Жерге жеке меншік құқығын жүзеге асыру тәсілдері

Е.А. Сухановтың айтуынша меншік дегеніміз “өндіріс жағдайын иелену күйі көрсетілген, олардың статистикасы”, бұнымен қатар, олардың ерікті жағын анықтайтын белгілі адамдардың материалдық иелікке нақтылы мүліктік қатынасы. Меншікті материалдық иелікті иелік ету деп ұғыну, бұндай қатынас кез-келген қоғамдық-экономикалық формациядағы адам қоғамына тән қасиет. Құқықтың бұдан өзгешілігі қоғамдық дамудың белгілі бір кезеңінде, белгілі бір сатысында қалыптасады, яғни, тарихи тұрғыдан, алғанда құқықтың алдында қалыптасатын меншіктен кейін пайда болады. Меншіктің экономикалық қатынастары қоғамдағы мемлекеттік құқықтық қондырмамен бекітілген. Бұл аталған қатынастарды реттейтін құқықтық нормалары жүйесінде және меншік құқығын құрайтын институттарында көрініс тапқан. Сонымен қатар, бұл мүліктің иесі екенін білдіріп, белгілі бір тұлғаның мүлікке заңды билігібар екенін анықтап, оны белгілі шаралардың негізінде қорғалулын да қамтамасыз етеді. Бірінші жағдайда, әрине, объективті турде меншіктік құқық туралы сөз қозғалса, екіншіден, субъективті мағынада, немесе субъективтік меншік құқығы туралы әңгіме болып отыр. Меншіктік құқығының мазмұны меншік иесіне мүлікке иелік етуге, пайдалануға және оған билік етуге құқылы екенін көрсетеді. Көрсетілген құқықтық мүмкіндік, жалпы алғанда, меншіктің субъективтік құқығы ретінде меншік иесінің заңды түрде іс-қимыл жасау мүмкіндігін айқындайды және ол заң бойынша меншік иесі болғандықтан мүлік оның меншігінде қала береді. Меншік құқығының мазмұнын ашу үшін, меншік иесіне тиесілі құқықтық мүмкіншілік әр қайсысына жеке-жеке тоқталуымыз қажет. Иелену құқығы–меншік иесінің затқа шаруашылық билігін қамтамасыз ету мүмкіндігі. Мәселе, бұл жерде мүлікке шаруашылық билік жүргізу дегенде, меншік иесі оның жанында болуы қажет деген ұғым тудырмайды. Пайдалану құқығы–мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайдалану, яғни меншік иесінің өз иелігіндегі мүліктен өзінің тұтынушылық және басқа да қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіншілігі [42,43].

Жалпы пайдалану құқығы иелену құқығымен өте тығыз байланысты, бірақ кейбір жағдайда затқа иелік етпей-ақ оны пайдалануға болады. Билік ету құқығы- мүліктің заң жүзінде тағдырын белгілеудің заңмен қамтамасыз етілуі. Алайда, мына бір нәрсені атап айту керек, кеңес цивилистерінің көбі көрсетілген құқықтық мүмкіндіктер меншік құқығының бүкіл ерекшелігін толық ашып бере алмайды деп есептейді. Бұл жөнінде, А.В.Венедиктов “Ең алдымен, меншік құқығы жоғарыда аталған меншіктің үш құқығымен бітпейді. Меншік иесі аталған үш бірдей құқықтық иеліктен айырылуы мүмкін және сөйте тұра меншік құқығын сақтап қалуы мүмкін. Шындығында да, сот арқылы мүлікті тәркілеп оның иелігін алып, меншік иесіне оны пайдалануға тиым салып және тәркіленген мүлікті билеуге тиым салынады. Солай бола тұрғанмен меншік иесінің “аз да болса” сол мүлікке меншік құқығының күші қалады. Егер де, талап етушінің талабы жоққа шығарылса, меншік құқығы толық көлемде меншік иесіне қалпына келеді–былайша айтқанда “серпінділік” немесе “икемділік” құқықтық меншік”. А.В.