Маќсад ва вазифаи фанни фархангшиносї

 

^{Лексияи 6. Маданияти Атиќаи Аврупо}

                        

^Наќша:

1. ^{Тавсифи умумии маданияти атиќа.}
2. ^{Маданияти Юнони Ќадим ва даврахои асосии он.}
3. ^{Аполонива Дионидар маданияти атиќа.}
4. ^{Маданияти Рими Ќадим.}

 

^{Тавсифи умумии маданияти  атиќа}

 

 

^{Тамадунни шарќи  ќадим бешубха  ба кишвархои хамсоя таъсир расонид. Яке  аз чунин хамсоягон  ќабилахое мебошанд, ки ба  таърихи  љахонихамчун халќиятхои «юнони ќадим» ворид  шудаанд ва хамон  давраи таърихи«давраи атиќа» ном дорад. Атиќа – ќадим, кухан, бостонї. Замони атиќа хусусияти ба худ хоси иљтимоиву истехсолї, сохтори сиёсї, системаи арзишхои фархангиро бо дараљаи баланди илм, адабиёт ва санъат сохиб аст.   Тамаддуни атиќаро тамаддуни Юнониву риминиз меноманд. Зеро мухимтарин воќеахои фархангии ахди ќадими Аврупо махз дар Юнону Рим љараён доштанд.}

^{Барои маданияти  атиќа фахмиши  ратсионалии љахон  хос аст ва эхсоси зебогии он мушохида мешавад. Давраи атиќа  яке аз мархилахои навбатии инкишофи маданияти  љахонибуда, тамоми модификатсияхои  таърихи(сиёсат, хуќуќ, асотир, дин, илм, фалсафа, санъат ва ѓайра) мушохида мешавад. Мухити географии  маданияти атиќа  Юнони Ќадим ва Рим буда, хронологияи  он аз маданияти Криту-мекени(хазорсолаи III пеш аз мелод) оѓоз ёфта, то давраи бўхрони империяи Рим (асри III мелодї) давом меёбад. Лекин таъсири маданияти ин минтаќа дар дигар кишвархои Аврупо мушохида мешавад.}

^{Яке аз хусусиятхои  маданияти атиќа  дар асоси хаёти  иљтимоива маънавии шахри(полисї) пайдо  шуда, инкишоф ёфтани он мебошад. Сарчашмаи  асосии омўзиши маданияти  асархои Гомер  «Илиада» ва «Одиссея»  ба шумор меравад, ки намунаи бехтарини  адабиёти љахониаст.}

^{Дигар сарчашмаи  омўзиши маданияти  замони атиќа, асотир ва динхои юнониён  ба шумор меравад. Худоёнро онхо мисли  худ - инсон мехисобиданд. Љахони Худохо-ин љахони юнониён аст. Дар  асотирхо оид ба Прометей, Аргонавтхо, Геракл ва ѓайра тасаввуроти  гуногуни эллинхо  инъикос гардидааст.}

^{Яке аз дастовардхои бузурги ин минтаќа  оѓози омўзиши  илмии табиат мебошад. Fояи  беинтихои љахони материалидар мухити фазо ва ваќт, пайдоиши фалсафаи материалистива идеалистиба инкишофи маданият таъсири  калон мерасонад. Фалес, Анаксимен, Анаксимандр, Гераклит ва дигар  намояндагони фалсафаи Юнон оиди бисёр ќонунхои асосии олам дар бораи  категорияхои гуногуни фалсафиаќидахои  худро баён намуда буданд. Масалан, Гераклит дар бораи сабабхои дигаргунификр намуда, воќеияти реалиро  эхсос намуда, принсипи асосии љахонбинии худро  бо як формулаи кўтох  баён намудааст «хама  чиз дар харакат  аст». Аз нуќтаи назари ў харакати ободива беохир-ќонуни асосии олам аст, ки хаёти љамъиятива хаёти табиатро якхела идора менамояд.}

^{Адабиёту санъати  замони атиќа низ  љолиби ќайд аст. Нишонаи  онро дар асархои  Гомер, Гесиод, Сапоро ва дигар нависандагону  шоирони ин давра  мушохида кардан мумкин аст. Дар адабиёти бадеї, азxумла лирика мавзўъхои  хушбахтї, зебогии табиат, май, шуxоат, далерива ѓайра  тасвири худро  ёфтаанд. Перикл, Сафокл хамчун шоирони «Фоxеанавис» машхур шуда, дар  асри VI-V пеш аз мелод, дигаргунии куллиро ба вуљуд овардаанд.}

