - сыйлық ақылы, жанама –кесімді, , аккорды , кесімді-пргрессивті

б )жай кесімді , жанама –кесімді

с) кесімді – сыйлық, аккорды, кесімді-пргрессивті

д) жанама –кесімді, , аккорды , кесімді-пргрессивті

е) жанама -сыйымдылық, . жай кесімді , жанама –кесімді

14. Еңбек ақы төллеудің  мерзімді формасы келісідей жүйелерден  тұрады

а) жай мерзімді және мерзімді – сыйлық ақалы

б) жай кесімді, мерзімді сыйлық ақылы

с) жанама кесімді

д )жай кесімді , сағаттық, айдалық

е) жай сыйымдылық, сағаттық, айдалық

 

 

Өз бетінше дайындалу үшін сұрақтар:

1. Еңбек ақының мерзімді жүйесі

2. Еңбек ақының кесімді жүйесі

3. Еңбек ақының кесімді – сыйлық ақы жүйесін қолданудың негізгі шарттары

4. Еңбек ақының жанама кесімді жүйесі

5. Еңбек ақының тарифсіз жүйесі 

 

 

1. Қазақстан Республикасындағы тарифтік жүйеге сипаттама

 

 

Тарифтік жүйе  - тарифтік кесте және тарифтік ставка негізінде жұмыскерлердің жалақысы жеке анықталатын  еңбек ақы жүйесінің  түрі.

Тарифтік жүйе жалақыны реттеудің  маңызды құралы болып табылады. Жұмысшылардың жалпы жалақысында тарифті жалақы негізгі бөлігін құрайды, сондықтан  жалақыны реттеу үдерісінде  оның тарифті бөлігіне негізгі көңіл бөлінеді. Тарифті жүйе ресурстардың барлық түрін тиімді пайдалануға, өнім сапасын арттыруға, жұмысшылардың біліктілігін арттыруға жан-жақты ықпал етеді.

Тарифтік жүйе тұрақты болмайды. Ол халықтың өмірлік деңгейінің  талаптарына негізделген, кезекті өзгерістеріне ұшырайды.

Тарифтік жүйенің элементтері тарифтік тор, тарифтік мөлшер, тарифтік разряд.

Тарифтік тор – жұмыскерлердің квалификациясымен орындалатын жұмыстың күрделілік белгілері бойынша әр тараптануды қарастыратын, тарифтік коэффициенттер мен тарифтік разрядттардың жиынтығы.

Тарифтік мөлшер ( қызметтік оклад) – уақыт бірлігінде белгілі бір күрделіліктегі  еңбек мөлшерін орындағаны үшін  жұмыскердің бекітілген еңбек ақы  көлемі.

Тарифтік разряд – жұмысты орындау үшін қажетті квалификациялық деңгей көрсеткіші және жұмыс күрделілігінің деңгейі.

Тарифтік коэффициент қарастырылып отырған  разряд мөлшерінің бірінші разрядттан қанша есеге артатындығын көрсетеді.

Еңбек ақының тарифтік шартына тарифтік мөлшер жүйесін толықтыратын, тарифтік сипаттағы үстемелер мен қосымшалар, орындалатын жұмыстың ерекше  сипатына байланысты қосымшалар, мөлшерден ауытқитын еңбек шарты үшін қосымшалар жатады.

Еңбек ақының барлық формаларында, тарифтік мөлшер мен қызметтік окладттарды бекіту кезінде минималды жалақы мөлшері  және бюджеттік сфера жұмыскерлері үшін Бірыңғай тарифтік тор қолданылады.

Бірыңғай тарифті –квалификациялық  анықтамаларға біріккен  тарифті –квалификациялық  анықтамалар өндіріс және жұмыс түрлері бойынша топталған,  кәсіптер мен жұмыстың  квалификациялық сипаттамаларынан тұратын, нормативті құжаттардың жиынтығынан тұрады. Анықтамалар күрделілігі бойынша жұмысты өлшеу және  жұмысшылардың квалификациялық  талаптарын анықтау   үшін қолданылады. Квалификациялық сипаттамалар келесідей бөлімдерден тұрады:

1. жұмыстың сипаттамасы;

2. білуі қажет;

3. әр түрлі жұмысты орындау үшін білім;

4. берілген разрядтың жұмысшысы орындауы қажет типтік жұмыстардың мысалдары.

Бірыңғай тарифтік  кесте  (БТК) 21 разрядтты деңгейден тұрады және онда әрекет етіп тұрған кәсіптер мен қызметтердің  барлық тізбесі  жазылған.

Еңбектің күрделілігі – орындалған жұмыстың мазмұны жұмыскердің квалификациясының талаптарында көрінетін оның объективті қасиеті.

 

 

Кесте 3.1 – Қазақстан Республикасының бірыңғай тарифтік кестесі

БТК разряды	Тарифті коэффициент  (1 разрядтқа)	БТК разряды	Тарифті коэффициент  (1 разрядтқа)
1	1,07	12	2,20
2	1,09	13	2,37
3	1,15	14	2,55
4	1,24	15	2,74
5	1,33	16	2,95
6	1,43	17	3,17
7	1,54	18	3,41
8	1,66	19	3,67
9	1,78	20	3,94
10	1,91	21	4,24
11	2,05