Бастауыш мектеп оқушыларын оқыту процесінде бағалаудың психологиялық ерекшелігін іс – тәжірибе барысында зерттеу

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мазмұны

 

 

КІРІСПЕ...........................................................................................................3-4

1 Бастауыш мектеп  оқушыларының білімін бағалаудың  теориялық

негіздері

1.1 Оқыту процесіндегі оқушылардың танымдық әрекеті арқылы білімді

бағалау  мәселелерінің зерттелуі.....................................................................5-13

1.2 Оқу процесінде бақылау мен бағалаудың маңызы мен міндеттері, талаптары.........................................................................................................14- 23

1.3 Оқу-тәрбие жұмысының нәтижесiн есепке алу мен бағалау................24- 30

 

2 Бастауыш мектеп  оқушыларын оқыту процесінде  бағалаудың психологиялық өзгешектерінің  мәні 

 

2.1 Оқушылардың оқыту процесінде бағалаудың әдістемелік мәселелері.........................................................................................................31-35

2.2 Мотивация және белсенді  оқыту –  бағалаудың негізі  ретінде.............36-41

2.3 Танымдық іс-әрекеттер   ерекшеліктерінің білім сапасын  бағалаудағы орны.................................................................................................................. 42-45

 

3 Бастауыш мектеп оқушыларын оқыту процесінде бағалаудың психологиялық ерекшелігін іс – тәжірибе барысында зерттеу..............................................................................................................46-73

 

Қорытынды....................................................................................................74 -77

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі................................................................................................................ 78- 81

 

Қосымша

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі таңда психология және педагогика ғылымының өзекті де, өткір мәселелерінің бірі оқушылардың білім сапасын арттыру, оқыту мәселесін жақсарту болып отыр. Соған байланысты оқушылардың білім бағасына және сол білімді бақылау жүйесі жайлы құжат "Жалпы білім және кәсіптік бағдар беретін мектеп реформасының негізгі бағыттарында" бұл мәселеге жоғары мән беріледі. Құжатта былай делінген: "Оқушылар білімін бағалауда қандайда болмасын жалаң бүркемелеушілікке жол берілмеуін міндетті түрде қадағалау қажет".

Білім сапасының теориялық  негізделген принциптерін жасау  мәселесі және соған сай психологиялық  тұрғыда оқушылардың білімін  тексеру тәсілдері қазіргі танда  ерекше қиын әрі күрделі болып  отыр. Осы мәселені шешу жолдарын іздеу - біздің зерттеуіміздің негізгі мақсатын құрайды. Тәжірибелік әдістер мен  оқушылардың білім сапасын бағалау  критеррийлерінің соған сәйкес оқыту, меңгеру теориясымен байланысты талап ету мәселесі - педагогикалық  психологияның негізін құраушы  принцип болып табылады (Д.Б.Эльконин, Н.Ф. Талызина).

Л.С. Выготский, Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов зерттеулері дамыта отырып, оқыту қағидаларын ұстанады. Әрі ғылымда берік орын тепкен, өзінің оң нәтижелерін беретін дамыта отырып оқыту мәселесі оқушының ғылыми-теориялық  ойлау жүйесін қалыптастыру, танымдық іс-әрекеттерінің үйлесімді дамуын көздей отырып, үлкен табысқа жетіп  отыр.

Қазақстандық психологтар  С.М.Жақыпов, Ж.Ы. Намазбаева, Қ.Б.Жарықбаев, Х.Т.Шерьяздановалар еңбектері де осы оқыту процесінде басшылыққа алатын пікірлерді алға тартады.

Зерттеудің мақсаты: Бастауыш мектеп оқушыларының білімін жетілдіруде бағалаудың психологиялық өзгешеліктерін анықтау.

Зерттеу жұмысының  міндеттері:

 1.Педагогика, психологияда отандық және шетел әдебиеттеріндегі оқытудағы бағаның психологиялык мазмұны және ерекшеліктеріне теориялық талдау жасау.

2. Оқыту процесіндегі  бағалаудың оқушылардың танымдық  іс-әрекетіне тиімділік әсерін  анықтау.

3. Танымдық іс-әрекеттер  ерекшеліктерінің білім сапасын бағалаудағы орнын анықтау.