 

^{Маданияти Юнони Ќадим ва}

^{даврахои  асосии он}

 

^{Маданияти Юнони  ќадим аз 5 мархила  иборат аст:}

 

^{1. Давраи  Крит ва Микена (2800 – 1100 сол пеш  аз мелод);}

^{2. Давраи  Гомери(асрхои XI-IX  пеш аз мелод)} 

^{3. Давраи  Архаики(асрхои VIII-VI пеш аз мелод)} 

^{4. Давраи  Классики  (асрхои V-IV пеш аз мелод)} 

^{5. Давраи  Эллини  (солхои 323 – 146 пеш аз  мелод).}

 

^{Юнони Ќадим яке  аз марказхои ќадимтарини  маданияти љахониба шумор меравад. Юнониён  ќадимтарин адабиётро  офариданд. Онхо худро  эллинхо ва мамлакаташонро Эллада меномиданд. Як зумра номхои намоёни  илму фарханг, сахифахои  маданияти атиќаи Юнонро  мекушоянд: драматургон Эсхил, Сафокл, Эвритид; муаррихон  Геродот, Фумизид, файласуфон Демокрит, Афлотун, Арасту ва дигарон.}

^{Маданияти юнониён  дар љазирахои  Крит ва Микен оѓоз меёбад ва барои хамин хам давраи аввали инкишофи маданияти ин сарзаминро замони Криту микенином гузоштаанд, ки ба хазорсолаи 2-юми пеш аз мелод рост меояд. Дар ин давра људокунии маданияти Fарбу Шарќ мушохида намешавад. Хусусияти  махсуси маданияти «дарбории» ин сарзамин бо тимсоли шарќии худ омезиш ёфта, ба монанди Мисри Ќадим хаёти маданї, сиёсї, динива хољагидоримуттамарказонида мешавад. Маданияти Крито-микениба дараљаи баланди тараќќиёт расид, ки он дар бунёди иншоотхои мўхташам, деворнигорахо, асбобхои рўзгор, миќдори зиёди ашёхои тиллоиву нуќрагиинъикос гаштаанд.} 

^{Таназзули системаи мутамаркази  Крит ва Микен, ба оѓози  давраи дуюми инкишофи маданияти Юнон-Гомеризамина гузошт, ки асрхои Х1-1Х –ро дар бар мегирад. Хусусияти маданияти ин давра он аст, ки тараќќиёти маданият ба меъёрхои инфироди ё ки шахсимансуб дониста мешаванд. Арзишхои асосї-мардонагии љангибуд ва дастовардхои ин давра дар кодекси ќахрамонинишон дода шудааст. Дар ин давра худоён як ќисми таркибии табиат шинохта мешаванд. Давраи гомеримусобиќа карданро (Агон) хамчун меъёри маданият нишон медихад ва дар тамоми маданияти Аврупо пояи мусобиќавиро мегузорад.}

^{Давраи  Гомеридавраи тўлонии  рушди фархангимахсуб меёбад. Дар ин мархила  такмилёбии олотхои  оханї, чархи кулолї, осиёби дастї, тайёр  кардани равѓани  растанива шароб, коркардаи фулузот (металл), хунархои бадеива  ѓ. мушохида мегарданд. Меъморї, санъат, сотмони  киштихо, бунёди шахрхо рушд меёбад.}

^{Замони  архаиё архаики(асрхои VIII-VI то мелод) давраи навбатии инкишофи маданияти Юнон ба шумор меравад. Дар ин давра «полис» (шахр-давлат) ба вуљуд меояд, ки дар он хар як шахрванд сохиби хуќуќ, моликият ва дорои манфиатхои шахсибуд. Яъне полис ба сохтори иљтимоиву сиёсии љамъият табдил гашт. Калонтарин  шахр – давлатхо Афина, Коринф ва Спарта ба шумор мерафтанд.}

^{Дар ин давр  шаклхои  гуногуни давлатдори–  монархия, тирания, олигархия, аристократия, демокра́тия, охлократия ва ѓ. ташаккул меёбанд.}

