Карым-катынас

Балалар арасындағы жүйелі қатынас балаларда болатын әсерлік жағдайлардың бір-бірімен тығыз қатынас құратындығын, жеке адам қатынасында эмоционалды жиынтық құратындығы, топтағы адамдарға үйреніп қалатындығын, оларда эмоционалдық қанағаттану, жағымды әсер алатындығын дәлелдей түседі.

Мектеп жасына дейінгі  балаларда сыртқы және ішкі психологиялық конфликтілер кездеседі. Сыртқы психологиялық конфликті - олардың бірлескен іс-әрекеті барысында туындаған қарама-қайшы көзқарастарынан шығады (мысалы: жалпы істі таңдау, міндеттерді бөлісу, ойын, еңбек материалдарын бөлісу, рольдерді таңдау).

Ішкі психологиялық  конфликт - мектеп жасына дейінгі балалардың негізі ойын іс-әрекетінде өз құрбылары арасында пайда болады және олар бақылауда байқалмайды. Мұнда міндетті түрде ересектердің көмегі қажет болады. Баланың үлкендермен қарым-қатынасының генезисі. А.С. Выготскийдің позициясына сәйкес әлеуметтік өмір және қоршаған орта адам дамуының органикалық қажетті жағдай болып табылады. Бала жастайынан қоғамға енеді және ол неғұрлым кіші болса, соғұрлым ол әлеуметтік нәрсе болады. А.С. Выготскийдің концепциясына сүйене отырып М.И.Лисина ғылыми мектеп ашады. Ол Кеңестік психологияға жаңа - баланың үлкендермен қарым-қатынасы атты пәнді енгізіп, оны зерттеудің жаңаша жолдарын қарастырады. М.И.Лисина қарым-қатынастың әсерін ғана зерттеп қоймай, өзінің түсіндірмелік схемасын ұсынады. Схема қарым-қатынастың жүйесін, спецификасын көрсетті. Сол арқылы баланың үлкендермен қарым-қатынас генезисінің концепциясын анықтау мүмкіндігі туды.

Біз білетіндей, 1970-ші жылдары  психологиялық ғылымның екі жетекші саласы - қарым-қатынас пен іс-әрекет кеңінен зерттелді. Осыған сәйкес М.И.Лисина қарым-қатынасты іс-әрекеттің ерекше түрі деп қарауды ұсынды.

М.И.Лисина баланың үлкендермен  қарым-қатынасының келесідей критерийлерін  бөліп көрсетті:

1) үлкенге деген қызығушылық,

2) үлкендердің әсерінің қабылдануындағы эмоционалды деңгейі,

3) баланың үлкендерге бағытталған индивидуалды актілері,

4) баланың үлкендердің оның әрекетіне деген қарым-қатынасы немесе сезімталдылығы.

Зерттеу нәтижесінде  баланың үлкендермен қарым-қатынасының генетикалық реттелген 4 формасы байқалды. Олардың әр қайсысы коммуникативті қажеттіліктің түрлілігімен сипатталады:

I - ситуативті - жекелік (сәбилік шақ)

II - ситуативті - іскерлік (ерте балалық шақ)

III - ситуациядан тыс танымдық (мектепке дейінгі ерте орта шақ)

IV - ситуациядан тыс - жекелік (мектепке дейінгі орта және жоғары деңгей).

Үлкендермен қарым-қатынас  формаларының классификациясы оның психикасының басқа да қырларының дамуымен бірлікте қарауға мүмкіндік берді. Қарым-қатынастың әр бір жаңа формалары өткен формаларына сәйкес орнығады. Бала өскен сайын барлық коммуникативтік құралдарды жақсы пайдаланып, әрекет жағдайына қарай қарым-қатынас формасын өзгерте алады.

Қарым-қатынастың дұрыс дамуы - әрбір қарым-қатынас формасының өздеріне сәйкес жас кезіңде ретті түрде толығымен орындалғанда ғана жүзеге асады.

Зерттеулер көрсеткендей үлкендермен қарым-қатынас - бала әрекетінің ішкі құрылымын (А.В.Болбочану, Г.И.Копчеля), оның эмоционалды қобалжу сферасын (С.Ю.Мещерякова, А.И.Сорокина), танымдық белсенділігін (Е.О.Смирнова, Т.А.Землянухина), еріктілігі мен өзін-өзі бағалауы мен саналылығын (Н.Н.Авдеева), құрбылармен қарым-қатынасын (Л.Н.Галогузова) анықтайды.

Жеке адамның қалыптасуына тек үлкендермен қарым-қатынас  қана әсер етіп қоймай, құрбыларымен қарым-қатынас та ерекше орынға ие болады.

