Үш бөлмелі пәтер интерьерін жобалаудағы теориялық негіздер

Көпқызметтілік және үзіліссіздік сыртқы тұрғыни ортаның негізгі құрылымдық белгісі. Жобалау нысанын көпастарлы түсіну ішкі қайшылықтары тұрақты деңгейдегі көпқабатты кеңістіктік құрылым бейнесіне алып келеді. Қоғамдық нысандардың әсер ету аймақтары олардың жоспарлық шекараларымен әрқашанда сай келмейтіндігі қаланы аудандар мен ықшамаудандарға бөлетін иерархиялықтық туралы бастапқы түсінікті қызметтерді өзара ауыстыру (дублирование) мүдделі құбылыс болатын үзіліссіз көпқызметтік жүйе түсінігімен алмастыруға алып келеді. Соған байланысты, тұрғыни ортаны сәулеттік-дизайнерлік жобалау нысаны болып табылатын теңмәнді жекешеленген кеңістік деп түсіну қажет.

Жобалау барысында көпмәнділік және тарихи жалғастық сияқты ерекшеліктер ескеріледі. Бұл сыртқы тұрғыни ортаның қажетті сапалары. Шындығында кез-келген жобалауды - ландшафты, қаланы, өндірісті қайта жобалау, - деп қарастыруға болады. Соған байланысты, жобаланушы нысанның тарихы мен өзара байланыстарын, нақтылы тапсырманың талап ететіндігінен гөрі, кеңірек уақыттық және кеңістіктік ауқымда зерттеу қажет етіледі. Тарихи талдау бізді тек жаңа бейнелермен байытып қана қоймай, сонымен қатар қаланың немесе ауданның қайталанбастығымен және өзіндік ерекшелігімен шарттыланатын «генетикалық кодының» ең маңызды белгілерін де сақтап қалуға мүмкіндік береді. Тарихи талдауды қалыптасқан ортаның жекелеген фрагменттерінің мәнін түсіну, жүргізіліп жатқан жобалау-тұрғызу әрекеттеріне тұрғындардың қатынасын дәл білу үшін табиғи түрде бақылаумен толықтыру қажет. Тұрғыни ортаның ішкі қайшылықтары мен көпмәнділігі жоба алдындағы зерттеуді, оның ішінде әлеуметтік-кеңістіктік талдау мен сыртқы тұрғыни ортаны үлгілеуді орындау қажеттігін талап етеді.

Сонымен қатар кеңістіктің әрекет ететін объективті түріндегі белгілеріне ұйымның композициялық ерекшеліктері бақылау нәтижесінде символдық психологиялық бағадан шығатын сипатты береді: фронтальді және тереңді, динамикалық және статикалық, ортаға ұмтылғыш, концентрлі және желілі, орталықтандырылған және шоғырланған, геометриялық реттелген және ерікті жоспарланған.

Силуэтті-көлемді әсер сыртқы кеңістіктен масштаб бойынша және визуалды меңгеру динамикасы бойынша ажыратылады. Ішкі ортаның бөлінуі аумақпен салыстырғанда ғимараттың функционалды тепе-теңдігін көрсетеді және сәйкесінше түрлі комбинацияда жүзеге асырылуы мүмкін болатын жоспарлау шешімінің анфилаттық, залдық, ұяшық принциптерін жіктеуде байқалады.

Ғимараттың ішкі кеңістігінің сипаты мен меңгерудің салдары ортаның үлгілік құрылымы туралы жалпы мнемондық көзқарасты қалыптастыруға ықпал ететін және көрермендердің есінде қалдырылатын түрлі визуалдық әсерлерді береді.

Толығымен әрекеттегі болып ең алдымен түрлі масштабта болатын, түрлі ерекшеліктертегі кезекті кеңістіктегі әсер табылады. Осы феноменде интерьерлерді жоспарлау ұйымында қалауы құрылады. Ғимарат вестибюліне көшеден кіру тамбур арқылы жүзеге асады. Анфилада кіші және үлкен залдарды кезектестіру кезінде жақсы қабылданады. Ірі интерьердің бірінен басқасына өту шлюздік кеңістік арқылы шешу мақсатты болады. Интерьерге

сырттан өтудің сакральдық функциясы ортаның шекаралары қиылысатын кіріс жағының символикасынада. Басқа жағынан үлкен залдың ірі көлемі ғимараттағы функционалды-жоспарлы байланысқа негізделген маршрут бойынша қозғалыс кезінде бағдарлауға көмектесетін басқа ғимаратқа өтуді есепке алуды жеңілдетеді.