Венедиковтың субъективтік меншік құқығы концепциясымен келісуге болмайды. Меншік иесі белгілі бір жағдайларда байланысты өзіне берілген құқықтық иеліктен айырылғанымен, меншік иесі болып қалады деу дәлелсіз. Бұл жағдайда меншік иесі құқықтық иеліктен айырылмайды, тек қана уақытша оны іске асыру мүмкіндігінен айырылады. Субъективтік құқық соған сәйкес әрекет мүмкіншілігінен көрініс табады, ал егер түрлі жағдайлар немесе басқа құқықтық нормаларға байланысты бұл мүмкіндік уақытша шектеледі. Бірақ, бұл субъективтік құқық жойылады деген мағына бермейді. Бұл туралы Д.М.Генкин: “Кез келген субъективтік құқық шексіз емес, ол, объективтік құқық белгіленген белгілі бір шекте ғана пайда болады: ал, сол шектің заңда көрсетілген өзі түрлі себептерге байланысты өзгеруі мүмкін”. Иелену, пайдалану, билеу құқықтарын қалпына келтіру немесе іске асыру мүмкіншілігінің өзі жинақталып келіп, меншіктің субъективтік құқық мазмұнын көрсететін ескерсек, осыған сәйкес оның құқықтық маңызы бар деуге болады. Заттан айырылған меншік иесі ие болу, пайдалану, билеу құқықтарынан айырылады, бірақ әлі меншіктің құқығын жоғалтпайды және белгілі мерзім ішінде өзінің құқықтық иелігін қалпына келтіруі мүмкін.

Ескертетін мәселе, бұндай жағдайда және жоғарыда келтірілген жағдайда меншік иесінің құқықтық иелігін шектеу, сол меншік иесінің құқықтық иелігінен айыру болып саналмайды, тек уақытша, дәл сол жағдайда оның құқықтарының мүмкіншілігінің шектеулігіне қатысты болып отыр. Құқықтардан айыру, тек қана жоғалған затты қайта алу құқығы жойылған жағдайда болады. Ондай жағдайда меншік құқығы да тоқтайды. Мәселен, меншік иесінің талабы ескіру мерзімінің өтіп кетуіне байланысты сот арқылы аяқсыз қалдырыруы мүмкін. Д.М.Генкин, өз позициясының дұрыстығын дәлелдейді және оны қорғай отырып, мынадай пікірлер айтады. Меншік иесінің иелік құқығын қалпына келтіру және оны іске асыру мүмкіншілігі меншік құқығының дербес элементі бола алмайды және иелену, пайдалану және билеу құқығын одан жоғары қоя алмаймыз. Біріншіден, ол құқықты іске асыру мүмкіншілігін сол құқықтың мазмұнына жатқызуға болмайды. Екіншіден, субъективтік құқықтың схоластикалық екі қабаты пайда болады. Үшіншіден, егер де бұндай құқықтық мүмкіншілік субъективтік құқықтың дербес элементін құрайтынын ескерсек, арнайы меншік құқығы емес, онда бұндай жағдайда кез-келген субъективтік құқықты көрсетеді. С.Ф.Кечекьян, билік ұйымдары арқылы бір нәрсені жасату мүмкіншілігін субъективтік құқыққа жатқызатындарға қарсы және осыған қатысты ол: “Бұл “күшпен жасату мүмкіншілігі” субъективтік құқық арқылы анықтағанымен, ал негізінде оны өзі іске асырмайды”. Алайда мына мәселені атап айту керек, Д.М.Генкиннің меншік құқығының мәні субъективтік құқық сияқты жоғарыда аталған үш құқықтық мүмкіншілік арқылы іске асады деген пікір негізді емес, ондай жағдайда меншіктің субъективтік құқығының анықтамасы толық болмайды. “Меншік құқығының мазмұнын ашу, меншік иесіні құқықтық мүмкіншіліктерімен аяқталмайды”,-деген Ю.К.Толстойдың пікіріне қосыламыз. Бұлай болатын себебі, иелік ететін зат тек қана меншік иесіне тиесілі болмай, басқа да тұлғаның, тіпті, шаруашылық жүргізу құқығына негізделген тұлғаның да осындай мүмкіншіліктері болуы мүмкін. Ю.К.Толстой, аталған құқықтық мүмкіншіліктердің өзіне тән ерекше белгісі ретінде меншік иесінің құқықтық мүмкіншілігін атап көрсетеді. Оның мәнісі мынада, меншік иесі өзінің құқықтық мүмкіншілігін өз қалауынша шешеді. Меншіктің субъектвтік құқығына Азаматтық құқық ғылымында берілген анықтаманың ішінде, Ю.К.