Жер салығы

3. Бюджетке жер салығын  төлеу жер учаскесінің орналасқан жері бойынша жүргізіледі.

4. Салық жылы ішінде  елді мекенді қоныстың бір  санатынан басқа санатына ауыстыру  кезінде ағымдағы жылғы жер  салығы салық төлеушілерден осы  елді мекенді үшін бұрын белгіленген  ставкалар бойынша, ал келесі  жылы – қоныстардың жаңа санаты үшін белгіленген ставкалар бойынша алынады.

5. Елді мекен таратылған  және оның аумағы басқа елді  мекеннің құрамына қосылған кезде, таратылған елді мекеннің аумағында  жаңа ставка тарату іске асырылған  жылдан кейінгі жылдан бастап  қолданылады.

6. Салық төлеушілер орналасқан жер учаскелері бонитетінің балдарын анықтау мүмкін болмаған жағдайда, жер салығының мөлшері шектесіп орналасқан жерлердің бонитет балы негізге алына отырып анықталады.

7. Ортақ үлестік меншіктегі  салық салу объектілері бойынша  салық олардың осы жер учакесіндегі үлесіне барабар есептеледі.

8. Ауыл шаруашылық өнімін  өндіруші заңды тұлғалар үшін  бюджетпен есеп айырысуды арнаулы  салық режимінде жүзеге асыратын  заңды тұлғалардың жер салығын  төлеу тәртібі  Салық кодексіне  сәйкес бекітілген. Қорғаныс қажеті үшін берілген жерлерге салынатын салықты алу тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді . [6, 181-182 б.]

Жер салығын есептеу мен төлеу тәртібі.  Жер салығын есептеу мен төлеудің негізігі құжаты болып табылатындар:

1. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер» Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы;

2. жерді иелену және  пайдалану құқы үшін берілген  акті немесе басқа құжат;

3. ағымдағы жылдың 1 қаңтарына  жүргізетін жердің сандық және  сапалық есебінің мемлекеттік мәліметі.

Жаңадан бөлінген жер учаскелері бойынша салық сомасының есебі, олар берілген сәттен бастап бір ай ішінде табыс етіледі.

Жеке тұлғалардан алынатын жер салығын есептеуді салық қызметінің органдары жүргізіп, ағымдағы  жылдың 1 тамызынан кешіктірмей оларға салық төлеу туралы төлем хабарламасын тапсырып отырады. Төлеушінің есебін алу және жер салығын есептеу жыл сайын ағымдағы жылдың бірінші маусымындағы жағдай бойынша жүргізіледі. Заңды және жеке тұлғалардан алынатын жер салығы, оларға жер учаскесі берілген айдан кейінгі айдан бастап есептеледі. Жер салығын ауыл шаруашылығы жерін иеленушілер мен жерді пайдаланушылар және жеке тұлғалар жер учаскелерінің иелері ағымдағы жылдың бірінші қазанынан кешіктірмей төлейді.

Жер салығы түрінде алынған қаржылар басқарудың қай деңгейінде шоғырландырылу мәселесі маңызды болып табылады. Теориялық тұрғыдан қарастырсақ оның екі тәсілі болуы мүмкін. Біріншісі олардың тікелей мемлекеттік бюджетке түсуі және ауыл шаруашылығымен байланысы жоқ әртүрлі мақсаттарға жұмсалуы мүмкін. Екінші  тәсілі жер салығы түрінде алынған қаржылардың  көп бөлігі жергілікті бюджетте қалуын қарастырған. Берілген екінші тәсілдің бірнеше себептерге байланысты артықшылықтары бар.

Біріншіден, ренталық табыстар жергілікті бюджеттерді тұрақтандыруға ықпал етеді, бөлек территориялардың өзін-өзі басқару процесінің қаржылық дамуының елеулі тірегі бола алады.

Екіншіден, аймақтық бюджеттерге ренталық түсімдердің түсуі жер салығының деңгейін белгілеудің негізі бола алады.

Үшіншіден, жер салығы түрінде жиналған қаржылар берілген аймақтың шеңберінде жұмсалуыда маңызды мәселе, яғни  алынған ренталық түсімдер мемлекеттік қазынада жоғалып кетпей, берілген аймақтың нақты қажетіне жұмсалуы.

Тиісінше жергілікті бюджетке түсетін жер салығы түріндегі қаржылар негізінен ауыл шаруашылық өндірісіне жұмсалуы қажет. Ең бастысы бұларға жердің өнім беруін арттыру, олардың мелиорациясы, ауыл шаруашылығындағы әлеуметтік және өндірістік инфраструктурасын дамыту шаралары жатады.