Бөлменің көлемдік қатынасы кеңістіктің мәнін нақтылауға көмектеседі, осылайша ең үлкен кеңістік әрқашан басты болып табылмайды. Культті құрылыста үлкен залды кеңістік болып тек сенушілер жиналған орын табылады; культке зейін қою христиандық алтардан абсидальдық кеңістіктің бөлініп шығарылуымен көрсетіледі. Ғимарат көлемінің кеңістіктің көлемінің жүйесін саналау үшін маңызы болып олардың визуалды байланыстары үлкен мәнге ие болады. Бір кеңістіктен Үшншісіне өтудің мөлдірлілігі кеңістіктегі көрермендік интеграцияның көзқарастары көп жағдайда ғимарат туралы әсерді толығымен жалпылайды. «Киім» интерьерінің силуэттік көп үлгілері оның шектеулі жақтарына жабудың моделденген профилін береді: қыртысталған, күмбез тектес, кезекті деңгейі және жер бедері жоғарғы табиғи сәулеленуі, сонымен қатар едендер – бірыңғай деңгеймен шешілген немесе жоғарыдан құлап түсу, көрермен залынан театрон түрінде антресолдың немесе кеңістік құдық бейнесінде болады.

Архитекторлар барокконы қозғалыс бағытын өзгерту, түрлі деңгейдегі кеңістік баспалдақтарын қосу тиімділігі, сәулеленуді кезекпен интерьерлік пейзаждарды көп жоспарлы картиналармен алмастырудың сценографиялық технологиясын үлкен көлемде пайдаланды.  Кеңістіктегі ойынның үлкен шеберлігі П.Гонзагтың театрлық декорациясында және Д.Пиранезидің гравюрасында көрсетілген.

Сыртқы ортаға қарағанда көрермен көзқарасына ғимараттың ішкі кеңістігін толық психофизиологиялық бағалау үшін физикалық ыңғайлылық пен қауіпсіздікті сезіну, затпен толтыру, кеңістіктің функционалды бағыну принципін түйсіну қосылады. Адамзаттық масштабқа тестілеу жүргізу көрермендердің ұлы Петр алаңының интерьері немесе Версальдағы король жатын бөлмесінің альковы түріндегі эстетикалық пафостағы градиентті реттейді.

Кеңістік контурының трассаға оның қозғалыстағы немесе шолудағы игерілуін көрсетуі міндетті емес. Көрме залында, мысалы, қозғалыс графигі стенділердің орналасуымен, офисте – шыны ортаны бөлгіштермен, цехта – станоктармен есепке алынады. Кеңістіктің мәнді көрсеткіші болып оның заттармен толықтырылуының тығыздығымен табылады.

Ортаны затпен толықтыру уақытша, оның функциональды анықтылығы – кезекті болуы мүмкін, сондықтан қайтадан профильдеу, қайта құрастыру кеңістіктің кескінін толығымен өзгертуі мүмкін. Оның қабылдануына сонымен қатар интерьердің аранжировкасы кезінде архитектормен және дизайнермен ойластырылатын бақылау ракустары ықпал етеді және композициялы түрде сауатты келушілермен бағаланады.

Қала ортасында кезекті түрде ескі силуэтті кескінді «лақтыру», құрылыстардың масштабтарын өзгерту жүргізіліп жатады, бұл кейде Москваның градоқұрылыстық тарихы үшін сипатты болып келеді.

Енді түсінікті, кез келген интерьер өзінің формасы мен көлемі бойынша қажетті визуалды мәлімет пен әсер қалыптастыру үшін дизайнның мүддесінде, қызығушылығында бейімделуі мүмкін.

Қажетті визуалды тиімділікке қол жеткізу үшін дизайнер мынадай іс-әрекеттерді жүзеге асыруы қажет:

– интерьер формасын келушілерге оның күрделілігін қарапайым немесе вульгарлы түрде емес әсер қалдыруға әкелуі тиіс;

– кеңістіктің контурын нейтральді түрде қалдыра отырып, оның визуалды атмосферасын заттай толтыру мен көркемдік акцент есебінен шешу қажет;

– кеңістіктің  құрылымын  қажетті  деңгейден  жоғары  күрделендірмеу керек;

– жобалау шешіміне  келушілердің интерьер туралы толығымен эстетикалық көзқарас қалыптастыру үшін басты эмоциональді құрайтын басты негіз енгізу қажет; бірге алаңдаудың резонансы бұл рухани бірлікке қол жеткізген, оның шығармашылығы кімге бағытталғанын өзара түсінісу диалогына қол жеткізген кез келген суретші сияқты дизайнердің мақсаты болып саналады.