Зерттеудің нысаны: Бастауыш мектеп оқушыларының оқыту процесіндегі бағалануларының ерекшеліктері.

Зерттеудің пәні: Оқыту процесінде оқушының танымдық іс-әрекеттін бағалау.

Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, бастауыш мектеп оқушыларының оқыту процесіндегі білімді танымдық іс-әрекетті дамыту арқылы бағаланса, онда білім сапасы артып, оқу үлгермі төмен оқушылардың саны азаяр еді.

Зерттеу жұмысының  әдіснамалық және теориялық негіздері: ретінде Выготскийдің мәдени-тарихи тұжырымдамасындағы өзіндік табиғаты, П.Я.Гальпериннің сатылы оқыту теориясы, Леонтьевтің іс-әрекеттің даму жайлы тұжырымдамасы, Давыдовтың дамыта отырып оқыту теориясы, В.В. Рубцовтың оқу іс-әрекетін ұжымдық тұрғыда бөлуді ұйымдастыруға негізделген теориясы, профессор С.М.Жақыповтың біріккен диалогтық танымдық іс-әрекеті жайлы және белсенді оқыту әдістемесі туралы тұжырымдамасы, профессор Ж.Ы.Намазбаеваның жеке адамның дамуы жайлы еңбектері алынды.

Зерттеу көздері: Бастауыш метеп оқушыларын оқыту процесінде бағалаудың

психологиялық аспектілері, философтардың, психологтардың, педагогтардың  еңбектері, нормативтік құжаттар («Қазақстан Республикасының білім туралы заңы», «Қазақстан -2030 стратегиялық дамуының тұжырымдамасы», «Білім» мемлекеттік  бағдарламасы) білім беру жұмыстарының құжаттары.[1.41]   

Зерттеу жұмысының  әдістері: 1.Бастауыш мектеп оқушыларының оқыту процесін бағалауды танымдық іс-әрекет арқылы зерттеу. Бұл бағыттағы әдістемелер: Сөз-мағыналық ойлауды бағалау, рефлексивтік ойлаудың белсенділігін анықтау, А.Р.Лурияның есте сақтауға байланысты "10 сөзді жаттау" әдістемесі, зейіннің таңдамалылығын зерттеу әдістемесі. 2. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу мативациясын қалыптастыруға байланысты әдістемелер тобы: Т.Д. Дубовицкаяның оқу мотивациясының бағыттылығын аныктау әдістемесі және Н.Г.Лусканованың оқу мотивациясының деңгейлерін анықтау әдістемесі.

Зерттеудің базасы – Шығыс Қазақстан облысы, Үржар ауданы, Мақаншы орта мектебінде

Зерттеу жұмысының  құрылымы:  дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі    бөлімнен, зерттеу бөлімінен және қорытынды, әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 Бастауыш мектеп оқушыларының білімін бағалаудың теориялық

негіздері

1.1 Оқыту процесіндегі оқушылардың танымдық әрекеті арқылы білімді

бағалау  мәселелерінің зерттелуі

 

Шетелдік психологияда оқыту  нәтижесінің бағасы туралы проблема дәстүрлі түрде соған сәйкес диагностикалық құрал-жетістіктер сынағын жасаумен байланысты.

Кеңес психологы және педагогы П.П. Блонский "Егер екі мұғалімнің пәндерінен білімдері, әдістемелері, тәсілдері  қолдануы бірдей болса, оңда жақсы мұғалім  мен нашар мұғалімнің айырмашылығы неде?- деген сұраққа былай деп  жауап береді. "Жақсы мұғалім  үшін барлық оқушылар әр түрлі, бірдейі  жоқ, ал нашар мұғалім үшін барлық оқушылары бірдей". Мұғалімді  тәрбиелей келе: "оқушының әр қайсысының жеке ерекшеліктерін көруге үйрету керек", - дейді.[7.139]

Батыс психологиясына білімді  тексерудің сандық әдісін қолдану тән. Кейбір психологтардың айтуынша, жетістік сынақтарын /қол жеткізген білімдерді сынау мағынасында/ құрастыруда 1-ші орынға оқушылар меңгеретін мәліметтер көлемінің бағасы қойылады да, ал ереже  бойынша, шеберлікті меңгеру бағасы екінші орынға түсіп қалады.