^{Монархия (лотинї. monarchia – хакимияти мутлаќ, як хокимиятї, ба як нафар таалуќ доштани хокимияти олии давлатї), тирания (юнонї. τυραννίς - истибдод) —шакли  идоракунии давлате, к и бо рохи зўровариљоришудааст ва ба як хокимиятиасос ёфтааст.} 

^{Олигархия (юнонї. -oligarchia— «хокимияти гурухи ками одамон»)   — сохти сиёсии давлат, ки дар он гурўхи хурди одамон хукмронимекунанд.}

^{Аристократия (юнониἀριστεύς «знатнейший, благороднейшего происхождения» и κράτος, «власть, государство, могущество») — тарзи давлатдории хокимияти асилзодагон, ашрофзодагон, фарќи аристократия дар он аст, ки асилзодагон (аъёну ашроф) ба тарзи интихоби ба сари ќудрат меоянд, онхо манфиатхои синфи хукмронро ифода мекунанд.}

^{Демокра́тия ( юнонї. δημοκρατία — «хокимияти халќ ) — сохти сиёсие,ки асоси онро усули коллективона ќабул кардани ќарорхо ташкил медихад ва ва иштирокчиёни он ба натиљаи љараён баробар таъсир мерасонанд.}  

^{Охлократия (лотинї. ochlocratia, охлос-издихом, кратос- хокимият)- яке аз шаклхои демократия, ки да даврат гузариш ва бўхронии давлат издихом хукмронимекунад.}  

^{Дар давраи архаикишахрвандон  дар назди ќонун  механизми махдудкунандаро  ба маданияти Агони(мусобиќавї) ворид мекунанд. Ба мадди аввал дар  муносибат хайр, хохиш, адолат, хирадмандигузошта  мешавад. полис становится социально-политической организацией общества.}

 

^{Давраи  классики(асрхои V-IV то мелод) замони парвози баланди юнониён дар тамоми сохахои маданияту тамаддун ба шумор меравад. связана с расцветом древнегреческой цивилизации. Пеш аз хама хаёти маънавипеш меравад. Яке аз дастовардхои мухими давр инкишофи фалсафа ва ташаккули мактабхои фалсафимахсуб меёбанд, ки аз љониби мутафаккирони бузург Демокрит, Пифагор, Платон, Арасту ва дигарон осос ёфтаанд.   Санъат хеле тараќќи мекунад: меъмори(Акрополи Афина бунёд мешавад), хайкалтароши(Мирон хайкали «Дискобол»-ро меофарад, Фидий муљассамаи  Зевсро месозад), назм ва наср (Эсхил, Софокл, Эврипид эъљод мекунанд),санъати театр (дар театри Афина 17 хазор тамошобин љойгир имешуд )ташакул ва  рушд мекунанд.}

  ^{Ин давра замони худшиносии шахрвандибуд. Тасаввурот дар бораи инсон хамчун шахси мустаќил ба вуљуд меояд. Ќонун хусусияти идеяи ратсионалии хуќуќиро мегирад ва мухокимашаванда  мегардад. Дастовардхои инсон тараннум карда мешавад ва хаёти љамъиятї-хамчун меъёри худинкишофи инсон мегардад. Баробари ин дарки масоили индивидуализми инсони(мубохисаи софистхо бо Суќрот) пайдо мегардад ва дар назди юнониён масъалахои беохири иррасионалипайдо мешавад, ки онро маданияти классикии Юнон бо системаи ратсионализм иваз менамояд.}

^{Давраи  эллинисти(асрхои 111-1 (солхои 323 – 146) пеш аз мелод) барои бисёр мамлакатхои Шарќи Ќадим низ марбут аст. Ин давраи бахамоии сифатии маданияти Fарбу Шарќ, гул-гулшукуфии Искандария ба шумор меравад. Дар замони элленизм ва хам классикипанљ мўъљизаи дигари дунё сохта мешавад. Замони эллинизм давраи таъсири мутаќобилаи маданияти Юнон ва маданияти махаллии Шарќиён буд, ки ба муносибати мустахкамии равобити маданию иќтисодии Эрону Эллада замина гузошта буд.}

^{Хамин тавр, агар дар замони Криту-микени шахсияти подшох-Кохин  дар маданият ба мадди  аввал гузошта  шавад, дар давраи гомерибошад шахсияти подшох-кохин љой  надорад. Таназзули  системаи дарборимушохида  мешавад. Ба мадди  аввал сардори  низоми(харбї), дорои  ќудрати «илохї» (монарх) мебарояд.}