Кеңістікті байқауда композциялық акцент немесе доминант ретінде келушілердің назарын өзіне аударуды қабылдайтын заттай немесе символикалық объект маңызды мәнге ие болады. Композициялық акценттің түсінігіне көлемі емес, объектінің көркемдік қаныққан, символикалық жиынтығы, оның ішінде объектінің  бөліктері:  кіру есігі, субұрқақ, башнядағы сағат, скулптурлар, қабырғадағы панно енеді және сәйкесінше интерьер сипатына жатқызылады.

Ішкі және сыртқы кеңістіктің қосындысында фасад пен интерьердің көркемдік белгісін ашуға сәйкес дәстүрлі құралдарды қолдана отырып архитектуралық шешімнің бірлігі қолдау табады. Бірақ уақыт өткен           сайын эстетикалық бағдарлар өзгереді, ал дәстүрлі кесте керісінше алмастырылады. Бір кездерде бұл готика архитектурасында революциялық жаңалық болды;   енді  ғимараттың қаңқасының сыртынан шығару үшін архитектурада хай-тек және  неоконструктивизм стилінің формаларына үміттенетін әрекет жасалуда.

Кейінгі кездері біздің және шетелдік ғалымдар тұрғыни аумақтар шегінде өтетін шынайы өмірлік үрдістерге көптеген зерттеулер жүргізді. Сыртқы тұрғыни ортаны жобалық ұйымдастыру саласы бойынша негізгі қорытындыларды келесі түрде беруге болады.

1. Сыртқы тұрғыни орта маңызды  және ерекше әлеуметтік-мәдени  қызметтер атқарады және сондықтан  оны арнайы зерттеу және жобалау  нысаны ретінде қарастыру қажет.

2. Тұрғыни ортаның кеңістіктік  құрылымы елдің ортаны кеңістіктік  ұйымдастыру әрекеттерінің белгілі  түрлерімен өзара байланыстырылуымен  сипатталатын ерекше әлеуметтік-кеңістіктік  кешендерді қалыптастыратын, жақсы  игерілген жеке алаңшалардан, зоналардан  құралады.

3. Елдің аумақтарды пайдалану  сипаты мен әлеуметтік белсенділігі  ортаның игерілген учаскелерінің  кеңістіктік параметрлерімен, яғни  әлеуметтік-кеңістіктік кешеннің  өлшемдерімен, шекараларымен, бағдарлануымен  өзара тығыз байланысты.

4. Көгалдандырылған ашық кеңістіктердің  шектен шығардай көптігі оларды  белсенді пайдалану мен елдің  ондағы іс-әрекеттерінің жайлылығына  кепіл бола алмайды.

5. Тұрғындық жердің аумағын елдің  әрқилы әлеуметтік-демографиялық  топтары әртүрлі деңгейде пайдаланады. Орынды таңдауды анықтайтын себептерге  әдетте әлеуметтік бақылау шарттары, яғни басқа адамдардың болуы, терезелердің, тұрғын үйге кірер  есіктердің орналасуы себеп болады.

6. Көпқабатты үйлер арасындағы  кең аралықтарға қарағанда азқабатты  және аралас үйлердің жанындағы  аумақтар өнімді түрде игеріледі.

7. Көлік және жүргіншілер жолдарының  жанында орналасқан тұрғыни үйлердің  бірінше және жертөлелік қабаттары  уақыт өте өздерінің тұрғын  үйлік қызметін жоғалтады. Оларда  әртүрлі кеңселер, басқару қызметтері, қызмет көрсету мекемелері, жеке  кәсіпкерлік қызмет орындары  т.б. орналасады. Соған сай оның  маңайындағы аумақтардың учаскелері  де өзгеріске түседі.

8. Аулалық аумақтардың абаттандырылуының  геометриялық, дәл  пішіні әдетте  тұрғындардың өзіндік әрекеттері  нәтижесінде өзгеріске түседі: ойындарға  арналған столдар, сәкілер, гүл түптері  т.с.с пайда болады. Ол аумақтық  сырттай қарағанда ұйымдастырылмағандық  әсерін береді.