1970-80 жылдары А.Г.Рузскойдің  басшылығымен жүргізілген зерттеулер  үлкендермен қарым-қатынас тек  ерекшеленетін құрбылармен қарым-қатынастың спецификалық ерекшеліктерін анықтауға жағдай жасады:

I- коммуникативті әрекеттің түрлілігі.

II- қарым-қатынастың ерекше эмоционалдық сипаты.

III- қатынастың стандартталуы және регламенттенуі.

Мектепке дейінгі шақта құрбылармен қарым-қатынас үлкендермен қарым-қатынас сферасына пара-пар келетіндей бірнеше кезеңдерге бөлінеді:

1) эмоционалды тәжірибелік (1-4 жас аралығы)

2) ситуативті - іскерлік (4-6 жас аралығы)

3) ситуативтіктен тыс іскерлік (6-7 жас аралығы)

Жүргізілген зерттеулер негізінде мектепке дейінгі шақтағы  балалардың қарым-қатынасын дамытушы және түзетуші бағдарламалары жасалынды.

Ал мектеп оқушылары  арасындағы қарым-қатынас сипатына түсініктеме беретін болсақ, оқушылардың  өз сыныптастарымен қарым-қатынас  жасауына, бірлестік әрекеттеріне мұғалімнің жеке тұлғасы үлкен әсерін тигізеді. Оның әрекеттесуі әртүрлі аспектілерден көрінуі мүмкін.

Біріншіден, мұғалімнің басқа оқушыларымен әрекеттесу стилі баланың өзімен жасты балалармен әртүрлі қарым-қатынасқа түсуінің алғы шарты болып табылады. О.Осадьконың зерттеулерінің көрсетуі бойынша оқушының алғашқы мұғалімінің педагогикалық тактикасы мен қарым-қатынасқа түсу стилі, оның ата-анасымен және сыныптастарымен қарым-қатынасқа түсуін және жеке тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына үлкен әсерін тигізеді екен. Мұғалімдердің жеке тұлғалық қарым-қатынасқа түсу стилі және педагогикалық іскерлік тактикасының әсері балалардың бір-бірімен конфликтілі қарым-қатынасқа түспеуінің алғы шарты. Бірақ мұндай стильді тек төменгі сынып мұғалімдерінің санаулылары ғана қолданады (15%). Бастауыш сынып оқушыларының мұғалімдерінің қарым-қатынасқа түсуінің айқын функционалды стилі (85%) бойынша, олар бір тактиканы қолданады (диктатура). Бұл әрекет сыныптағы жеке тұлғалық қарым-қатынастардың арасындағы кернеуді күшейтеді.

Екіншіден, мұғалім оқушылар арасындағы болып жатқан қиыншылықтарға араласуға міндетті. Бұл, әрине, қиыншылықтарды басып тастау емес. Ситуацияға байланысты администрациялық араласу немесе қарапайым кеңес болуы да мүмкін.

 

1.3 Қарым-қатынас жасаудың бірқатар қиыншылық

сипаттары

 

Әуелі бастауыш сыныптағы  оқушының мінез-құлқындағы қиындықтың пайда болу себептері туралы қарастыралық. Мінез-құлқында қиыншылығы бар оқушыларды әдетте 2 топқа бөліп қарастырады:

1) тән кемтарлығы және жан жарақаты бар оқушылар;

2) отбасында, мектепте шет қалған, жеке басын қалыптастыруда сыртқы кері факторлардың, әлеуметтік жағдайдың әсері болған және өтпелі кезеңнің күрделілігінен мінезі дұрыс қалыптаспаған оқушылар.

Балалардың мінез-құлқында қиындықтардың пайда болу себебі, біріншіден, отбасы тәрбиесі десек, екіншіден, мектептегі оқу тәрбие жұмысындағы кемшіліктермен сипатталады.

Мұғалім мен бала арасындағы қарым-қатынас - баланың ата-анасына және баланың құрбыларына қарым-қатынасын анықтай бастайды.

Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович, И.С.Славина осы мәселені эксперименттік түрде зерттеп көрсеткен.

