Жер салығы

2. Табыстарға салық  салу бір жақты болу үшін  барлық күш жігерді жұмсау  қажет. Табыс немесе капиталға көп жақты салық салу мүмкін емес.

3. Салық төлеудің міндеттілігі. Салық жүйесі салық төлеушіге  күмән келтірмеуі керек.

4. Салық төлеу жүйесі мен процедурасы салық төлеушілерге жеңіл, анық және ыңғайлы болуы қажет. 

5. Салық жүйесі өзгеріп  жатқан қоғамдық-саяси қажеттіліктерге  икемді, әрі жеңіл бейімделе алуы керек.

6. Салық жүйесі  қалыптасып  жатқан жалпы ішкі өнімді бөле алуы және мемлекеттің экономикалық саясатының тиімді құралы бола алуы қажет.[4, 123-124 б.]              

Салық механизмінің қызметі белгілі қағидаларға сүйеніп іске асырылады. Сондықтан  Қазақстан Республикасының салық кодексі салық ісін мынадай қағидаларға негіздеп жүргізілуін талап етеді:

• міндеттілік қағидасы бойынша салық төлеуші салық заңдарына сәйкес салық міндеттемелерін толық көлемде және белгіленген мерзімде орындауға міндетті;
• айқындық қағидасы бойынша  Қазақстан Республикасындағы бюджетке төленетін төлемдер мен салықтар айқын, әрі нақты болуы қажет;
• әділеттілік қағидасы бойынша  Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады;
• біртұтастығы қағидасы бойынша Қазақстан Республикасының салық жүйесі Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты біртұтас болып табылады;
• жариялылығы қағидасы бойынша салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға тиіс. [6, 7 б.]              

Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі қағидаттар бойынша жіктеледі:

• салық салу обьектілері бойынша;
• салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын органға қарай;
• пайдалану тәртібі бойынша;
• обьектінің экономикалық белгісі бойынша.

Салықтар негізінен мынадай тәсілдер арқылы алынуы мүмкін:

• Табыс көзінен ұсталынатын- салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің бухгалтериясы одан салықты табыс алған жерде есептеп, ұстайды (төлейді). Мәселен  жеке тұлғалардың табыс салығы.
• Мағлұмдама (деклорация) негізінде- салық төлеушінің мағлұмдамада көрсетілген табыстары, шегерімдері мен жеңілдіктерін ескере отырып анықталады. Олар салықтардың  түрлері бойынша салық мағлұмдамасын есепті салық кезеңіне сәйкес тапсырып отырады. Мәселен, корпорациялық табыс салығын, көлік құралдарына салынатын салықты,  жер салығын төлеушілер (арнаулы салық режимін қолданатын заңды тұлғаларды қоспағанда) салық органына мағлұмдаманы есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31-інші наурызына дейін өткізуі қажет.
• Кадастр бойынша- салық салу обьектісін тіркеу арқылы, одан түсетін табыстың нақты мөлшеріне байланыссыз алынады (жер және мүлік салықтары).
• Патент негізінде- салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне берілетін патент негізінде төленеді. Патент арнаулы салық режимін қолдану құқығын куәландыратын және салық сомасының бюджетке төленгендігін растайтын құжат. [3, 216-217 б.]              