9. Тұрғын үйге кірер есік міндетті  түрде аулаға бағдарлануы қажет, ал үйдің сыртқы қасбеті қоғамдық  қызметке пайдаланылуы мүмкін.

10. Аумақтарды пайдаланумен байланысты  келіспеушіліктердің негізгі себептері  келесідей: көпадамдық және жеке  қызметтер түрлерінің  өзара үйлеспеуі; автомобиль тұрақтары, ойын, әуесқойлық  әрекеттеге жердің жетіспеуі; шекаралардың (ауладан өту, иттерді серуендету  т.с.с) тиімді болмауы, яғни мүмкін  іс-әрекеттердің тиімді өлшемдерінің, шекараларының және бағдарлануының  бұзылуы.

Көше мен квартал аралық кеңістіктің байланысы ондағы құрылыстардың түріне сай әртүрлі деңгейде іске асырылады. Қайта өзгерту немесе жаңа құрылыс барысында қалыптасатын кеңістік кварталдың өлшемдеріне, шекараларына және бағдарлануына, олардың қаладағы орынына байланысты болады. Қаланың тығыз орналасқан орталық учаскелерінде квартал аралық аумақтар түрі аула болып қала береді. Ірі кварталдары бар зоналардың ішкі аумақтарына ортақ аулалар және көгалдандырылған жерлермен қоса, жаяулар жолдары мен автомобильдердің өткелдері енеді. Бірмезгілде қайта ұйымдастырылатын аумақтардың өлшемдерін әрі қарай үлкейту -  жоспарлық құрылымға көшені, жаяулар кеңістіген т.с.с енгізу ішкі кеңістіктерді ұйымдастырудың күрделенуіне алып келеді. Аула, көше, қалтарыс, скверлер тек урбанизацияланған (қалалық) ортаның элементтері ғана емес, олар адамзат тәжірибесін, әлеуметтік және мәдени құндылықтарды іске асыратын нысандар. Олардың әрқайсысы белгілі эмоциялық жағдайдың, белгілі мінез-құлық нормаларының делдалы болып табылады. Сыртқы тұрғыни ортаның әлеуметтік тиімділігін арттыру, әлеуметтік-кеңістіктік кешендердің дәстүрлі түрлерін пайдалану және олардың жаңаларын қалыптастыру үшін адамдардың қабылдауы мен өзін-өзі ұстауын қалалық ортаның кеңістіктік құрылымының параметрлерімен байланыстыратын  психологиялық заңдылықтарын да қарастыру қажет.

Тұрғын үйлерді тұрғызуда адамдар өздерінің утилитарлық және рухани қажеттіліктеріне сай талаптарды ескереді. Тарихи мәліметтер көрсететіндей, тұрғын үйдің пішіні жекелеген адамдар мен әлеуметтік топтардың өмір сүру үрдістеріне сай пайда болып, дамиды. Ол ұлттық, тұрмыстық және мәдени дәстүрлерін, көркемдік түсініктерін т.б. көрсетеді.

Тұрғын үйлерге келесідей жалпы әлеуметтік қызметтерге жауап беру талаптары қойылады:

• ондағы тұрушы адамдардың денсаулығын (қажетті санитарлық-гигиеналық шарттарды жасау есебінен іске асырылады) қорғау;
• жанұяны сақтау және ондағы салауатты психологиялық жағдайды орнықтыру (оны пәтерлерді жобалау барысында ескерудің маңызы зор);
• жанұяның дамуына ықпал ету (зерттеулерде жанұядағы балалардың саны, жанұяның құрамы т.б. тұрғын үй жағдайына байланысты екендігін көрсетеді);
• жұмыстан тыс уақытты ұйымдастыру (ол пәтерде және одан тыс жерде іске асырылады);
• кәсіби біліктілігін арттыру (үйдегі мамандығы бойынша әдебиеттермен жұмысы, ғылыми істер т.б.);
• балаларды тәрбиелеу (пәтерден қалаға дейінгі барлық деңгейлердегі жағдайлардағы жасау);
• демалуға жағдай жасау (тұрғыни жүйесінде ол жекелей, жанұялық және ұжымдық демалысты қамтамасыз ету);
• психологиялық «паналау» қызметін орындау (сыртқы ортадан оқшаулану мүмкіндігі болуы).