Әрбір адамның, әрбір  ұжымның немесе ұйымның, әрбір елдің бүкіл ғұмыры қарама-қайшылықтардан құралған. Мұндай қарама-қарсылықтардың табиғатын әртүрлі адамдардың әрқилы позицияларды ұстануына, әртүрлі қызығушылығы бойынша жетекші болуына, әртүрлі мақсатқа жетуге талпынуына байланысты өзінің қажеттіліктерін, қызығушылықтарын және мақсаттарын жүзеге асыруда бір-бірімен екі немесе одан да көп индивидтердің қарама-қарсы қақтығысқа жиі түсуімен түсіндіруге болады. Кейде бір-бірінің арасында туындаған қақтығыс тек бір ғана адамға ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік топқа, кейде мемлекетке де қарсы күреске түсуі мүмкін. Олар өзінің қарсыласының мақсатына жетуіне кедергі жасау мүмкіндігін белсенді іздейді, қызығушылықтарын қанағаттандырылмауын тілейді немесе оның көзқарастарын, өмірдегі бағалаушылығын, алатын орнын өзгертуге тырысады. Дау, қорқыту және қауіп төндіру арқылы, физикалық күш пен қару қолдану арқылы жүретін қарама-қайшылықтық қақтығыстар да кездесуі мүмкін.

Мұндай жағдайдың баланың жеке дара ерекшеліктеріне әсер етпеуіне кім кепіл.

Бірақ жоғарыда айтылғандардың барлығында қызығушылықтар мен мақсаттардың қарама-қайшылығы мүлдем өзара конфликтіге әкеп соқтыратынын білдірмейді. Қарама-қайшылық пен конфликт - бір нәрсе емес, және қарама-қайшылықтың дамуы әрқашанда конфликтіге ұласпайды. Конфликт туындауы үшін қарсыластар, яғни индивидтер немесе олардың әлеуметтік топтары, біріншіден, өздерінің мақсаттары мен қызығушылықтарының қарама-қарсылығын сезінуі қажет, ал екіншіден, өзінің қарсыласына белсенді қарсы әрекеттер жасауы қажет. Екі немесе одан да көп жеке тұлғалардың, топтардың, партиялардың, елдердің, т.с.с.-дың бір-біріне белсенді қарама-қарсылық әрекеттер жасайтын болса, тек сонда ғана қарама-қайшылықтар әлеуметтік конфликттердің негізі болып табылады.

Қарым-қатынастағы қарама-қайшылық, келіспеушілік, дау-дамай ұғымдарының элементтері қақтығыс, дау, күрес, қарсы тұрушылық деген сөздермен пара-пар келуі мүмкін.

Берілген сөзге мұндай мағына беру бөлек индивидтердің арасындағы, олардың топтарының, мемлекеттердің, тағы басқалардың арасындағы қарама-қайшылық болатындығы туралы шешімге алып келді. Қарама-қайшылықтардың екі негізгі түрін бөліп көрсетуге болады. Біріншісі, әртүрлі әлеуметтік қоғамның позициялары, қызығушылықтары құрайды (оларға отбасы, ұйым, территориялық құрылым, қоғамдық қозғалыс, т.б.). ал екіншісі, үкімет құрылымының іс-әрекетінің әртүрлі формасы немесе экономикалық, үкіметтік, саяси қарама-қайшылықтар болып табылады. Қарама-қайшылықтардың бұл екі түрі қоғамда конфликттің объективті-реалдық негізін тудырады.

Қоғамдық өмірдің барлық сфералары - экономикалық, саяси, әлеуметтік рухани жағы - барлығы өзара көптеген дифференциацияларға, қарама-қайшылықтарға, әртүрлі мақсаттар мен қызығулықтарының қақтығыстарына толы. Сондықтан да қоғамда әртүрлі конфликттерге орын бар. Конфликтке индивидтер және олардың топтары немесе әлеуметтік топтар, ұлттар, мемлекеттер, кейде мемлекеттердің коалициялары да түсуі мүмкін. Әртүрлі конфликт түрлерін тудырушы объектілер және оны шешу тәсілдері бар, сонымен қатар конфликтті әрекеттерді тудырушы субъекттердің түрлері аз емес — олар тек бөлек ерлер немесе әйелдер, балалар немесе жастар, жұмысшылар немесе студенттер, оқымыстылар немесе жазушылар типтес ғана емес, сонымен қатар олардың бүкіл топтары — профессионалдық жағынан, партиялық, ұлттық, рухани және тағы да басқа жағынан болуы мүмкін. Сондықтан өзінің объектісі және субъектісі бойынша, қарама-кайшылықтарының әрекетінің мінездемесіне қарай, оның түбірлі негізіндегі себебіне, дамуы мен шешілуіне, тереңдігі мен өту ұзақтығына байланысты конфликттердің әртүрлі де әрқилы түрлерін ажыратуға болады. Бірақ конфликттердің әрекеттерінің интенсивтілігінің функцияларының, қоғамдағы ролінің әртүрлілігіне қарамастан, дұрыс та терең зейін аударсақ, олардың барлығына ортақ ұқсастықтарды сызып көрсетуге болады.

