Карым-катынас

Нәтижені талдау: (Топтағы бал)

Баланың топтағы эмоционалды күйі (жақсы және нашар) бірінші сұраққа берілген жауабынан байқалады.

"Сен әдетте кімге бұлай қарайсың?" деген сұрақтың жауабында, масканың нешеуі жағымды, нешеуі жағымсыз күй екенін санап отыру қажет. Бала өзінің топтағы орнына, өзі қанағаттанатын болса, онда көңілсіз маскаға қарағанда көңілді масканың орнын көбірек көрсетеді.

Бұл көрсеткіш баланың топтағы мәртебесін (лидерлік немесе елеусіз) анықтау үшін өте қажет. Егер баланың топтағы орны елеусіз болса - ол бала үйдегі немесе ауладағы, көрші, өзімен қатар балалармен қарым-қатынаста болғанын дұрыс көреді. Мұнан келіп топтағы (сыныптағы) балаларға қарсы сын көзбен немесе бір нәрсеге алаңдауынан қарым-қатынас төмен деп қорытындылауға болмайды. Бұл жағдай баланың көпшілікпен белсенді қарым-қатынасты қаламауы, қызықпауынан да болуы мүмкін.

Кейбір жағдайда топтағы  лидер де өз орнына қанағаттанбауынан  да болуы мүмкін, ол жоғарырақ орынды талап етіп ұмтылуы, болмаса топтың бір шамасы басқа топқа бөлініп, осы лидерге бағынбаған жағдайда. Сонымен балалар "белсенді" және "сылбыр" деген сияқты атпенен екіге бөлінеді.

Кейбір балалар өзінің елеусіз орнына үйреншікті бір қалыпты  қарап, көпшілікпенен қарым-қатынасқа ұмтылмайды, бірақ іштей өзінің топта елеусіз екеніне күйзеледі.

Баланың көрсеткен маскадағы "мұқатқан" және "бағынышты" түрін санап отыру қажет (бұл өте қажет көрсеткіш). Әсіресе, өзінің ортадағы мәртебесіне қанағаттанбайтынын көрсетеді. Оларға өзінің құрдастарымен жай қарым-қатынас жасау ұнайды, сондықтан көпшілікпен араласудан бас тартады, бағынышты болғанша жалғыз жүргенді дұрыс көреді. Мұндай балаларға ойын немесе іс-әрекет дағдыларын құрбы-құрдастарымен бірге бірлесіп меңгеретінін ұғындыру қажет. Негізгі маңызы жай әшейін рольге кіргізу емес, бірлесіп меңгеру екенін аңғарту.

Бағынышты тенденция  байқалатын, өзінің елеусіз орнына қанағаттанбайтын балалар қарым-қатынастың қандай формасы болмасын араласуға, орындауға дайын. Мұндай балалар үлкендер жағынан қандай көмек болса да қабылдайды, ал бірінші жағдайдағы балалар мұндай көмекті күдікпен қабылдап, өз күшімен шығатын жол іздейді.

Осыған орай қай балалардың топтан оқшауланатынын анықтауға болады, яғни егер барлық балалардың бір не екі балаға жағымсыз қарауы анықталса, ол баламен ешкімнің қарым-қатынас  жасағысы келмейтіндігі белгілі  болады. Ал мұндай жайт баланың топтан оқшаулануының бір белгісі болып табылады.

Балалардың жас ерекшеліктеріне  қарай 4-8 жас аралығындағы балалар бір-біріне деген ілтипаты мен сезімінің қарым-қатынасын "Екі үй" әдістемесі ақылы да анықтауға болады. Бұл материалды да біз өз зерттеулерімізде қолдандық.

Стимулды материал: Ақ қағаз бетіне стандартқа сәйкес кішірек екі үй салынған. Біреуі сәл үлкендеу - қызыл түсті, ал екіншісі - қара түсті. Ереже бойынша бұл сурет алдын-ала дайындалмайды, баланың алдында қызыл және қара түсті қаламмен салынады.

Нұсқау:"Мына үйлерге  қарашы. Ойша елестет, мына қызыл үй саған тиесілі. Сен бұл үйге кімді шақырғың келсе, бәрін шақыруыңа болады. Ойланшы, сен өзіңнің тобыңдағы (сыныптағы) қайсы баланы өзіңмен бірге қызыл үйге шақырып, ал қайсысын қара үйге кіргізгің келеді"

Тестің жүргізілуі: Суретті сала отырып балаға қызыл үйде әр түрлі ойыншықтар, тәтті тағамдар бар, ал қара үйде ештеңе жоқ деп әңгімелейді. Нұсқаудан кейін бала қанша баланы қызыл үйге кіргізгенін, қаншасын қара үйге кіргізгісі келетінінің санын жазып отыру қажет. Әңгіменің соңында балаға: "Екі үйдегі адамдардың кейбіреуінің орнын ауыстырғың келе ме? Болмаса ешкімді ұмытпадың ба?"- деген сұрақтар қойылады.