Жер салығы түрінде алынған қаржылар соңында халықтың тұрмыстық деңгейін жоғарылатуға, ауыр аграрлық дағдарыстан шығуды қамтамасыз ету қажет.

Қазіргі таңда жер учаскелері бар жеке және заңды тұлғалар, сонымен қатар жеке кәсіпкерлер келесілерге байланысты жер салығын төлеушілер болып табылады: жеке меншік, тұрақты жер пайдалану, алғашқы қайтарымсыз уақытша жер пайдалану құққытары негізінде.

Сонымен қатар жерді немесе жер учаскесін тікелей пайдаланғаны үшін жер пайдаланушыны салық төлеушіретінде санауға негіз бола алады.

Жергілікті уәкілетті органдарға жер салығының базалық ставкасынан елу пайыздан жоғары емес мөлшерде жер салығын кемітуге немесе ұлғайтуға құқық берілген.   

1.3 Жер салығын салудағы  шет елдік тәжірибе

Қазақстан Республикасында жер қатынастарын құқықтық реттеу қиын кезеңнен өтуде. Жер нарығының түрлену проблемаларын зерттеу барысында шет ел жер қатынастары үлкен қызығушылық тудыруда. Сонымен қоса жер нарығының  алғашқы дамуы, нарық құрылымының түрленуі, берілген проблеманың құқықтық, саяси және экономикалық аспектілері басты назарда.

Әртүрлі елдердің жер салығын салу жолдары мен жер нарығының құқықтық аспектілерімен танысу келесілерді анықтауға мүмкіндік берді.

Германияда жеке меншік құқығы конституциямен кепілденіп, заңмен бекітіледі. Жер учаскелерін сату-сатып алу осы заңдар негізінде реттеледі. Жерге бағалар тауарға сияқты сұраныс мен ұсыныс негізінде бекітіледі. Жер меншігімен тауар операциялары мемлекеттпен қорғалады. Герменияның жер туралы заңдарының бір ерекшелігі жеке меншіктегі жер мұра бойынша иелікке берілмей, сатылып жіберіледі. Жерді сатып алған адам 20 жыл ішінде жерді қайта сатуға құқы жоқ. Германияда көбіне жер жеке жене жалдық иелікте болып келеді. Жердің 38 пайызы жалдық жолмен пайдаланылады. Германияда ауыл шаруашылығы мақсатында пайдаланылатын жердің 1 гектарына жер салығының мөлшері 20 маркадан 650 маркаға дейін құрайды.

Жер салығы ауыл және орман шаруашылығындағы кәсіпорындардың жер учаскелеріне салынады. Салық ставкасы 1,2 пайыз ал егер, мемлекеттік кәсіпорындар, мектеп жасына дейінгі балалар мекемелері, ауруханалар, интернаттар, діни мекемелер, сондай-ақ ғылыми мақсатта қолданылатын жерлер аталмыш салықты төлеуден босатылған. Германияда тұрғын үй құрылысын ынталандыру мақсатында қайтадан салынған тұрғын үйдің иелері 10 жылға дейін жер салығын төлеуден босатылған. Жер учаскесі бір иеден екінші  бір иеге сатылған  жағдайда салық сату бағасынан 2 пайыз мөлшерінде төленеді. Салықты өткен кезең үшін аванстық төлем түрінде тоқсан сайын общиналар алады. Жердің бағаларының нормативтері әрбір екі жыл сайын басылым беттеріне шығады. Бұл  жер учаскелерінің бағалары туралы ақпараттар мен ұсыныстар жөнінде мәлімет алуға мүмкіндік береді.Сонымен қатар нормативтердегі жердің бағаларының деңгейі табиғи-климаттық және технологиялық жағдайларға да байланысты. Германияда жалдық төлемді билік органдары бекітеді және қатаң қадағалайды. [12]