Соңғы жылдары батыс елдерінде бағаның жоғарылауымен және  инфляцияның күшеюіне байланысты амортизациялық жеңілдіктер қаржы көзі ретінде өз мәнін жоя бастады. Көбінесе компаниялардың амортизациялық қорларда жинаған қаражаттары істен шыққан өндірістік активтердің орнына жаңа машиналар мен құрал-жабдықтарды алуға жеткіліксіз болып, амортизацияны жедел түрде пайдаланғанның өзінде көп жағдайларда тиімді нәтиже бермейді. Сондықтан көптеген елдерде  жеке бизнесті қолдау мақсатымен әртүрлі резервтер мен қорларға есептелген табыс салықтарынан босата отырып тікелей қаржылық көмек көрсетеді. Жеке компаниялар өз кезегінде сыртқы қаржыландыру көздеріне көп көңіл бөлуде, яғни банктерден несие, ссудалар алуда. Амортизациялық жеңілдіктердің құнсыздануы лизингтің (машиналар мен құрал-жабдықтарды жалға алу) кең таралуына мүмкіндік берді. Лизингтің көмегімен компаниялар өздеріне қажетті техникаларды жалға алу  төлемдері үшін шектелмеген сомаларды  шығындарға жазу (қатаң түрде лимиттелген амортизациялық аударымдар шеңберінде бұл мүмкін емес) және салық салынуға тиісті табыстарды қысқарту мүмкіндіктері туды. Банктер сияқты көптеген лизингтік компаниялар сырт көзге қарағанда ғана тәуелсіз болып көрінеді, бірақ оларда  ірі корпорациялардың филиалдары немесе бөлімшелері болып келеді. Олар тек салықтық мақсаттар үшін ғана пайда болған. [7]   

Салық жүйесін мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржы қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі, яғни салық салу әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары мен салыққа қатысты кесімдердің, салық қызметі органдарының жиынтығы құрайды. Салық жүйесі мемлекеттің қаржы көздерін жасаудың ең негізгі құралы болумен қатар, ел дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады. Еліміздің салық жүйесінің дамуын төрт кезеңге бөліп қарастыруға болады:

1. 1992-1995 жылдары жаңа салық жүйесі базисінің салық кезеңінің өңделуі және іске қосылуы.
2. 1996-1998 жылдары нарықтық экономика талаптарына сай келетін салық жүйесін құруды ұйымдастыру және анықтау.
3. 1998-2000 жылдары барлық қағидалардың ескерілуі арқылы салық жүйесіне өзгерістер мен толықтыруларды енгізу, салық жүйесін одан әрі жетілдіру.
4. 2001-2002 жылдары жаңа салық Кодексі қабылданып іске қосылды.

Қазақстан Республикасының 1991 жылы 25 желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасындағы “Салық жүйесі туралы заңы” тәуелсіз салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылды. Бұл мемлекеттің экономикасын реформалаудағы күрделі жұмыстардың бірі болып саналды. Осы кезеңде елде көптеген өзгерістер болды және экономиканың дамуына көптеген құбылыстар әсер етті. Атап айтсақ: меншіктің көптеген түрлерінің дамуы, шаруашылық жүргізуші субьектілер мен ел арасындағы қатынастардың құқықтық негізінде жүргізілуі және т.б. құбылыстар. Осы заң бойынша алғаш рет Қазақстан Республикасында 42 салық түрі қызмет етті. Алғашқы салық жүйесінің көптеген кемшіліктері болды, атап айтсақ басқа елдерге қарағанда біздің салық жүйемізде жинақталған ғылыми және практикалық тәжірибенің жеткіліксіздігі, салық түрлерінің көптігі халықаралық салық салу қағидаттарына сәйкессіздігі, дәлелсіз берілген жеңілдіктердің көптігі және т.б. Осыдан келіп еліміздің салық жүйесін реформалаудың қажеттігі туды.

Қазақстан Республикасының Үкіметі 1992 жылдың басында салық жүйесін кезеңді түрде реформалаудың концепциясын қабылдады. Аталған концепцияны іске асырудағы негізгі кезең болып Қазақстан Республикасының Президентінің 1995 жылдың 24 сәуірінде қабылдаған “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы” заң күші бар жарлығы шықты. Ол 1995 жылдың 1 шілдесінен бастап іске қосылды. Нәтижесінде бұрын қызмет еткен 42 салықтың орнына 11 салықтар мен алымдар қызмет етті. 1999 жылы салық жүйесі бес рет күрделі өзгеріске ұшырады. Осының нәтижесінде 2000 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасында 17 салықтар мен алымдар болды. 2001 жылдың 12 маусымында жаңа Салық кодексі қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап іске қосылды. Қазіргі таңда елімізде 9 салық, 13 алым, 9 төлем, 1 мемлекеттік баж, 4 кедендік алым белгіленген. [9] Атап айтсақ:

1. корпорациялық табыс салығы;
2. жеке табыс салығы;
3. қосылған құн салығы;
4. акциздер;
5. жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу;
6. әлеуметтік салық;
7. көлік құралдары салығы;
8. мүлік салығы;
9. жер салығы.

Алымдар:

1. заңды тұлғаларды  мемлекеттік тіркегені үшін алым;

2. жеке кәсіпкерлерді  мемлекеттік тіркегені үшін алым;

3.жылжымайтын мүлікке  құқықтарды және олармен жасалған  мәмілелерді мемлекеттік тіркегені  үшін алым;

3-1. жылжымалы мүлік  кепілін мемлекеттік тіркегені  үшін алым;

4.радиоэлектрондық құралдарды  және жиілігі жоғары құрылғыларды                                             мемлекеттік тіркегені үшін алым;

5. механикалық көлік  құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік  тіркегені үшін алым;

6. теңіз, өзен кемелері  мен шағын көлемді кемелерді  мемлекеттік тіркегені үшін алым;

6-1. кеменің немесе жасалып  жатқан кеменің ипотекасын мемлекеттік тіркеу үшін алым;

7. азаматтық әуе кемелерін  мемлекеттік тіркегені үшін алым;

8. дәрі-дәрмек құралдарын  мемлекеттік тіркегені үшін алым;

9. автокөлік құралдарының  Қазақстан Республикасының аумағы  арқылы жүру алымы;

10. аукциондардан алынатын алым;

11. жекелеген қызмет  түрлерімен айналысу құқығы үшін  лицензиялық алым;

12. телевизия және радио  хабарларын тарату ұйымдарына  радиожиілік спектрін пайдалануға  рұқсат беру үшін алым.

Төлемақылар:

1. жер учаскелерін пайдаланғаны  үшін төлемақы;

2. жер үсті көздерінің  су ресурстарын пайдаланғаны  үшін төлемақы;

3. қоршаған ортаны ластағаны  үшін төлемақы;

4. жануарлар дүниесін  пайдаланғаны үшін төлемақы;

5. орманды пайдаланғаны  үшін төлемақы;

6. ерекше қорғалатын  табиғи аумақтарды пайдаланғаны  үшін төлемақы;

7. радиожиілік спектрін  пайдаланғаны үшін төлемақы;

7-1. қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын  бергені үшін төлемақы;

8.  кеме жүретін су  жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы;

9.  сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны  үшін төлемақы.

Мемлекеттік баж

Кеден төлемдері:

1.  кеден бажы;

2.  кеден алымдары;

3.  алдын ала шешім  қабылдағаны үшін төлемақы;

4.  алымдар. [6, 32-33 б.]  

Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына  2006 жылға арналған жолдауында салық салу мәселелері бойынша Үкіметке төмендегі тапсырмалалар тапсырылды:

• 2007 жылдан бастап қосымша құн салығының ставкасын 1 пайызға, ал 2008- 2009 жылдары қосымша тағыда 1-2 пайызға азайту;
• 2007 жылдан бастап, барлық жеке тұлғалар үшін табыс салығының 10 пайыздық белгіленген мөлшерлемесі енгізілсін. Еңбекақысы аз жұмысшылар санатының табыс деңгейін сақтау мақсатында айлық есептік көрсеткіштің орнына олардың салық салынатын табысынан ең аз жалақы мөлшерін алып тастауды ұсынды;
• 2007 жылдың 1 қаңтарынан бастап шағын бизнес субьектілері үшін салық салудың кемітілген біріңғай мөлшерлемесі енгізіледі.           