Нәтижені талдау: Бұл тестіге алынған қорытынды былай: Баланың ішкі сезімі мен ілтипаты өзінің құрбы-құрдастарын қызыл және қара үйге орналастыруында. Достарының көпшілігін қара үйге кіргізіп, өзі жалғыз немесе айналасына үлкендерді жинаған балаға ерекше зейін аудару қажет. Әдетте, мұндай балалар көпшілікке араласпайтын, өте тұйық немесе айналасындағылардың бәрімен ұрысып біткен қиын бала.

Олай болса, бұл тест тапсырмасы да баланың топтағы құрбыларымен қарым-қатынасы арқылы оқшауланатын баланы аңғаруға болады.

Осы "Екі үй" тестің 4-8 жас аралығындағы балалардың отбасы мүшелерімен өзара қарым-қатынасын анықтауға да болады, бірақ бұл жағдайда сәл басқаша.

Стимулды материал: Бұл жағдайда үйдің суретін баланың көз алдында емес, алдын-ала дайындау қажет. Стандартты ақ қағаздың жоғары жағында көп этажды стандартты үй-жай қарындашпен салынған. Төменде екі үй орналастырылады. Біреуі үлкендеу, әдемі қызыл түсті гүлдермен безендірілсе де болады, ал қасындағы - азырақ әсемделінген жай қарындашпен салынған, көлемі кішірек.

Нұсқау: "Жоғарыдағы үйді көрсетіп, бұл үй сенің қазіргі тұратын үйің. Ал енді төмендегі үйлерге қара, қандай әдемі үй, ойша бұл үйді саған сыйлады делік, бұл сенің үйің. Үйде ойыншықтар, тәтті тағамдар өте көп, сондықтан үй кең емес. Ал жанында тағы да бір үй бар, оның бөлмелері бос, кең. Қызыл үйге сыймаған қонақтарды осы үйге кіргізуге болады. Өзіңнің отбасы мүшелерінің қайсысын өзіңмен бірге орналастырғың келеді, ал қайсысын жанындағы үйге орналастырғанды қалайсың?"

Тестің жүргізілуі: Бала туысқандарын екі үйге бөліп болғаннан кейін ғана, төмендегі екі үй жайында әңгімелесуге болады. Егер сіз бала біреуді ұмытып кеткенін байқасаңыз, онда - "Сен ешкімді ұмытпадың ба?"- деп сұрасаңыз болады. Бірақ баланы барлығын түгел айт деп күштеп мәжбүр етуге болмайды. Егер біреуді ұмытып немесе айтқысы келмесе, ал осы тестке қажетті ақпарат төмендегі екі үй жайындағы әңгіме үстінде балаға үйге "әдемі", "нашар" - деген сөздермен мінездеме беруге болмайды. Сондай-ақ төмендегі екінші үйді - қара, кішкентай, нашар деп хабарлау тесттің жауабын өзгертеді, дұрыстығын төмендетеді, себебі ата-анасының біреуін "нашар, қара үйге" орналастыру баланың психологиясына ауыр тиеді. Сондықтан да осы жағдайға көбірек көңіл бөлу қажет.

Нәтижені талдау: Қорытындының дұрыс шығуы, баланың өзімен бірге тұратын отбасы мүшелерін жылдам іріктеп атап беруінде.

Баланың шапшаң (тез) жауап бергені нормаға сай. Баланың ойланып асықпай жауап беруі - бұл отбасы мүшелерінің бір-бірімен қарым-қатынасында эмоционалды салқындықты, кейде үйдегі әлдебіреуіне деген қорқынышты байқатады. Бала отбасы мүшелерін рет-ретімен атауында, біреуін жеке ұмыт қалдыруы -сол кісімен бірқалыпты емес қарым-қатынаста екенін байқатады. Сүраққа дұрыс ақпарат - баланың кімді қайсы үйге орналастыруында. Мұнда да жауапты баланың жылдам немесе ойланып жауап беруінде. Бала жауап берерден алдын неғұрлым көп ойланса, соғұрлым жауабы сенімді айқын болады. Егер бала өзімен бірге (қызыл үйге) отбасы мүшелерінің барлығын алып, көрші үйді қойма немесе т.с.с. нәрселерге қолдануға қалдырса -онда бұл нормаға сай.

