Жер салығы

Қаратал ауданы бойынша салық комитетінің ақпаратпен қамтамасыз ету және есеп бөлімінің ұсынған мәліметтеріне көңіл  аударсақ, көріп отырғанымыздай әр салықтың алатын үлестері әр түрлі. Мұны 13, 14, 15 – кестелерден көруге болады. Соның ішінде жергілікті бюджет есебінде тұрған салықтар мен алымдардың алатын,  жұмсалатын мақсаттарына қарай  орындары  бөлек.  Соның ішінде бірыңғай жер салығы 2002 жылы 366,2 мың теңге, 2003 жылы  591,5 мың теңгені құраған, 2004 жылы 637,7 мың, ал былтырғы жылы, яғни 2005 жылы 796,1 мың теңге болып отыр. 2004 жыл мен 2005 жылдар аралығында 158,4 мың теңгеге көп орындалған.  Ал 2002 жыл мен 2003 жылдары 225,3 мың теңгеге артық орындалған

 

III. Қазақстан Республикасының  жер салығын салудағы кездесетін проблемалар және оны жерілдіру жолдары

3.1 Қазақстан Республикасының  жер салығын  салудағы кездесетін  проблемалар

 

Барлық қоғамның қатысушыларының негізгі міндеттері мен парыздарының бірі заңмен белгіленген салықтарды төлеу болып табылады. Бұл норма еліміздің Ата заңы-Конституцияда белгіленген. Бірақ кейбір салық төлеушілер салық төлеуден жалтарылудың бір амалын тауып төлемеуге тырысады.

Себебі  салық төлеушілердің біразы салықтардың мәні мен мемлекеттке салықтардың қандай қажеттіліктері бар екендігін түсіне білмейді. Егер салықтарды уақытылы әрі толығымен төлеп отырса, онда зейнеткерлер мен тұрмысы нашар адамдарға уақытылы зейнетақылар мен жәрдемақылар дер кезінде төленіп отырылады. Сонымен қатар мемлекеттік бюджетке түскен салықтық түсімдердің есебінен мектептер, ауруханалар, құқық қорғау органдары мен армия және т.б. қаржыландырылады. Осы салық төлемеушілер кейін өздері зейнеткер болғанда, зейнетақылары мен жәрдемақыларын өз уақытынсыз алғанда, онда олар салықтардың мәнін түсінеді. Біздің ойымызша бұл қиындықты тек салық төлеушілердің өздері ғана шеше алады. Мәселен басқа мемлекттердің салық төлеушілері міндеттердің құқықтарға қарағанда басымдылықтарын өздері мойындаған. АҚШ-ң президенті Д.Кеннеди былай деген: “Мемлекет сізге не бере алатынын сұрамаңыз, ал керісінше сіз өз еліңізге не істей аласыз соны өзіңізден сұраңыз”. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері адал салық төлеушілердің арқасында көптеген жетістіктерге жетті.

Сонымен қатар салық органдары мен салық төлеушілердің арасындағы келіспеушіліктер және салықтық даудамалар сот тәжірибесінде қазіргі кезде жиі кездесуде, өкініштісі олардың барлық салық заңдарын толық білмеуі.Салықтық даудамаларды қарастырған кезде судьялар экономика мен құқық саласының кез келген саласында білікті болуы қажет, ал бұл нақты жағдайға сай келмейді [16].

Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға көшуі және әлеуметтік-экономикалық рефомалау процестері жер қатынастарын құқықтық және экономикалық реттеуін ауыл шаруашылық жерлеріне жеке меншік институтын енгізуді, жер нарығын дамытуды талап етті. Аталған жағдайларда еліміздегі жер нарығын дамытудың басты құралы ретінде ауыл шаруашылығында жерді ипотекалық несиелеуді қарастыруға болады. Кепілдердің бір түрі ретінде ипотекалық несиелеу экономиканың аграрлы салысына қосымша қаржы ресурстарын тарту болып табылады. Ипотекалық несиелеу Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексімен, Жер Кодексімен,Заңдық күші бар  “Жылжымайтын мүліктерді ипотекалау туралы”Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығымен реттеледі.

