Менежмент тушунчаси ва унинг таъмоиллари

 

 

Расм-2.

Бозор муносабатларига  ўтиш даврида илмий-техникавий ривожланишни молиялаш механизмининг энг муҳим  унсурлари

Бозор механизмлари

Суғурта компаниялари (фондлари)

Инновацион  бизнес

 

Хусусий бизнес ресурслари

Фирма, кичик  корхона ва қўшма корхоналарни молиялаш

Тижорат банклари кредитлари

Таваккал  молиялаш методи

Қимматбаҳо  қоғозлар бозори

Давлат механизмлари

Давлат бюджетидан воситаларнинг дастурий-мақсадли ажратилиши

Воситаларнинг давлат бюджетидан меъёр бўйича ажратилиши

Фундаментал тадқиқотларни қўллаш фонди

Корхоналарни  молиялаш

Банк кредитлари (имтиёзли кредит, ссуда, заём)

Хўжалик битимлари

Билвосита молиялаш-солиқ  имтиёзлари, амортизацион чегирмалар

Фонд молиялаш

 

Илмий-техникавий потенциални амалга ошириш Фан ва ишлаб чиқариш интеграцияси кўп шаклларини молиялаш ва ривожлантириш  натижасида амалга оширилади. Хорижий  давлатларда (АҚШ, Буюк Британия, Франция  ва бошқалар) ривож топган фан ва техника интеграцияси  рақобатли  шакллари шунингдек, илмий паркларнинг  турли кўринишлари, минтақавий агломерациялари, технологик бирлашмалар халқаро  дастурлари, давлатлараро технологик трансферт, “стратегик иттифоқлар”  фан ва ишлаб чиқариш интеграциясини бошқаришнинг илғор ташкилий шакллари  ҳисобланади. (5-схемага қаранг). Фан  ва техника интеграцияси оламида, айтиб  ўтиш керакки, кичик бизнесга катта  ўрин ажратиладиган, бозор иқтисоди ривожланган давлатларда кичик  корхоналар сезиларли меҳнат ва молиявий-моддий харажатлар талаб қилинмаган пайтда, асосан, фикр ва ихтиролар ишлаб  чиқиш босқичларида шахсий эҳтиёжларни  ва тадқиқотларни амалга оширган  ҳолда кўп тўлдирганчалик рақобат  қилмайди. Кичик ва ўрта бизнеснинг фан-техника  ривожи соҳасига кириб  келиши фан талаб соҳалардаги  таваккалчи корхоналарга воситаларни савдо қилувчи  таваккалчилик тадбиркорлиги фаолиятига имкон беради.

Тадбиркорликнинг таваккалчи кўриниши лойиҳасининг тижорат муваффақияти ҳолатида фойдаларда ишлаб чиқувчи  мутахассисларнинг улишли иштирокини кўзда тутади.

Асосий эътибор даромадли марказлар  инновацион жараёнларини бошқаришда ҳужумкор мавқеъга мўлжалланган йирик техник муаммоларни хал қилиш учун вақтинчалик  марказлар, муҳандислик ва университет-саноат тадқиқот марказларига қаратилади.

Бошқарувнинг ҳоҳлаган янги ташкилий шакли бошқарувнинг бозор тизимига мослашиши, унинг ажралмас, дахлсиз  унсури бўлиши керак. Албатта, бошқарувнинг бозор тизимига ўтиши бирдан юз бергани  йўқ. Ҳозир бозор бошаруви охирига  етказилмаган, аниқки бу узоқ жараён. Бошқарувнинг янги ташкилий шаклларининг ўрнатилиши доимо қайсидир жиҳатдан  унинг  эски, анаънавий шаклларининг акси бўлиб ҳисобланади. Шу сабабли янги ташкилий шаклларни ўрнатиш ва ривожлантиришнинг  қонунийлигини тадқиқ қилиш, иқтисобни  бошқариш тизимига ўтиш жараёнлари умумий назариясини яратиш шак-шубҳасиз бўлади.