Егер бала үйге өзімен бірге көп  мөлшерде құрбы-құрдастарын, үй жануарларын немесе бөлек тұратын (мысалы: ата, әже, нағашысы т.б.) туысқандарын алса - онда отбасы мүшелерінің арасындағы қарым-қатынастың бұзылуын, эмоционалды салқындықты, балаға деген жылулықтың, түсініктің жоқтығын байқатады. Мұндай жағдай сәтті, тұрмысы жақсы отбасында да кездесуі мүмкін, бала күтімі жақсы, тамағы тоқ, баламен бірге әрдайым шұғылданады, бірақ баланың толыққанды дамуына қажетті жылулық жетіспейді. Баланы тек бір нәрсеге емес (мысалы: жақсы тәртібіне немесе бестік бағасына, т.б.), оның жаратылысы қандай болса, отбасында сол күйінде сүйікті етіп қабылдамайды. Егер көрші үйге (қара үй) отбасы мүшелерінің біреуін кіргізетін болса, баланың сол адаммен кері қарым-қатынасын білдіреді. Сол кісінің алдында қандай да бір қорқынышты, оның ашуынан, мүмкін сол кісіге деген ренішінен болуы мүмкін.

Бір тестің жауабы бойынша  баланың ішкі дүниесі немесе баланың топтан оқшауланғанын бірден айтып қорытынды шығаруға болмайды. Бірнеше тесттердің қорытындысының өзара үйлесуі (мысалы: "Екі үй" және "Маска", "Социометрия") ғана бізге дұрыс жауапты көрсете алады.

Зерттеу нәтижелері бойынша  өз тәжірибемізден мектеп жасына дейінгі  балалар арасынан екі бала іріктелініп  шықты. Ал мектеп оқушылар бойынша жүргізілген  тестер негізінде үш баланың шеттелінгендігін аңғардық. Зерттеу жұмысымыздың келесі параграфында бұл таңдалған балалардың оқшаулану себептерін анықтауға тырысамыз.

Зерттеу мақсатына орай жүргізілген эксперименттік зерттеулер негізінде сыналушылар саны 100 оқушы  болған. Ол негізінен бастауыш сыныптары  бойынша іріктелінді. Зерттеуге  қатынасқан төрт сыныптан жалпы саны 11 бала сыныптық ұжымнан оқшауланған балалар көрсеткіші ретінде анықталды. Егер эксперименттен алынған мәліметтерді сұлба ретінде көрсететін болсақ, онда төмендегідей кесте алған болар едік. (ҚОСЫМША 1)

Баланың ұжымнан изоляциялануын анықтайтын тағы бір эксперименттік зерттеу.

Проблеманың қойылуы  соңғы оң жылдықта өзгеріске ұшыраған әлеуметтік жағдайдағы жеткіншектің психологиясын зерттеу мәселесі -оның әлеуметтік және мектептік дезадапциясына, жеткіншектік ортада криминализацияның көбеюіне әсер ететін әлеуметтік факторлардың дәстүрлі анализінің аспектісіне айналды. Зерттеу жұмысының басты міндеті, ол:

Жеткіншектің ішкі психологиялық  сәтсіздік бағасын анықтау сыртқы факторлардың түрлі әсеріне байланысты жеткіншекте патологиялық емес және патопсихологиялық симптоматиканың (белгілерінің) пайда болуы мен дамуы.

Жүргізілген зерттеулер бірнеше проблемаларды айқындап берді:

Біріншіден, мінез-құлық ауытқушылығының түрлі формаларында көрінетін баланың психологиялық ерекшелігіне әсер етуші әлеуметтік жағдай. Мұндай ауытқушылықтардың ішінде жеткіншек жастағы жекелік дамумен байланысты жас ерекшелік девиоциясын және әлеуметтік-мәдени нормаларға қарсы келетін, бірақ жанұядағы қарым-қатынас шекарасынан шықпайтын девиантты мінез-құлықты ажырата білу қажет. Девиоцияның тереңдеуі және құқықтық нормаларды бұзып, басқа адамдарға қауіп төндіріп, деструктивті бағытталуының активтілігі жоғарылап, мінез-құлықтың антиәлеуметтік сипатқа ие болуы деменквентті мінез құлықтың сыртқы критериі бола алмайды.