Толстой берген анықтамаға арнайы тоқталуға болады: “Субъективтік меншік құқығы-бұл меншік иесінің өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану, билік ету, осы мүлікке байланысты кез келген әрекеттер жасауға, басқа тұлғалардың құқықтары мен заң арқылы қорғалатын мүдделеріне зиян келтірмеуге, сонымен қатар үшінші тұлғаның өзінің шаруашылық үстемдігіне араласу мүмкіншілігін жою құқығы”. Алаталған мәселелерден қорытынды шығара отырып, жоғарыда келтірілген анықтаманың ғылыми негізді екенін, дегенмен солай бола тұрса да оған біраз өзгертулер енгізуге талпыныс жасамақпыз.1 “Оның шаруашылық үстемдігі саласына барлық үшінші жақтағы тұлғалардың араласу мүмкіншілігін жою” деп автордың көрсеткен ережесі белгілі иелік құқығымен қатар меншіктің субъективтік құқығының мәнінен көрінеді деуінің қажеттілігі жоқ. Біздің пікірімізше, бұл құқықтық мүмкіншілік заңды түрде қорғалып отырғандықтан, аталған мәселе үшінші тұлғалардың араласу мүмкіншілігін жеке қарастырудың және қорғау жөнінде мемлекетке көз салудың қажеті жоқ.

Қазақстан Республикасы тәуелсіздігі мен егемендігін алғаннан кейін нарықтық экономикалы қоғам құратынын жариялады. Міне, осы мақсатта салыстырмалы түрде өте қысқа мерзімде республикамызда көп қырлы нарықтық экономика мен шаруашылықтың түрліше формаларының дамуын қамтамасыз ететін көптеген заңдар қабылданды. Алайда, жерге мемлекеттік меншік нысаны мызғымас сол күйі қалғандықтан, нарықтық механизм толық күйінде жұмыс істемейді. Өркениетті нарықтық мемлекет құру объективтік түрде қоғамдағы жер құрылымын түпкілікті түрде өзгертуді талап етті, яғни жерге жеке меншікті мойындау. Сондықтан да 1995 жылғы Конституцияға сәйкес біздің мемлекетіміздің тарихында тұңғыш рет жерге мемлекеттік және жеке меншік тең дәрежеде мойындалады және қорғалады. 1995 жылдың 30 тамызында қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы жерге жеке меншік құқығын бекітті. Жер және оның қойнауындағы байлық, су, өсімдіктер және жануарлар әлемі, басқа да табиғи байлықтар мемлекеттік меншік иелігінде. Жер, сондай-ақ белгілі бір негіздер мен жағдайға байланысты жеке меншік иелігінде болу мүмкіндігі заңмен белгіленген. Конституцияда көрсетілген ережеге сәйкес жерге жеке меншік құқығы абсолютті емес, сондықтан да онда белгілі шектеулер бар. Шектеулі меншік құқығы дейді, И.А.Иконицкая, органикалық түрде ерікті шектеу шаралары туралы ұғымдардан туындайды, яғни шектеу ұғымы сол құқықтың өзінен шығып отыр. Меншікті шектеу сол меншік құқығының анықтамасымен айқындайды, ол заңмен белгіленген билік шектеуі деп ұғылады. Мұндай қатынастардың шегі заттың заңды немесе экономикалық табиғатымен немесе жалпы қоғамның экономикалық қажеттілігінен туындайды. Бұрыннан белгілі меншік құқығын шектеу үрдісі әсіресе ауыл шаруашылығына пайдаланатын жерлерге қатысты шектеу шетел құқықтық жүйесінде он тоғызыншы ғасырда пайда болып және қазірде жалғасын табуда. Бұл үрдіс, доктриналық және заңды түрде де көрініс тапты. Мысалы, әйгілі неміс заңгері Ф.Коблердің пікірі бойынша, “жалпы иелік мемлекеттің меншік құқығын қорғаудың айқындаушы негізі бола отырып, ауыл шаруашылық және орман шаруашылығы жерлерінің пайдаланылуы мен бөлінуін, әсіресе олардың азаматтық айналымға түсуін бақылау мен реттеуді қамтамасыз етіп меншік құқығын көзге көрінбейтін сағым ретінде көрсетпейді”. Жерге меншік қатынастарын қазіргі мемлекеттік реттеу шет елдерде ұзақ даму жолынан өтті [44,45].