Ал, Дж. Коллиз оқыту нәтижесінің  сапалы бағасы тапсырманы шешудің құрылымдық күрделі терминдерінде жасалуы  мүмкін, - дейді. Сонымен бірге автор  бөліп ерекшелеген қиындық деңгейлері Ж.Пиаже бойынша даму кезеңдеріне  сәйкес келеді. Бірақтан да, егер де Пиажеде  бұл деңгейлер психикалық дамудың  жалпы деңгейіне жатады да, ал бұл  жағдайда бұл деңгейлер білімнің меңгерілу деңгейін сипаттайды.

Білімді меңгеру процесін арнаулы түрде ұйымдастыруда  оқу жұмысының жалпылама тәсілдері  қалыптасады, бұл тәсілдерді игеру  ақыл-ой дамуының маңызды көрсеткіші болып саналады. [8.148]

Оқытуға жалпы қабілеттілік сияқты оқушылардың ойлау әрекетінің интегративті сипаты ретінде оқыта  алушылықтың көрсеткіштері ұсынылады (Б.Г. Ананьев, Н.А. Менчинская, З.И. Калмыкова, С.Ф.Жуков т.б.). Бұл ойлау әрекеті  сипатының мазмұны келесі нақты  көрсеткіштерде айқындалады.

1. Оқу материалын меңгеру  жылдамдығының көрсеткіші (немесе  З.И. Калмыкованың терминологиясы  бойынша алға жылжу темпі) өз  алдынша меңгеру процесінің уақытша  сипатын білдіреді.

2. Ойлаудың икемділік  көрсеткіші, оның қарама-қарсы полюсі  болып ойлаудың стереотиптілігі  орын алады. Әрекет тәсілдерінің  түрлерін сипаттайды, өзгерген жағдайға  байланысты білім мен шеберліктің  тез ауысу жылдамдығын, әрекеттің  бір тәсілінен екіншісіне ауысу  қабілеттілігінің жеңілдігін сипаттайды.

3. Ойлау әрекетіндегі  абстрактілі және нақты құрылымдардың  қатыстылық көрсеткіші. Сезімді  және абстрактілі білім бөліктері  арасында дұрыс қатыстылық, сәйкестілік  болмаған жағдайда білімнің вербализмі, яғни жалғандык немесе керісінше, жалпылаудағы "тарлық" және "эмпиризм" байқалады.

Қарастырылған көрсеткіштер оқыту үрдісі барысында мектеп оқушыларының жеке (типтік) ерекшеліктеріы оқып-үйрену, ескеру арқылы бөлініп көрсетіледі. Бұл зерттеулер табыстылығына қарай  түрлі категорияларға (үлгеруші-үлгермеуші, қабілетті-қабілетсіз) бөлінетін нақты  көрсеткіштер мазмұны анықталады.[16.60]

Көрсеткіштерді осы жолмен бөлудің дифференциалдық қабілеті олардың мазмұнының шамалық критериі болып табылады.

Ал енді критерийлерді  ерекшелеудің басқа бір жолы анықтайтын қасиеттің қалыптасуы өз ішінде болып  жататын тәжірибелік қайта құру арқылы мазмұнды шамалау. Мұндай қарым-қатынас  ақыл-ой әрекеттерін қалыптастырудың  жоспарлы психологиялық теориясы саласындағы (П.Я. Гальперин, Н.Ф.Талызина т.б.), және оқу әрекетінің психологиялық теориясындағы (Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов оның әріптестері) зерттеулерде қолданылып жүзеге асқан.

Бұл зерттеулердің мәліметтері  негізінде оқытудың нәтижелілігін  тексеруге қатысты ауқымды міндеттерге  қолданылатын білім сапасының жеткілікті жалпы сипаттамасын бөліп көрсетуге  әбден болады.

Білімнің ойлау-әрекеттік  теориясын жоспарлы қалыптастыру әрекеттен  шығатын болып қарастырылады. Сондықтан  да әуел бастан білім сапасына деген  талаптар әрекеттің жалпы сипаты және параметрі ретінде беріледі.

П.Я.Гальпериннің анықтауынша, әрекеттің орындалу көрсеткіштері "өмір жағдайларына сай бұйырылады және әрекетке деген толық жүйелі талаптарға жауап береді. Бұл сияқты түрлі білім саласы, практикалық  әрекеттер арқылы бұйырылады".