АҚШ-да барлық жерлер ұлттық жер кадасторына қосылған. Онда нарықтық бағадан ерекшеленетін жер учаскелерінің  құндық бағалары беріледі. АҚШ-ның барлық жылжымайтын мүліктерінең  құндық бағасының үлкен бөлігі қалалық жерлерге келеді бірақ олар барлық жер үлесінің 2 пайызын ғана құрайды. АҚШ-да орталықсыздандыру жоғары дәрежеде және жергілікті құқықтық автономиялар федералды жалпы ұлттық жер заңнамасын  кеш бекітті. Басқа елде сияқты  қалалық жерлердің бағалары жедел өсуде. Бұл жерлердің бағаларының жоғарылауына байланысты тиісінше оның жалдау ақысының да төлемі жоғарылауда. Жалдық төлемнің үлкен бөлігін саралап жіктеу рентасы құрайды, ол барлық қоғамға тән болуы керек. АҚШ-да барлық жердің 30 пайызы ғана жеке меншікте, қалаған 70 пайызы мемлекеттің және коммуналдық меншікте болып келеді және жердің 66 пайызы жалдық жолмен пайдаланылады. АҚШ-да жалдық төлем жердің құнарлығына, орналасқан жеріне және басқада факторларға байланысты және заңменен  немесе штаттардың заңдарына байланысты реттеліп отырады. Келісім шарттарда жалға алудың мерзімі, жалға алушының міндеттері, фермана басқару тәртібі, жалға алушының қызметінің түрі және жалдық төлемнің деңгейі анық, әрі толық көрсетіледі. [13]

Францияның салық жүйесінде жергілікті салықтардың алатын орны зор. Жергілікті салықтардың ішінде бізді қызықтыратындары құрылыс салынған учаскелеріне жер салығы және құрылыс салынбаған учаскелеріне жер салығы  болып келеді. Бұл салықтардың ставкаларын алдағы жылдың бюджетін қарастыру барысында жергілікті билік органдары белгілейді. Салық ставкалары заңмен белгіленген максимумнан аспауы керек.

Құрылыс салынған учаскелерге жер салығы барлық құрылыс салынған учаскелерінен өндіріліп алынады. Салық барлық жылжымайтын мүлікке, яғни ғимараттарға, құрылыстарға, резервуарларға, сүрлем мұнараларына және т.б., сонымен қатар өндірістік немесе коммерциялық мақсаттарда пайдаланылатын учаскелерге салынады. Аталған салықтан:

-   мемлекет меншігі;

- ауыл шаруашылық мақсаттарда  пайдаланылатын қалалардан тысқары жерлерде орналасқан ғимараттар;

-  75 жастан асқан; мүгедектігі  бойынша немесе қоғамдық ұйымдардан  жәрдем ақы алатын жеке тұлғалар  босатылған. 

Құрылыс салынбаған учаскелеріне жер салығы  егіс жерлерін, ормандарды, карьерлерді, саз, сор жерлері, құрылысқа арналған жерлерді және т.б. қамтыған. Мемлекет меншігіндегі учаскелер аталған салықтан босатылған. Салықтан уақытша қолдан жасалған екпе ағаштары мен ауыл шаруашылық өндірісін дамытуға арналған жер учаскелері босатылуы мүмкін. Францияда жерді жеке меншіке беру жолы анықталған, бірақ жерді сатуға тиым салынған, жердің иесі оны тек фермерлер мен жалға алушыларға ғана жалға бере алады. [14, 56 б.]

Италияда жер толығымен мемлекет меншігінде, тек тұрғын үй маңайындағы учаскелер ғана жеке меншікте болып келеді, бірақ оларды сатуға 30 жылға дейін рұқсат етілмеген. Италияда жер меншігінен алған табыстарына жер учаскелері мен құрылыстардан алған табыстары жатады және кадастрлық әдіс бойынша салық салынады.  Жер кадастрын құрау 1939 жылы басталған. Жер рентасының мөлшері кадастрлық тізіммен реттеледі. Кадастрлық бағалау 10 жылда бір рет жүргізіліп тұрады, осы кезең аралығында Қаржы министрлігі түзету коэффицентін қолдануға құқылы. Нақты иесінің қарамағындағы салық салу объектілері бойынша салық мөлшері тариф негізінде бекітіледі. Жалға берілген құрылыстардың салығы жалдық төлем негізінде анықталады. Италияда  жердің 29 пайызы жалдық жолмен пайдаланылады. Салық салу мақсатында кешенді табысын есептеу үшін жалдық төлем 10 пайызға, жекелеген жағдайларда 15 пайызға төмендетіледі. Италиданың кейбір таулы аудандарында жалға алу келісімшартының алты жылдық, ал егер шаруа қожалығын толығымен жалға алатын болса, онда он бес жылдық  минималды мерзімі бекітілген. [14, 60-61 б.]

Данияда мүлікке салынатын салық ауылшаруашылық  жерлерінде қамтиды. Жерді бағалау бес жылда бір рет іске асырылады. Негізгі бағалаудың критерилері- жердің сапасы, пайдалану типі және орналасқан жері болып табылады. Мұнда жер салығы әрдайым жер нарығының конъюнктурасына байланысты анықталып отырылатын  жердің құнына негізделген. Жер салығы ауыртпалықты болуы мүмкін, яғни егер фермерлердің табыстарына байланыссыз жердің бағасы өте жоғары қарқынмен өссе, кенет жоғарылауы мүмкін.