Қазақстан қазіргі кезеңде меншік жалпы қоғам мүддесін тиімді баланста ұстау қажеттілігі жағынан белгілі мөлшерде тарихи артықшылық жағдайда отыр деуге болады. Өйткені, жерге меншік құқығы Қазақстанда жақын арада қалыптаса бастады, сондықтан оған қалыптасқан меншік дәстүрінің жолынан түгел өту қажеттілігі жоқ. Қазіргі ғылыми доктринада жерге меншік қатынасын реттеу барысында мемлекеттің көздеген немесе көздеуге міндетті мақсаттары айқындалады. Солардың ішінен мыналарды бөліп қарастыруға болады: 1) жерді шаруашылыққа пайдалану барысында экологиялық талаптардың орындалуын қамтамасыз ету; 2) жер учаскелерін, олардың сапалық ерекшелігіне байланысты мақсатта пайдалануды қамтамасыз ету; 3) әлеуметтік-экономикалық салдарын болдырмау мақсатында жер нарығын реттеу. Барлық көрсетілген мақсаттар нақтылы түрде меншік құқығының мазмұнын құрайтын, барлық құқықтық мүмкіншіліктерді реттеу барысында көрініс табады. Иеленуге шектеу қою мына мақсатта, мына жағдайда көрініс табады, яғни басқаша айтқанда жеке меншік иелігіне қанша мөлшерде жер болуы керек соны заң жолымен белгілейді.

1996 жылы 8 сәуірде Қазақстан  Республикасы Үкіметінің “Азаматтар  мен заңды тұлғаларға жер учаскелерін  беру тәртібі туралы” қаулысында  қожалық шаруашылыққа, соның ішінде, үй маңындағы шаруашылыққа, бау-бақшаға, жеке үй салуға, саяжай құрылысына  берілетін жер учаскелерінің ең көп көлемі айқындалып, облыстық атқару ұйымдары жергілікті жағдай мен ерекшеліктері ескеріле отырып бекітеді. Жерді пайдалану құқығы заңмен рұқсат етілген көлемде жер учаскесінен оның пайдалы қасиеттерін алу мүмкіншілігін, соның ішінде жерде шаруашылық қызметін жүргізу және одан пайда табу.1 Заң шығарушы меншік иесіне жер учаскесін шаруашылық мақсатта пайдалануына кең құқықтық мүмкіншілік берді: жерге өз еркіндігіндей шаруашылық жүргізу; жер учаскесі қандай мақсатқа пайдаланылуға бағытталған соны толық сақтай және пайдалана отырып игеру; жалпы шаруашылықтың қасиетіне сай белгіленген тәртіп жалпы белгілі жер байлықтарын, сондай-ақ жердің басқа да пайдалы қасиеттерін пайдалану. Меншік иесінің мынадай міндеттері бар: жерді оның негізгі мақсатты пайдалану тәртібіне сәйкес қолданылуы қажет, өндірісте табиғатты қорғайтын технологияны қолдану, өзінің шаруашылығын жүргізу нәтижесінде қоршаған ортаға, табиғатқа зиянын тигізіп, экологиялық жағдайды ауырлатып жібермеуге міндетті; жерді күтіп оның өнімін берер сапасын арттыру, жерді қорғауға қатысты шараларды уақытында жүргізу; мемлекеттік ұйымдарға жер туралы заң актілері бекітілген жерді пайдалану және оның жағдайы туралы мәліметті өз уақытында беріп тұру; жерді пайдаланушылардың құқығын бұзбау болып табылады [46,47].