Конфликттің объектісі болып әлеуметтік ортадағы және қоршаған ортадағы құбылыс немесе процесс, кез-келген зат болып табылады. Мысалы, жер, су ресурстары банкке жекеменшілік, мәдениеттік құндылықтар немесе авторитет, престиж, бедел, басқару, т.с.с. Ал конфликттің субъектісі болып әрқашанда адамдар - бөлек индивидттер, сонымен қатар олардың ортақ жиынтығы - жанұя, ұжым, қызығушылықтары ортақ топтар немесе ұлт және тағы басқа болып табылады.

Өмірде болатын әртүрлі  қилы ситуациялардың арқасында белгілі  бір субъекттің (индивидтің немесе топтың) мақсаты мен қызығушылықтары басқа бір субъектінің мақсатына сәйкес келмеуі мүмкін. Яғни, субъектінің мақсаты қарсы келген екінші субъектінің мақсаты мен қызығушылықтарын жүзеге асыруын қиындатады. Мұндай ситуацияның қарапайым мысалы спорттық ойын (айталық, футбол немесе волейбол), мұндағы бір қарсыластың жеңісі екіншісінің жеңілісіне әкеп соқтырады.

Бірақ дау-дамайлы ситуацияға түсетін әртүрлі индивидтердің  немесе топтардың қызығушылықтары  мен мақсаттары диадикалық бөлінумен  шектеліп қана қоймайды, мұнда күрделі матрицалық жүйелі көрініс- береді. Мысалы, бір топта оқитын студенттер стипендия алған соң, кейбіреулері алынған ақшаға кеш өткізуді ұсынса, ал басқалары танымалы әншінің концертіне баруларын өтінеді, ал үшіншілері тіпті ақшаларын жұмсағанды қаламайды. Мұндай жағдайда топта конфликтілі ситуация туындайды. Егер де дау нәтижесінде бүкіл студенттер кеш өткізу деген ортақ шешімге келсе, онда берілген ортада конфликт жоқ деп есептеледі. Ал егер бір студент болса да бұл вариантқа келіспесе, онда мұндай ситуация конфликтке әкеп соқтыруы мүмкін. Ондай болса, әртүрлі қызығушылықтардың қарама-қарсылығы конфликтілі жағдай тудырады.

Үнемі қарма-қайшылықты тудырудағы қасиеттерден өзге балалар  оқшаулау жүргенді ұнатуы ықтимал. Ал бұл жеке балалардың өз алдына ешкіммен қатынас жасағысы келмейтін жағдайларды да тудыруы мүмкін.

 

1.4 Қарым-қатынасында проблемасы бар балаларға психологиялық сипаттама

 

Балалардың әлеуметтік-эмоционалдық дамуындағы изоляцияның ролін психологиялық ғылыми зерттеу жұмыстарынан көруге болады. Бұл тақырыпшада біз психологиялық әдебиеттерге шолу жасау арқылы балалардың мектепке дейінгі шақтан жеткіншек жасқа дейінгі аралықта әлеуметтік изоляцияны зерттеу мәселелері мен қарым-қатынасында проблемасы бар балалардың психологиялық ерекшеліктерінің көрінуі мен оның дамуын сипаттайтын мәселелерге тоқталамыз.

Мектеп жасына дейінгі шақта  баладағы әлеуметтік изоляция белгілері  үлкендердің үрейін туғызбайды. Жеке дара ойынмен ойнап жатқан бала тәрбиешілер  мен ата-анаға проблемалы болып көрінбейді. Алайда мұндай балаларды мұқият зерттеген кезде, олардың алдында өз қатары мен қарым-қатынасқа түсуінде біршама потенциалды қиындықтар туындайтындығы байқалған.

Олай болса өз құрбыларымен қарым-қатынас жасау барысында қиыншылық туындаудың негізгі себептерін былайша түсіндіруге болады. Олардың ішіндегі бастылары:

1. Өз құрбыларымен өзара қарым-қатынаста бала инициативасы мен белсенділігі әлсіз болады.

2. Басқа өз құрбы балаларға инициативалық үндеуі құнсыз болады.

3. Тұлға аралық қарым-қатынастағы проблемаларды өз бетінше шеше алмайды. Өз құрбылар арасында болған кішігірім қақтығыстар үшін де ересектер мен үлкендерден көмек сұрап келеді.

4. Өз құрдастарының арасында беделі төмен болады.

5. Вербальді қарым-қатынас деңгейінің төменділігі көрініп тұрады.