Илмий-техникавий бошқарув кўриб чиқилган масаласи натижасини келтира туриб, хулоса қилиб айтиш керакки, илмий-техникавий ривожланишни бошқаришни такомиллаштириш  бўйича бутун иш илмий техникавий ривожланишни ислоҳ қилиш концепциясининг  уч йўналиши бўйлаб амалга ошиши керак:

1- ялпи илмий-техникавий, инвеститцион  ва ишлаб чиқариш лойиҳалашини, янги техникани жорий қилиш  лойиҳасини халқ-хўжалиги ривожланиши,  илмий техникавий ривожланишни  бошқариш лойиҳавий – мақсадли  услублари ривожи суръат ва  нисбати билан қисқа боғлаш  йўли билан қидиришни амалга  ошириш;

2- илмий техникавий ривожланишни  бошқариш ташкилий тузилмасини  ислоҳ қилиш илмий техникавий  сиёсатдаги мувофиқ ўзгариш, уни  фан билан ишлаб чиқариш алоқасини  кучайтиришга йўналтириш, жорий  инфратузилма, бозор муносабатларини  кенг жорий қилишда илмий техникавий  фаолиятни мувофиқлаштириш ва  бирга олиб боришнинг мослашувчан,  битимли ва аниқ шаклларини  излаш;

3- илмий техникавий ривожланишни  бошқаришда марказлаштириш ва  демократлаштиришни бирлаштириш  оқилоналигини таъминлаш учун, аввало, илмий техникавий ривожланиш  бўйича лойиҳаларни амалга ошириш  ҳисобига хўжалик субъектларини  ўз фаолиятлари самарадорлигини  оширишга қизиқишларини кучайтириш  мақсадида иқтисодий дастак ва  ундовчилари “хўжалик ҳисоби, молиялаш, кредитлаш, инвестициялаш ва ундаш”  тизимини ривожлантириш.

Фан ва ишлаб чиқариш ишлаб чиқариш  интеграциясини бошқариш илғор ташкилий шакллари чизмаси. 4-расм

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Расм-4.

Йирик шакллари

Илмий (техник) парклар

Техносиёсатчилар

Халқаро технологик бирлашмалар

 

Давлатлараро  технологик трансферт

Стратегик иттифоқ

Концорциумлар

Таваккалчи  корхоналар (ташқи ва ички таваккал)

Университет-саноат тадқиқот маркази

Кичик шакллари

Ихтирочи  ва оқилона ташкил этувчилар томонидан  яратилган жорий фирмалар

Дастурий-мақсадли тадқиқотлар натижаси бўйича илмий  техникавий ютуқларга эришиш учун ташкил этилган фирмалар

Акционерлик ва кичик корхоналар

Инновацион  марказлар

Минтақавий-илмий  марказлар

Илмий-тадқиқот ҳамкорлиги

Кичик ижодий гуруҳ ва лойиҳавий бригадалар

Фан ва техника  интеграциясини бошқаришнинг йирик  ва кичик ташкилий шакллари

Вақтинчалик илмий-техникавий жамоалар

Шахслар фикрлари ва дунёни билиш кашфиётлар

“Ўзкимёсаноат” компанияси тизимида корхоналарнинг барқарор  рақобатбардошлигини  таъминлаш мақсадида янги техника  ва технологияларни жорий қилиш  муҳим аҳамиятга эга. Шу туфайли  бу мақсадларга сарфланган маблағларнинг  хажми жорий нархларда кейинги  беш йилда уч бараварга ошди. Айрим  корхоналарда “Электрохимзавод” ва “Навоиазот” бунинг суръати ундан  ҳам юқори бўлди. (4,5 баравар).

Жадвал-5.

“Ўзкимёсаноат” корхоналарида  янги техника ва технологияга инвестициялашнинг 2005-2009 йиллардаги динамикаси

 

йиллар   корхоналар жами	2005 йил	2006 йил	2007 йил	2008 йил	2009 йил	2009 йил 2005 йилга %
Янги технологияларда  сарфланган маблағлар	78229482	1,02Е+08	1,54Е+08	1,62Е+08	2,37Е+08	303,1
Навоиазот	10215478	14202145	21536584	3256458	45874521	448,5
Максам чирчиқ	12012548	15426548	19854752	21457458	25632541	213,1
Фарғона азот	10122515	13256411	19654852	21214521	21542365	212,5
Аммофос максам	10255525	14522152	15236635	20215489	21412542	210
Электрохимзавод	5102125	5215262	8965225	12545658	21452365	420,0
Самарқандкимё	8541254	8654585	11021252	11021547	12415425	145,4
Қўқон суперфосфат плант	2021542	2125142	5236528	9587456	12141547	614,4
Фарғона СПФС	4521258	6542541	8546521	10215474	12324415	273,3
Кунград сода	3212542	5212365	8654125	11236589	12141457	378,2
Жиззах пластмасса	1012154	1254259	15421541	20125417	25123621	248,2
Ўзкимёлойиҳа	11212541	15425620	19854528	21452012	26514253	236,5

 

Компаниянинг сармоя сиёсати икки йўналишга эга:

• хорижий ва маҳаллий инвесторларнинг сармояларни жалб этиш йўли билан замонавий кимё ишлаб чиқариш қувватларини яратиш ва мавжуд қувватларни қайта жиҳозлаш ва модернизация қилиш;
• Ўзбекистон етакчи кимё корхоналарини хусусийлаштириш ва давлат мулкидан чиқариш жараёнларига хорижий инвесторларни жалб этиш.