Жер учаскесіне меншік иесінің көрсетілген міндеттерінің көпшілігі Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі 189-бабында қарастырылған мүлікті күтіп ұстау ауыртпалығынан көрінеді: “меншік иесі өзінің иелігіндегі затқа жауапкершілікті, егер де заң актісі немесе келісім шарт арқылы қарастырылмаған жағдайда, үшінші бір тұлғаға біржақты тәртіппен аудара алмайды”. Сол міндеттердің арасында мүлікті күтіп ұстау ауыртпалық жауапкершілігіне сәйкеспейтін және Азаматтық кодекстің 188-бабындағы меншік туралы нормаларына қайшы келетіндері бар. Меншік иесі өз иелігіндегі затпен қандай іс-әрекет істеймін десе де еркі бар. Жаңадан қабылданған жер кодексінде аталған мәселелерді жан-жақты қарастырылған. Мәселен, егер учаскені пайдалану заңдарда белгіленген жерді ұтымды пайдалану ережелерін өрескел бұзу арқылы жүзеге асырылса, атап айтқанда, учаске нысаналы мақсатына сәйкес пайдаланылмаса немесе оны пайдалану ауыл шаруашылық жері құнарлылығының едәуір төмендеуіне не экологиялық жағдайдың едәуір нашарлауына әкеп соғатын болса, әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңдарда көзделген жазалау шараларды қолданылғаннан кейін жер учаскесі меншік иесі мен жер пайдаланушыдан алып қойылуы мүмкін.

Жер кодексінің 19-бабына сай: “Меншік иесі өзінің жер учаскесіне қатысты заң актісімен тыйым салынбаған кез келген келісім шарт жасауға құқылы, атап айтсақ, келісімді бағамен сатуға, шаруашылық серіктестіктің жарғылық қорына жарна төлем ретінде ұсынуға, кепілдікке беруге, жер учаскесін сыйлауға және өсиетпен мұраға қалдыру құқылы”. “Меншік иесі жер учаскесін уақытша пайдалануға тапсыра алады...”. Бір қарағанда жер учаскесін билеу құқығына ерекше шектеу жасалмағандай. Жер учаскелеріне тікелей билеу мүмкін емес, яғни оның заңды заңды тағдырын оны пайдалану немесе құрту арқылы сондықтанда жер учаскелерін тек қана заңды түрде көрсетілген баппен билеуге болады. Жер учаскелерін билеу құқығына байланысты бірқатар мәселелер пайда бола бастады. Мысалы, сатып алу келісім шарты бойынша жер учаскесі азаматтың қолына өткеннен кейін, сол азаматтың меншігіндегі жерден ол жер көлемі артып кеткен жағдайда көрініс табуы мүмкін. Бұл мәселе сатып алу, айырбастау және басқа да азаматтық-құқықтық мәмілелер арқылы да жүзеге асырылуы мүмкін. Сондықтанда жоғарыда аталғандарды қорытындылайтын болсақ, мынадай тұжырымдар жасауға болады. Жер туралы заңнамаларымыз осы аталған мәселелер бойынша кейбір оқылықтарға жол береді. Мәселен, Қазақстан Республикасының жер туралы кодексінің 18-ші бабында жер учаскелерін жеке меншікке шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдарға ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер жеке меншікке берілмейді делінген. Ал 1996 жылы 20 маусымдағы Үкіметтің қаулысымен “Жерді пайдалану және учаскелерге жеке меншік құқығын беру туралы” бекітілген ережеге сай шетел азаматтары мен шетел заңды тұлғаларына үйлерді олардың мақсатына сәйкес күтіп ұстауға арналған