Екіншіден, бір жағынан балада психологиялық -эмоционалды, коммуникативті когнитивті проблемаларды туғызушы ішкі уақытша жағдайдың, екінші жағынан, нормативті вавиоциядан шығып, кейде психологиялық аурумен сипатталатын жайсыздық жағдайды монифесттеуші сыртқы байқалатын мінез-құлық ауытқушылықтары арасындағы қатынасты ескеру қажет.

Делинквентті мінез-құлық - кейбір жұмыстарда жеткіншектің психиотриялық статусының сыртқы көрінісі ретінде көрсетілсе, ал кейбіреулерінде ол аурудың көрінуімен емес, керісінше, әлеуметтену жағдайының жайсыздығымен байланысты ішкі психологиялық проблемалармен сипатталған көрінісі болып табылады.

Үшіншіден, мінез-құлық  ауытқушылықтарының каузалды байланысымен сипатталатын психологиялық өзгерушіліктің, психикалық дезонтогенездің ішкі жағдайда даму жүйесіндегі өзара байланыстың нақтылануы.

Психологиялық әдістерді  қолдану негізінде біз мінез-құлық  ауытқушылығының түрлі бұзылыстарын диогностикалауға, сондай-ақ олардың психологиялық жайсыздықпен, тұрақсыздық симптоматикалармен байланысын анықтауға тырыстық. Психологиялық жекелік сапаларды біз көбіне мінез-құлық ауытқушылығының белгілі ретінде, жекелік девиацияның тұрақтылығымен сипатталатын әлеуметтік нормаға қарсы әрекет жасаушы жеткіншек туралы айтқанда қолданамыз. Девиациялық мінез-құлық жекелік даму процесінде пайда болумен қатар, пубертаттық дағдарыс кезінде де көрінуі мүмкін. Мінез-құлық акцентуациясын зерттеудің жалғыз өзі бізге толығымен мінез-құлық ауытқушылығын анықтап бере алмайды. Сондықтан, П.Фриктің әдістемесінен алынған жекелік өзгермелі «психопатия» көрсеткішін баланың әлеуметтену жағдайының жекелік өзгерістарімен байланысты үшін таңдадық.

Жанұядағы жайсыздық, мектептегі дезодаптация немесе изоляция, травмалық жағдайлар (ата-ананың біреуінің өмірден кетуі), жанұяда немесе одан тыс ортада балаға деген суық қарым-қатынас - баланың өмір шарты ретінде алынған «әлеуметтік экологиясының» бұзылуына себепші факторлар болып табылады.

Сонымен зерттеу жұмысымыздың мақсаттары:

1) қауіптік топтағы және мінез-құлқы ауытқыған жеткіншектердің дамуындағы бұзылыстарды деңгей бойынша салыстыру;

2) баланың психологиялық ерекшеліктеріне және мінез-құлық ауытқушылықтардың көрінуіне әсер еткен тұрақсыз, яғни уақытша әлеуметтік ортаны анықтау.

Біздің зерттелінушілеріміз  жеткіншек жастағы барлығы 172 адам, оларды екі топқа бөлдік . 1-ші топ нормадағы балалар (75 адам) және 2-ші қауіптілік топ (97 адам).

Өзіндік топқа жатқызу - топаралық қарым-қатынастың негізгі  факторы ретінде қарастырылып, ол арқылы топішілік жағдайлардың өзгеруімен, сондай-ақ ондағы өзгешеліктермен байланыста болып тұрған маңызды өзара әрекетті анықтауға мүмкіндік алдық. Соның бірі - шкала бойынша К - SADS көрсеткіші.

Бастапқы нүсқада К-SADS өз құрамында ата-анаға, мұғалімге және зерттеушінің өзіне жүргізілген сауалнамалардың көрсеткішін біріктіреді.

Симптомды анықтау үшін берілген критерийлер барлық дерек көздерінен жинақталған ақпаратты қолдануға сүйенеді.

Біздің зерттеуіміздің басты көзі - интервью алынған жеткіншектің басты  өзі болды. Одан бөлек кейбір шкалаларды толтыру үшін зерттеушіні бақылайтын үлкендерді де (мұғалім мен тәрбиелеуші) сұрастырдық. Бізді бірінші кезекте қызықтырған шкалалар - гиперактивтілік пен зейіннің жетіспеушілік синдромы (синдром дефицита внимания и геперактивности - СДВГ), қобалжушылық оппозициялық және деменквентті мінез-құлық.