Салықтарды салу обьектісі бойынша, олар тура және жанама болып бөлінеді. Тура салықтар- салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей төленген салықтар. Жанама салықтар- баға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес болып келеді.

1.Корпорациялық табыс салығы- тікелей  салыққа жатады және ол заңды  тұлғалардың табысына салынатын  жалпы мемлекеттік салық.

Салық төлеушілерге Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі мен мемлекеттік мекемені қоспағанда Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғалары, сонымен қатар Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме арқылы қызмет жасайтын немесе Қазақстан Республикасындағы көздерден табыс алатын резидент емес заңды тұлғалар жатады.

Салық салу обьектілері:

• Салық салынатын табыс. Оған: жылдық жиынтық табыс және заңға сәйкес алынатын шегерімдердің айырмасы жатады.
• Төлем көзінен салық салынатын табыс оған: девиденттер, қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі уәкілетті орган, лицензиясы бар банктердегі сыйақы, депозиттер, ұтыстар, купон бойынша алынатын табыстар.
• Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғалардың таза табысы. 

Салық ставкалары:

• Салық төлеушілер салық Кодекссінің 122 бабына сәйкес жүргізілген түзетулері ескерілген, шеккен залалдары сомасына азайтылған салық салынатын табысы 30 пайыздық, ал негізгі өндіріс құралдары жер болып табылатын резиденттер 10 пайыздық ставка бойынша корпорациялық табыс салығын төлейді.
• Резидент еместердің  Қазақстан Республикасындағы көздерден алатын табыстарын қоспағанда төлем көзінен салық салынатын табыстар төлем көзінен 15 пайыздық ставка бойынша салық салуға жатады.
• Резидент емес заңды тұлғалардың Қазақстан Республикасында қызметін    тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын таза табысы корпорациялық табыс салығының үстіне салық Кодекссінің 185 бабында белгіленген тәртіппен 15 пайыздық ставка бойынша салық салынады. [6, 66 б.]               

2005 жылы Астан қаласында  өткен “Шағын және орта бизнестегі  салықтарды реттеу жолдары атты”  Республикалық форумында: “жалпы  мемлекеттік бюджетке түсетін  корпорациялық табыс салығының 85 пайызын 100 ірі кәсіпорын төлейді, ал қалған 15 пайызы 30 мыңнан астам шағын және орта бизнес кәсіпорындарының үлесіне тиеді. Сондықтан шағын және орта бизнес деңгейін көтеру үшін корпорациялық табыс салығының ставкасын 30 пайыздан төмендету қажет” деген ұсыныстарын кәсіпкерлер ұсынған. [9]

2. Салық салу обьектілері  бар жеке тұлғалар жеке табыс  салығын төлеушілер болып табылады. Салық салу обьектісі төлем көзінен салынатын табыстар және төлем көзінен салынбайтын табыстар болып бөлінеді.

Төлем көзінен салық салынатын табыстарға қызметкерлердің табысы, біржолғы төлемдерден алынған табыс, жинақтаушы зейнетақы қорларынан берілетін зейнетақы төлемдері, дивидендтер, сыйақылар, ұтыстар түріндегі табыстар, стипендиялар жатады.

Төлем көзінен салық салынбайтын табыстарға мүліктік табыс, жеке кәсіпкердің салық салынатын табысы, адвокаттар мен нотариустардың табысы жатады

Салық ставкасы баспалдақты үдемелі табыстың мөлшеріне қарай 5 пайыздан 20 пайызға дейінгі мөлшерде белгіленген [2, 27-28 б.].

3. Қосылған құн салығын  тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өндіру және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезінде аударымды білдіреді. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті қосылған құн салынған тауар үшін төленуге тиісті қосылған құн салығының сомасы арасындағы айырма ретінде айқындалады. [2, 30-31 б.].