жерді қоса алғанда өндірістік және өндірістік емес, оның ішінде тұрғын үйлер мен олардың кешендерін салуға жерлер берілуі мүмкін.1 Мәлімет бойынша, АҚШ-та, Батыс Еуропа, Азия елдерінде азаматтардың 8 пайызы ғана ауыл шаруашылығы саласында жұмыс істейді екен. Ал бізде халықтың 49 пайызы ауылда. Сонда да халықтың әл-ауқаты басқа елдерден төмен. Әрине, экономикасы дамыған елдерден. Өзіңіз ойлаңызшы, 2 га жер 1 отбасын асырай ала ма? Әрине, жоқ. Менің пікірім бойынша, егемен Қазақстан үшін жер нарығына байланысты жүргізіліп отырған саясатымыз одан әрі дамыту үшін зерттеу жұмысында ұсынылған бірнеше бағыттарды қолға алған жөн.

 Қазақстан Республикасының заңдарында жермен жасалатын мәмілелерге қатысты мәселелер кеңінен талқылануда. Жермен жасалатын мәмілелер жайлы мәселелер тек отандық әдебиеттерде ғана емес, сонымен бірге, шетелдік әдебиеттерде де жан-жақты қарастырылған. Заң құжаттарына сәйкес мемлекеттік немесе өзге де тіркеуге тиіс мәселелер, оның ішінде құқықтарды туындататын, өзгертетін немесе тоқтататын мәмілілер, егер құжаттарда өзгеше көзделмеген жағдайда, олар тіркелгеннен кейін жасалаған болып есептеледі. Тіркеуден бас тартылу жазбаша түрде рәсімделуге тиіс және заң талаптарының бұзылуына сілтеме жасалғанда ғана мүмкін болады. Егер мемлекеттік тіркеуді керек ететін мәміле тиісті нысанда жасалса, бірақ тараптардың бірі оны тексеруден жалтарса, сот екінші тараптың талап етілуімен мәмілені тіркеу туралы шешім шығаруға құқылы. Мұндай жағдайда мәміле соттың шешіміне сәйкес тіркеледі. Мысалы, жер туралы заңнаманың 17-бабының 1-тармағына байланысты жермен жасалатын мәмілелерді жасау кезінде бірнеше басым бағыттарды көрсеткен. Егер мәміле жасасу кезінде жер учаскесімен екінші тұлғаға беріп, бірақ ол мәміледе ол жер учаскесінде орналасқан ғимарат, үй көрсетілмесе, онда ол мәміле бойынша екінші тұлғаға беріледі. Сондықтан мұндай мәселелер мәміледе көрсетілуі тиіс. Жерді иелікке берудегі құқықты реттеу, бұған дейін де маңызды мәселе болып келген және бола бермек т.б. табиғаттың объектісі ретінде тек жер құқығының тәртібіне ғана емес, жеке адамның құқықтық мәртебесі негізінде сол сияқты, нарықты экономика жағдайындағы заңды тұлғалар құқығы мен мүдделерінің заңмен қорғалуына да қатысады. Жерді иелікке берудің нормалы құқықтық негізін жалдай отырып, қазіргі уақытта жерді иелікке берудегі процедуралық мәселеге Қазақстан Республикасы жаңа жер туралы заңнамасында арнайы бап берілгендігін атап өтуге болады. Бұрын жер туралы заңнамаларда жер заңды, нормативтік құқықтық актілерге сәйкес процедураның уақытша шегі анықталмағандықтан, өтініштердің қаралуы ұзаққа созылып кететін. Қазіргі заң жерді иелікке беру процедурасын қозғаудың негізін анықтайды, комиссия құру тәртібі және құрамын мөлшерлейді. Арыз иесіне толық, жан-жақты жауап беріледі. Жерді иелікке беру процедурасын көтеруге негіз болатын белгілі бір арыздың қалыптасқан нысаны және оған тіркелген негізгі құжаттар үшін