Ауылшаруашылық тауар өндірушілерінің жерді кепілге қоя отырып  ипотекалық несиелеудің негізгі артықшылықтарын профессор Сагайдак А.Э. былай көрсеткен жаңа  және еңбек етіп жатқан ауыл шаруашылығы өндірушілерінің қолда бар жер уаскелерін кеңейтуге және жаңа жер учаскелерін алуға, ауыл шаруашылығы өндірісін игеруге қаржы ресурстарын тартуға, ауыл шаруашылығына ұлттық экономиканың басқа салаларынан оны тиімді пайдалану мақсаттарымен капитал құйылуына мүмкіндік береді [18].

Қолданыстағы Қазақстан Республикасының Жер Кодексіне сай жер учаскесі кепілдіктің бір түрі бола алады. Себебі жер учаскесі кепілге қоюшыға жеке меншік немесе жер пайдалану құқығы негізінде тән болады. Сонымен қоса  ауыл шаруашылығы мақсатында пайдаланылатын жер учаскелерін кепілге қою жөніндегі мәмілелерге біршама шектеулер қойылған. Мәселен, қазіргі таңда еліміздегі қолданыстағы заңға сай мемлекет меншігінен жеке меншікке жеңілдетілген бағамен 10 жылдық мерзімге несиеге беруі рұқсат етілген. Сонымен қатар жерді жеңілдетілген бағамен сатып алған кезде (жер учаскесінің кадастрлық құнының 75 % тең баға) оны басқару құқығы бойынша шектеулер енгізілген, яғни өтеу бағасының 50 %  төлегеннен кейін ғана жерді кепілге қоюға болады. Сонымен қатар заңға сай уақытша жер пайдалану құқығындағы (49 жылға дейін жалға алу) жерлерді кепілге қоюға рұқсат берілген. Бірақ мемлекет тарапынан 25 % жеңілдетілген бағамен жерді ала отырып, шаруа 10 жыл мерзім ішінде толықтай өзінің иелік құқығын қолдана алмайды, яғни жерді кепілге қою, сату, жалға беру және т.б. сонымен қатар ауыл шаруашылық мақсатында қолданылатын жерлерді жеңілдетілген бағамен сатып алушы азаматтар мен ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының санын шектей отырып, жеңілдетілген баға мөлшерін 40 %-ға дейін төмендетілсе. Бұлардың қатарына тұрақты, әрі тиімді ауыл шаруашылығы мақсаттарындағы жерлерді пайдаланатын, ұзақ уақыт аралығында қызмет етіп жатқан, жер және жалдық төлемдері, жер салығы бойынша бюджетке қарызы жоқ ауыл шаруашылық кәсіпорындары, шеруа (фермер) қожалықтары, өздерінің қаржылық жағдайына қарай жердің сапасын арттыруға тырысатын, яғни белгіленген мөлшер шеңберінде миниралды және органикалық тыңайтқыштармен қамтамасыз етеді.

Жер ерекше жылжымайтын мүліктің түрі, әмбебап табиғи ресурс, оны рационалды пайдаланған кезде ол басқа жылжымайтын мүліктер сияқты жойылмай, керісінше оның құнарлығы мен бағасыүнемі артып отырады. Бірақта тікелей табиғаттың жағдайына байланысты болғандықтан қаржыларды салудың тәуекелді саласы болып қала береді. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығында жерді ипотекалық несиелеу жүйесінің нақты дамытуға төмендегілер әсер етуде:

• жер нарығының нашар дамуы, оның өтімділігінің төмендігі;
• ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің қаржылық тұрақсыздығы;
• жер нарығының инфрақұрылымының жоқтығы;
• жердің сапасының төмендеуі және т.б.  

Ауыл шаруашылығы мақсатындаға жерлерді ипотекалық несиелендірудің дамыту үшін:

- ауыл шаруашылығы мақсаттарында пайдаланылатын жерлердің сапалық жағдайын жақсарту;

- жергілікті жерлерде  филиалдары бар мемлекеттік банкті  құру. Аталмыш банктің қызметтеріне ауыл шаруашылығына тиімді несиелердің түрлерін беру, ауыл шаруашылығы мақсатында жерді кепілге қоя отырып ипотекалық несиелендіруді жетілдіру;

- жер нарығының инфрақұрылымын  ұйымдастыру. Оның негізгі мақсаты  жердің тиімділігін ұлғайту мен  олар қорғау. Сонымен қатар жер нарығы мемлекет тарапынан қатаң қадағалануы қажет, себебі жер ұлттық игілік болып табылады. Жер нарығының дамуы және қызметі үшін оның құқықтық және ұйымдық инфрақұрылымын өзіне мемлекеттік және коммерциялық ұйымдарды, меншіктің аралас түрлері болу мүмкін, атап айтсақ жер нотариаты, жер соты, тәуелсіз сақтандырушылар мен бағалаушылардың институты және т.б. құру қажет. Әрине, бұған белгілі бір уақыт қажет, бірақ нарықтық қатынастар жағдайында барлық ресурстар айналымға тартылады, жер де тартылуы мүмкін;