Компаниянинг инвеститцион фаолиятининг кўтарилган икки йўналишлари Ўзбекистон кимё саноатини ривожлантирилишининг муҳим омиллари бўлиб хизмат қилади, унинг ишлаб чиқариш қудратини  оширади ва бозор иқтисодиёти  механизмлари фаолиятини таъминлайди.

 

Жадвал-6. 

“Ўзкимёсаноат” ДАК  компанияси корхоналарида илмий  тадқиқот ва тажриба-конструкторликни ривожлантиришга сарфланган маблағлар, (минг сўм хисобида)

Корхоналар	2005 йил	2006 йил	2007 йил	2008 йил	2009 йил	2009 йил 2005 йилга %
Жами ИТ сарфланган маблағ, 000 сўм	45173	56380	70160	71570	80914	179,1
Навоиазот	3250	5210	7070	7260	8039	247,4
Максам чирчиқ	1200	2500	5010	5250	6560	546,7
Фарғона азот	1021	3520	4120	4500	5355	524,5
Аммофос максам	5300	7300	9300	9100	9500	174,3
Электрохимзавод	5100	5200	6600	5650	7650	150,0
Самарқандкимё	7400	7500	7400	7800	9800	132,4
Қўқон суперфосфат плант	6500	6100	6500	5500	4500	69,2
Фарғона СПФС	4200	6000	8010	7210	8210	145,5
Кунград сода	3900	4100	4500	5500	7540	193,3
Жиззах пластмасса	2500	2300	3200	4500	4510	180,4
Ўзкимёлойиҳа	4802	6650	8450	9300	9250	192,6

Манба: “Ўзкимёсаноат” ДАК компанияси ҳисоботлари

 

Таҳлиллар шундан далолат берадики, соҳада янги ғоялар ва инновацияларни ривожлантириш, ишлаб чиқаришни  замонавий техника ва технологияларни  жорий қилиш, маҳсулотларни дифференциялаш ва диверсификациялашга етакчи эътибор  қаратилган. Тармоқда бу мақсадларга  сарфланган инвеститциялар кейинги  беш йилда икки бараварга ошди (45 млрд. сўмдан 80 млрд. сўмга етди)

 

 

 

 

 

Диаграмма-3.

Соҳада илмий тадқиқот ишларини кенг кўламда олиб бориш натижасида ташқи ва ички бозорларга янги маҳсулотлар  олиб чиқилди. Кейинги беш йил  мобайнида тармоқда янги маҳсулотлар  сони 3,5 баравар ошди ва 2009 йилда 62 та янги маҳсулотлар ўзлаштирилди,  жумладан, “Фарғонаазот”да – 14та, “Ўзкимёлойиҳа”да – 10та, “Қўқон суперфосфат  плант”да – 9та, “Фарғона СПФС” ва “Максам – Чирчиқ”да – 6тадан, “Навоийазот”да – 5та. Қолган корхоналарда ҳам янги маҳсулотлар нисбатан паст даражада ўзлаштирилди.

Жадвал-7. 

“Ўзкимёсаноат” компаниясида янги махсулотларни

 яратиш динамикаси.

йиллар   корхоналар жами	2005 йил	2006 йил	2007 йил	2008 йил	2009 йил	2009 йил 2005 йилга %
Янги маҳсулотлар	18	336	27	22	62	344,4
Навоиазот	3	1	0	2	5	166,6
Максам чирчиқ	1	0	2	2	6	600
Фарғона азот	4	2	0	5	14	350,0
Аммофос максам	0	6	5	0	2	200
Электрохимзавод	2	0	4	1	3	150,0
Самарқандкимё	0	9	0	2	4	400
Қўқон суперфосфат плант	3	2	6	3	9	300
Фарғона СПФС	2	6	1	0	6	300
Кунград сода	0	1	4	1	2	200
Жиззах пластмасса	0	7	5	1	1	100
Ўзкимёлойиҳа	3	2	0	5	10	333,3