блонкеттік бапты қисынға келтіру керек. Ал, арыздың типтік нысанын және қажет құжаттарының тізімін жеке нормалы құқық актісінде бекіту керек. Бұл арыздың нысаны мен мазмұнына заң шығарудың талаптарын көрнекілі түрде мекен-жайға жеткізуді қамтамасыз етеді және ереженің құрылысы мен логикасын бұзатын қажетсіз қайталануды жоққа шығарады. Көбінесе, жерді иелікке беру қатынастарына үлестіру сипаты тән болғандықтан, арызды қанағаттандыруда кезек тәртібін сақтау үшін арызды берген күнін белгілеп қою басты маңызды мәселе. Сол үшін арыздарды тіркеу кітабы туралы ережеге қосымша нұсқау енгізу керек. Сонымен қатар, арыз иесіне оның өтінішінің қабылданған күні және тіркеу нөмері көрсетілген құжат берілуі тиіс. Жерді иелікке беру жөніндегі арыздарды үш айлық мерзімді қарастыруды ойластырған жөн. Бұл заңды бұзған жағдайда қызметкер әкімшілік жауапқа тартылады. Егер арызға тиісті құжаттар тіркелмесе немесе арыздың мазмұны бекітілген талаптарға сай келмеген жағдайда арыз берудегі іс-жүргізудің болатын салдары жерді иелікке беру тәртібі туралы ережеде бекітілмеген. Берілген құжаттарға алдын-ала сараптама жүргізу міндетті түрде реттеуді қажет етеді. Себебі, жерді иелікке беру туралы арызды негізсіз қайтару іс жүзінде кеңінен тараған. Егер мүдделі азамат арызын қабылдатқызған жағдайда, өкілетті орган оны қабылдауға тиіс. Мұндай жағдайда, мазмұны мен нысанының жеткіліксіздігі мүдделі адамға қабылданбағандығы туралы жазбаша жауап беруге негіз болады. Бұл жауапты жіберілген қателіктер көрсетіліп және оны түзету мерзімі белгіленеді. Егер мүдделі адам белгіленбеген уақыт аралығында жіберілген қателіктерін түзесе, онда арыз жерді иелікке берудің бастап күніне қабылдаған болып саналады. Егер арыз иесі көрсетілген қателерді заңсыз деп есептеген жағадайда, арыздың қабылданылмады. Сот тәртібімен шағым арыз арқылы беріледі. Жерді иелікке беру процедурасының екінші кезеңінде жергілікті атқарушы орган жер ресурстарын атқару жөніндегі аймақтық комитетке жерді мақсатты пайдалануға лайықты мүмкіндіктерін анықтауға тапсырады. Егер мұндай мүмкіндік болмаса, онда аймақтық комитет жерді иелікке беруді ұйғармағандығы туралы жоба дайындап, оны жергілікті атқару органдарына жіберіледі. Мәселе, дұрыс шешілген жағдайда, өкілетті орган арыз иесіне ресми турде хабарлауға тиіс. Сатып алушының жекешелендіру объектісі мен жер учаскесіне меншік құқығы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде және 25 қаңтар 1995 жылы қабылданған “Жылжымайтын мүлік және онымен мәміле жасауды мемлекеттік тіркеу туралы” заң күші бар Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығына сәйкес жермен жасалатын мәмілелер жасалған күннен бастап күшіне енеді. Нақты төлем төленбеген жекешелендіру объектілері қайтадан аукционға түседі. Жекешелендіру объектілерін сатудан түскен қаржы мемлекеттік бюджеттің кірісіне, тек оған Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген аукциондарды ұйғару мен жүргізу шығындары кірмейді.