- мемлекет тарапынан  ауыл шаруашылығы мақсатындағы  жерлердің өтімділігін арттыру, себебі оның өтімділігі қалалық  және қала маңайындағы жерлерге  қарағатда әлде қайда төмен  болып келеді;

- жер ипотекасы жөніндегі  теориялық және әдістемелік нұсқамаларды, ауыл шаруашылық тауарларын өндірушілер мен банк жүйесі арасындағы экономикалық қарым қатынас механизмін құру;

- әділ, елдің нақты әлеуметтік-экономикалық  жағдайларына жауап беретін  ауыл  шаруашылығы мақсатындағы жерлерді  бағалау (жердің кадастрлік және нарықтық бағасы). Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, жер нарығы жақсы дамыған елдерде жерге бағаның екі түрі болады: кадастрлік және нарықтық. Жерді кадастрлік түрде бағалау участокке салынған капитал немесе онда өндірілетін өнімнің құнының негізінде белгіленеді, тұрақты ақпараттық база негізінде есептелінеді. Жердің нарықтық бағасы сұраныс пен ұсыныс факторларының ара қатынасына, ауыл шаруашылық өндірісінің экономикалық теңдігіне жету мүмкіндігіне байланысты түрленеді;

- жергілікті бюджет  пен Қазақстан Республикасының Ұлттық Қорына түсетін жер төлемдерінің түрінде түскен жер салығы, жалдық төлем және ауыл шаруашылық мақсаттарында пайдаланатын жерлерді сатудан түскен ақша қаражаттарының 70 %-ның  қайтарымдылығы және мақсатты түрде қолданылуы заң жүзінде бекітілген. [19]

Қазіргі таңда игеруге қолайлы құнарлы жерлердің жеткіліксіз болуы салдарынан ауыл шаруашылық өндірісі құнарлылығы аздау игеруге қолайсыз жерлерді де өңдеуге тәуелді. Осы иегруге қолайлы жерлердің көлемі жыл сайын жаһандандыруға сәйкес бірте-бірте азаюда. Бұл жағдай осы жерлердің өзіндік бағасының қымбаттай түсінуіне соқтыруда.

Адам күшімен өңделген жерлерге аса көп мөлшерде шығындар шығарылады. Басты өндірістің негізгі құралдары сияқты жер физикалық және моральдық жарамсыздыққа ұшырамайды. Дұрыс өңдеп, дұрыс қолданылған жағдайда жердің құнарлылылғы жылдан-жылға арта түседі. Өкінішке орай  біздің елімізде жер игеру технологияға сай жүргізілмей отыр. Сондықтан Қазақстанда ауыл шаруашылық агрокәсіби дамытудағы бірқатар шешілмеген мәселелер бар:

- біріншіден, Қазақстандағы жер  ресурстарының қандай түрлері  бар;

- екіншіден, Қазақстанда  қанша жер игеруге жарамды  ресурстары бар;

- үшіншіден, сол жер  ресурстары негізгі жер игерушілердің  арасында қандай мөлшерде бөлінуде;

- төртіншіден, Қазақстан Республикасының барлық ауыл шаруашылық аймақтарының жағдайы қандай. [20]

Қазақстан Республикасында жер игеруді және ауыл шаруашылық өнімдерді  бақылаудың және ауыл шаруашылығынан бюджетке түсетін түсімдер көлемін қадағалаудың үш деңгейде тұратын үрдісі ұсынылады.

Бірінші деңгейі – аймақтың экономикалық дамудың соңғы бес жылғы дамуына талдау жасау.

Екінші деңгейі – салықтық базаның салаларына сәйкес салық түрлерін анықтау.

Үшінші деңгейі–салықтық бақылау үрдісін қаржылық бақылау органдарымен келісімді түрде жүргізу.