^{Саволе пайдо  мешавад: Гомери Юнониоё  шахсият буд? Доир ба ин савол дар  адабиёти љахониаќидаи ягона вуљуд надорад. Масалан, олими давраи шўравиИ.С.Кон ба ин савол чунин  љавоб медихад: «Љахони  дохили инсон номуайян аст ва дар Гомер  ибораи нишондихандаи  умумияти љахони маънавии инсон мушохида намешавад». Умуман, дар натиљаи  тадќиќотхои гуногуни таърихию забоншиносии асархои Гомер  муайян шудааст, ки ў  тахминан дар асри 1Х  то мелод дар яке  аз шахрхои сохили бахри Эгеи умр  ба сар бурдааст.}

         

^{Аполлонива  Дионидар маданияти  атиќа}

 

^{Аполлони(хушохангї, нуронї-таљассумёфта дар Худои Аполлон  мухофизи мусиќива хушохангї). Диони(торик, беченак, бетартиб таљассумёфта дар Худои Дионис мухофизи шароб ва бедоршавии табиат). Дар адабиёти муосир бештар муќобилгузории ин ду хусусияти бо хам омезишёфтаи  маданияти атиќа  мушохида мешавад. Масалан, Карл Юнг ба асосхои  диониасоси аполлониро муќобил мегузорад. Кашфкунандаи муаммои  мазкур Ф.Нисше буд, ки дар зери образхои хушохангива нуронии  ополонибетартибии  ќуввахои стихиявии  хаётро инъикос менамояд.}

^{Муносибати инсон  бо худохо-яке аз масоили бахсталаби маданияти Юнон аст. Бархаќ Кнесофан навиштааст: «хама чизи беномусу нангин, ки одамон доранд, Гомер ва Геснод ба худохо часпонданд: дуздї, зино, фиреби якдигар». Саволе пайдо  мешавад, ки чихел  чунин худохои  ѓайри- љиддиобъекти эътиќоди динигардиданд? Наќши ин муаммо дар  тадќиќоти В.Ф.Лосев  инъикос гардидааст. Гомер худохоро табиатан нишон дода, хамаи  он хусусиятхое, ки ба инсон хос аст  ба худохо мепайвандад. Ќахрамонхои Гомер  одамоне буданд, ки онхо бо табиати баинтизомию  таърихияти худ аз худохо фарќ намекарданд. Аз ин xо хулоса баровардан мумкин аст, ки инсон худаш xавобгар аст барои кирдорхои худ ва хушбахт аст, на барои он ки худохо онхоро дўст медоранд, балки баръакс худохо ўро дўст медоранд ба хотири он, ки ў хушбахт аст. Тахлили таърихию фалсафии антитезисхо: «дионї» ва «аполлонї», «Худо-инсон» моро ба феномени «писимидми юнонї» бармегардонад. Аз як тараф, бовариба худоён, тарсу вахм дар назди ќуввахои фавќуттабииаз тарафи дигар бовариба аќлу хирад, ки ќодир аст, табиатро дигаргун созад.}

^{Бисёр унсурхо  маданияти полисї, ки хусусияти инсондусти доштанд, имрўз мавзўи омўзишу тадќиќ мебошанд. Барои давраи атиќа  «сиёсат» синоними «гражданї» аст. Гражданини (политес) шахри демократї–давлат–иштирокчии  баробархуќуќ дар  халли хамаи корхои давлатии дорои хам  ахамияти дохилива хам  хориxиба шумор  меравад. Дар хаёти  давлатии мисоли демократї, хар як марди ба воя расида иштирок  мекард, ки дорои  хуќуќи шахсибуд. Дар  назди ќонун гражданини полис хамчун сохиби ќонунии мулки  хусусибаромад мекунад. Полисхои демократии Афина ва Спарта бузургтарин  дар Юнон ба шумор  мерафтанд.}

^{Фаъолияти касби(заминдорї, хунармандї) хамчун меъёри фаъолияти  аъзоёни полис-хусусияти  дигари хаёти полисибуд, ки ба истехсолот ва савдо рох мекушояд. Аз ин xо, пайдо шудани хаёти гуногунxабхаи  давлатиомодагии  муайяни шахрвандонро, хусусан босаводии  онхоро талаб мекард. Инчунин таљрибаи харбї-мухофизатиба мадди аввал гузошта  мешавад.}