Нидерланды елінде жалдық төлемдердің шектері рента негізінде анықталған және  қолданыстағы заңмен реттеліп отырылады. Олардың дифференциациясы ауылшаруашылығында пайдалану түріне байланысты (бағбандықта пайдаланылатын, жыртылған, пішен шабу, жайылым жерлері). Жалдық төлемді және қосымша төлемдерді әрбір үш жыл сайын қарастыру заңмен негізделген. Бұл жердің сапасын қайта бағалау қажеттілігімен байланысты. Жалдық төлемнің максималды шегі заңмен қатаң түрде белгіленген.  [13]

Қытай Халық Республикасында Конституция бойынша қалалардағы жерлер мемлекет меншігінде болып келеді. Қытайда жерге жеке меншіктің мемлекеттік және  кооперативтік түрлері бар.Жер заңында жер «жалпы халықты меншігінде және еңбек ұжымының меншігінде» болып келеді делінген. Жерге ұжымдық меншік ету заңына сәйкес мемлекет жерді  реквизициялауы мүмкін, яғни өз иелігіне алуы әбден мүмкін. Жер ұжымдық меншіктен  мемлекеттік меншіке ауысады. Реквизиция процесі нарықтың сату- сатып алу қағидасына сай келмейді, ол мәжбүрлі сипатта болады. Қытайда жерге меншік ету айналысы бір жақты болып келеді, яғни тек ұжымдық меншік қана мемлекеттік меншікке ауыса алады, керісінше болуы мүмкін емес. Қытайда жердің 96 пайызы жалдық жолмен пайдаланылады. [5, 133-134 б.]

Жапонияда салық салуда жер учаскелерін құндық бағалау күрделі мәселелердің бірі болып отыр. 1980 жылдардың екінші жартысында Жапонияда жердің бағасы күрт өсіп кетті, бұл таңғаларлықтай жағдай емес, егер елдегі халықтың тығыз орналасқанын ескерсек. Мұндай жағдайға елдегі ерекше экономикалық жағдайларда әсер етті. Дәл жоғарыда аталған кезеңде офистерге деген  жоғары сұраныс байқалды, себебі Токио Нью-Йорк және Лондон сияқты қалалармен қатар әлемдегі негізгі ақпараттық және банктік орталықтарының біріне айнала бастады. Банктер мен әртүрлі халықаралық компанияларға арнап салынады деген офистерге сұраныс ұлғайып, спекулятивтік мәмілелердің саны арта түсті. Осы жылдары Жапония өкіметі 2000 жылдарға дейін арналған астананы реконструкциялау жөніндегі жоба жоспарын жаңартқан болатын. Осы жоба бойынша көптеген құрылыстардың салынуы көзделген болатын. Жоба жарыққа шыққаннан кейін жаппай жерді сатып алулар басталы. Бұл сатып алушылардың көбісінің көздегені мемлекеттік органдарға қымбат бағаға қайта сату болған. Екіншіден басқа жылжымайтын мүліктерге қарағанда жерді сатып алу-сату барысында салық салынбаған. Сонымен қатар банкте жермен байланысты мәмілелерді жүргізуші фирмаларға жылдам әрі жеңілдетілген шарттарда несиелер бере бастады, соның ішінде ұзақ мерзімді несиелер.     Жер қымбаттамаса арзандамайды деген тұжырым пайда болды. Нәтижесінде соңғы жылдары Токиода жердің бағасының өсуі 50-75 пайыздық деңгейді құрады. Жерге бағаның өсуі қала ішіндегі миграцияға әсер етті, яғни тұрғын үйлер офистерге қайта жабдықтала бастады. Муниципалистер жоғары бағаның әсеріне қоғамдық мақсаттарға арналған жаңа жер учаскелерін: қала инфрақұрылымына кіретін жолдарға, парктерге, басқада құрылыстарға арналған жерлерді сатып алу мүмкіншіліктері болмады. Егер құнға пропорционалды түрде салықтарда жоғарыласа, онда жоғымсыз жағдайлар пайда болар еді. Осы жағдайға байланысты Жапонияда жер салығына байланысты тәртіп енгізілген, яғни ол бойынша жер салығы соңғы рет жүргізілген қайта бағалаумен салыстырғанда 10 пайыздан артық ұлғаймауы тиіс. Жапонияда жерді сатуға рұқсат берілмеген. [5, 131-132 б.]