Ұсынылып отырған деңгейлік үрдіс Қазақстан Республикасындағы аймақтарда ауыл шаруашылығының реформаландырудың қалай өткізіліп жатқанын бақылауға мүмкіншілік береді. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.2 Жер салығын салуды  жетілдіру жолдары

 

Көптеген елдерде салықтар ұдайы өндіріс процесінің жалпы қаржылық реттеу жүйесіне енуде. Қазақстан Республикасында да жер салығы таяу уақытта экономиканы қаржыландырудың берік көздерінің бірі болуы қажет. Әрбір есептелген салықтар кәсіпорынның түсімдерінің бір бөлігін алып отырады. Себебі кәсіпорынның мақсатты таза пайдаға жету, онда талдаудың негізгі көзі-бұл түсімдердің өсуіне салықтардың әрекеті. Пайдаланылатын жерлер кәсіпорынның ең қозғалмалы құрылымдарының бөлігі, сондықтан салықтардың басты экономикалық қызметі-қолда бар құралдарды тиімді пайдалануын ынталандыру немесе олардан бас тарту. Жер салығының ставкалары “динамикаға” емес “статикаға” ғана әсер етуі арқылы бекітілуі қажет. Кәсіпорын пайдаланбайтын жер учаскелерін жалға беру үшін ставкалар біршама жоғары болуы қажет, бірақ олар (ставкалар) өндірісті тоқтатуға әсер етуі арқылы бекітілуі қажет. Жер салығының салығының жүйесі салық салынуға жататын жерлердің бағалау жөніндегі сұрақтарды шешуді талап етеді. Жерге орналастырушы органдардың жерді жалпы бағалауы, жерге салықтарды есептеудің басты мәлімет көзі болып табылады. Сонымен қоса кепілдік операцилар мен сату-сатып алу мәмілелеріне негіз болатын жылжымайтын мүліктер мен жер учаскелерін дұрыс бағалау үшін лицензияланған фирмалар (ассоциациялар) жүйесін құруға болады. Қазақстан үшін жер салығын салудың біртұтас механизмінің мақсаттары үшін ең қолайлысы жердің ақшалай (кадастрлік) құнының негізінде салық салуға арналған бағаны ұйымдастыру болып табылады, ал оны (бағаны ұйымдастыруды) тәуелсіз бағалаушылар ассоциясының сарапшыларын жұмылдыру арқылы қоныстандырушы органдар іске асыруына болады.[21]

Жер салын салу жүйесін қолайлы ұйымдастыру үшін оның ақпараттық қамсыздануын анықтау қажет. Дамыған елдерде бұған фискалдық кадастрлар жатады. Онда жер салығын қажетті ақпараттар жинақталып, өңделіп және сақталады. Мұнда маңызды жағдайдың біріне кадастрдің фискалдық және заңдық қызметтерінің байланысы жатады. Ал бұл салықтың меншік иесін және төлеушілерін анықтауға мүмкіндік береді. Қазақстанға осы қызметтердің бір кадастр шеңберінде қатар қолданған елдердің тәжірибесін қолдану қажет. Мұндай тәсіл орынды, себебі біздің елімізде кадастр бар бірақ басқадай мақсаттарға арналып құрылсада, салық салуға қажетті ақпараттпен қамтылған. Бұл әрине нарықтық жағдайларда іске асырылатын, кадастрге тән оның құрылымының ұйымдастыруын өзгертуге және  көптеген элементтермен толықтырылуын талап етеді. Кадастрдің фискалдық және заңдық қызметтерін бір жүйеге қосу материалдық құралдар мен еңбек ресурстарын елеулі үнемдейді. Кадастрдегі ақпараттық база үшін жердің ақшалық (кадастрлік) құнын және олардан өндіріліп алынатын салықтардың мөлшерін анықтайтын  арнайы бағалау карталарын құру қажет. Осыған байланысты жерге төлемдерді есептеу үшін ең анық ақпарат көзі ретінде жер кадастрының рөлі жоғарылауда. [22] 

Сонымен қатар жер салығынан түскен қаржыны пайдалану мәселесі өзекті проблемалардың бірі болып отыр. Қолданыстағы заңға сәйкес жер салығы мақсатсыз салықтарға жатады., яғни салықтан түскен қаражат жергілікті бюджетке түседі және төмендегілерді қаржыландыруға жұмсалады:

- жергілікті деңгейдегі білім  беруге, жалпы бастауыш, жалпы орта  білім беру және орта мамандандырылған, қосымша білім беруге;       

- жергілікті деңгейдегі арнайы  білім бағдарламалары;

- әскер қатарына шақыру мен тізімге алу шараларына;

- жергілікті деңгейдегі төтенше  жағдай жұмыстарына;

- жергілікті