Б.Д. Эльконин және В.В. Давыдов  болжамдарына сәйкес бастауыш сынып  кезеңінде жетекші іс-әрекет түрі - оқу әрекеті болып табылады.

В.В. Давыдов арқылы бастауыш мектеп оқушыларының жас ерекшелік  мүмкіндіктеріне жауап беретін  оқу әрекетінің пәндік мазмұны ретіңде  теориялық білімдер және ғылыми түсініктер аумағындағы әрекеттің жалпыланған  тәсілдері болатындығы анықталды.

Оқу әрекетінің құрылымы, мазмұны  туралы теориялық ұғымдардың дұрыстығын бағалау үшін және оқыту нәтижелерін  тексеріп-бақылау мақсатында түрлі  диагностикалық әдістер қолданылады. Оларды шартты түрде үш топқа бөлуге болады. [22.135]

1. Оқыту әрекетінің жекелеген  бөліктерінің қалыптасқандығын  анықтайтын әдістер: моделдеу  әрекеті (Л.И. Айдарова, Л.В. Берцфай,  К.Н.Поливанова)

2. Тексеру және бағалау  әрекеті (Л.В.Берцфай, М.Э.Бацманова,  А.В.Захарова, К.Н.Поливанова, Г.А.Цукерман), оқу міндеттерін қою және оны  қабылдау әрекеттері (В.В.Репкин, Д.Б.Дмитриев).

3. Бастауыш мектеп оқушыларының  теориялық ойлау процестерінің  жекелеген бөліктерінің тәжірибелік  оқытуда дамытушылық әсерінің  көрсеткіштері бойынша бағалау әдістері (В.Х.Мачкаев, А.З.Зак, Л.К.Максимов, Е.И.Исаев, В.Т. Носатов).

Бұл диагностикалық әдістер  тобының көп бөлігі абстрактілі  материалда жасалды.[24.236]

Соңғы жылдары оқу әрекетінің тұжырымдамасы шеңберінде теориялық  білімнің сапалы сипаты және олардың  диагностикалық әдістері жайлы проблеманы шешу жұмыстары жасалып келеді. (Г.Г.Микулина, М.А.Семенова, В.А.Львовский, И.В. Ривина). Бұл зерттеулердің жалпы методологиялық сипаты: бұларда білім оқу-танымдық әрекеттер тілінде суреттеледі де, білімді тудырады әрі жүзеге асырады. Оқу әрекеттерінің арнаулы сипаты пәнге ерекшелігіне - ғылыми, теориялық пән байланысты.

М.А.Семенова білімнің жүйелілігі туралы баланың өз бетінше затттық-практикалық  есепті заттылыққа байланысты шешкеніне  есепті құрастыруынан болжап біледі.

В.А.Львовский жұмыстарында оқушылардың білімдерінің заттылығы, жүйелілігінің қалыптасқандығын анықтауға арналған диагностикалық міндеттердің типологиясы жасалған. Автор жасаған міндеттер негізіне пәнаралық, моделді-бейнелік білімді белгілер жоспарында ұғу бойынша өзара ауысуларды анықтайтын оқу-танымдық әрекеттер жүйесін анықтау кіреді. Балалардың ақыл-ой қабілетін анықтағаннан соң, Л.С.Выготскийдің айтуынша әрбір бекітілген тапсырманы 2 рет қайталау керек дейді. "Алдымен есепті оқушы өз бетімен қалай орындайтындығын, ал содан соң, есепті үлкендер көмегімен қалай шығаратындығын көру керек", - дейді.[24.270]

Тиімді дамыту бағалауының  барысында баланың жалпы дамуын бағалау арқылы емес, ең аддымен  бағалаудың негізі - оқу әрекеті арқылы жүзеге асатындығын үнемі есте сақгау керек.

Ал, бағалау жоқ жерде  түзету, толықтырылу енгізілмегендіктен, оқыту ісі тұңғиыққа тірелері сөзсіз.

Қорыта келе, жоғарыда айтылғандарды  бір сөзбен топшылағанда, дамыту бағалауының  түрлерін қысқа, түрде мектеп мұғалімдері  үшін екі нұсқаушы құрал ретінде беруге болады: