Мектеп жасына дейінгі балалардың бейнелеу және құрастыру әрекеттерін дамыту

Оқыту мен тәрбиелеудің арақатынасы жөніндегі мәселе одан бергі уақытта да, өз өзектілігін  жойған жоқ. Оны психология ғылымының  көрнекті өкілдерінің бірі Л.С.Выготскийде  зерттей отырып, оқыту мен дамудың  арақатынасы мәселесін шешудің  өзіндік тәсілдерін ұсынды:

-  Оқыту мен даму  бір-біріне тәуелсіз екі түрлі  процесс;

- Оқыту кемелденуге  негізделеді, оқыту мен даму  процесінде пайда болатын мүмкіндіктері  пайдаланады;

- Оқыту мен даму  екі түрлі салыстырмалы процесс;

- Оқыту дамудан кейін  жүріп отыруы мүмкін, сонымен қатар дамуды алға жылжыта отырып, оның алдында болуы да мүмкін.

Баланы оқыту мен  дамытудың арақатынасы мәселесінің  шешімін түрлі зерттеушілер әр түрлі  тәсілдермен іздестіреді:

• Д.Б.Эльконин мен В.В.Давыдов оқытудың мазмұнының өзгерісін іздестіру керек деп есептеді;
• Н.А.Меченская, Д.И.Богоявленская, Е.А.Кабанова-Миллер білімді, іскерлікті және дағдыны меңгеру тиімділігі ақыл-ой іс-әрекеттерінің тәсілдерін жетілдірудің көмегімен арттыруға болады деп дәлелдеді;
• Б.Г.Ананьев, А.А.Люблинская оқытудың түрлі әдістерінің арттыру жағдайын зерттеуге мән береді;
• Л.В.Занков оқытудың дамытушылық әдістеріне ең бірінші, оқыту процесінің өзін жетілдіру арқылы қол жеткізуге болады деп тұжырымдайды;
• П.Я.Гальперин, Н.Ф.Талызина баланың ой-өрісінің дамуына ақыл-ой әрекеттерінің кезеңі қалыптастырудың әсерін зерттеді [25,26,27].

И.И.Подласый «дамыту» ұғымына  ғылыми педагогикалық тұрғыдан түсінік  береді. «Дамыту –дейді ол- адам ағсасының  сандық және сапалық өзгеріс үрдісі, оның нәтижесі. Ол адам ағзасындағы үнемі болатын өзгерістер, ол бір жағдайдан екінші жағдайға, қарапайымнан күрделіге, төменнен жоғарыға қарай жүреді». Ал егерде «нені дамыту керек?» деген сұраққа жауап іздестірсек, одан мынаны көруге болады:

Л.С.Выготскийдің пікірінше  алғашқыда оқытудың тиімділігі алынған білімнің көлемінен, сапасымен өлшенсе, соңында білімнің тиімділігі деңгейімен, психикалық іс-әрекеттің негізгі түрлерінің қаншалықты дамығандығымен өлшенеді. Іс-әрекеттің жекелеген түрін ойдағыдай, әрі нәтижелі етіп орындаудан көрінетін ерекшелікті – қабілет деп атайды. Қабілеттің негізгі  түрінің бірі- жалпы күрделі қабілет. Жалпы күрделі қабілет-білім беру үрдісінде қалыптасқан жеке тұлғаның интеллектуалдық ұйымдастырылуы.

Баланың қабілеттерін дамыту мәселесі өзінің тамырын адамзат тарихының тереңінен алады.   Бүкіл бір халықтың ұстазы  Абай өзінің 43-ші қара сөзінде бала өмірге келгендегі қабілеттері әрі қарай дамытуды, шыңдауды қажет ететін, сонда ғана олар пайдаға асатынын жазған. Ал назардан тыс қалған қабілеттер бара-бара жойылып, жоқ болатынын айтқан.

 Бар  өмірін ағарту, тәлім-тәрбие арқауы деп ойлаған  үлкен жүректі ұстаз  Ы.Алтынсарин  арнайы психологиялық еңбектер  жазбаса да, алуан түрлі, сандарлы  ойға толы шығармаларында адамның  тағдыры туысынан белгіленбейтіндігін,  адамдық қасиеттердің, қабілеттердің қалыптасатын жері-өмір талқысы, әрекет ету екенін ескертеді.

Ғасыр өткен сайын  ұрпақ туралы ойлар өз жалғасын тауып келеді. Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, С.Торайғыров т.б. баламен жұмысты жас кезеңнен бастауды, туған халқының әдет-ғұрпы салт-дәстүрі, мәдениеті арқылы тәрбиелеу керектігін өз еңбектерінде атап көрсеткен [9].

Педагогика ғылымы еш нәрсеге бейімі, қабілеті жоқ адам болмайды деген пікір айтады. Сол  себепті балалардың кеңінен өрістете дамытуда мектеп мақсатты түрде ықпал ете алады.

  Баланың шығармашылық  қабілеттерін талдау ең алдымен  қабілет ұғымына тоқталып, мәнін  түсінуді талап етеді.

Күнделікті ауызекі  сөзде қабілет деген атауды жиі  қолданамыз. Мәселен, мұғалім оқушыға  мінездеме бере отырып, оның бір пәнге деген қабілеті күшті екендігін атап өтеді. Психологтардың зерттеулері бойынша, әрбір жаста шығармашылыққа баулуға өзек  болардай өзіндік қабілет, бейімділік болатынын атап айтқан.

Қабілет  біреуде күшті, біреуде шамалы болып келуі мүмкін.  Қабілеттің өлшемі- белгілі бір істің нәтижелі орындалуында. Философияда «қабілеттерді» тұлғаның белгілі бір әрекетті  орындауға жағдай жасайтын жеке ерекшеліктері  дей келе, олар қоғамдық тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратындығын атап көрсеткен.

Қ.Жарықбаев, қабілет -белгілі  бір істі үздік орындауға мүмкіндік  беретін адамның әртүрлі жеке қасиеттерінің қиысып келуін, яғни адам қасиеттерінің синтезін   атайды [32].

А.В.Петровский, қабілет  –білім алуға қажетті адамның  психологиялық ерекшелігі- деп атайды.

Ал, Т.Тәжібаев: Қабілет  іс -әрекеттің белгілі бір түрін  ойдағыдай, нәтижелі орындауында көрінетін жеке қасиеті,-деп жазды [33].

Педагогика және психология түсіндірме сөздігінде, қабілет-бір  іс-әрекетті орындаудағы тұлғаның жеке дара қасиеті. Сонымен қатар белгілі бір іс-әрекетті берілген уақыт ішінде жүзеге асыруға мүмкіндік беретін сапалар: білік, тәжірибе, шеберлік, талант,-деген анықтама берілген.

Қабілеттің дамуы оны  қажет ететін қызмет саласында және әрекетке үйрену үстінде көрінеді. Қабілеттің ойдағыдай дамуы адамда тиісті білім жүйесінің икемділік пен дағдының болуына байланысты болады.

«Қабілет» ұғымына берілген психологиялық анықтамалар саны баршылық. Қабілеттер-деп әрекеттің  талаптарын қанағаттандыратын және үлкен жетістіктерге жеткізетін адамның қасиеттерінің синтезін атайды. 

Ең  алғаш   қабілеттер мәселесін көтерген С.Л.Рубинштейн іс-әрекеттің қабілет дамытудағы ролін нақтылады. Осыдан бастап қабілеттердің  әрекетте дамитындығы жайлы теория қалыптасып, бұл екі теория біртұтастықта қарастырылатын болды.

Қабілеттер жайлы ой пікірлерді әрі қарай өрбіте отырып, Б.Г.Ананьев қабілеттер тек білім, білік жиынтығы ғана емес, оларды қолдана  білудегі дербестік,саналылық,шығармашылық деген пікір айтады.

 Баланың  шығармашылық  қабілетін дамыту мәселесін көтеру тәжірибе барысында, білім мазмұнында оқушының шығармашылық қабілеттерінің дамуы басты нысана болып алынумен  байланысты түсіндіруге болады.

  Халқымыздың «жігітке  жеті өнер де аз болмайды»  «сегіз қырлы бір сырлы» деп   айтылатын нақыл сөздері адам табиғатының шексіз мүмкіндіктерін көрсетсе керек.

Шығармашылық - бүкіл  тіршіліктің көзі. Адам баласының  сөйлей бастаған кезінен бастап, бүгінгі  күнге дейін жеткен жетістіктері шығармашылықтың нәтижесі. Бұған  бүкілхалықтық,жалпы және жеке адамның шығармашылығы арқылы келдік. Әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі ұрпақтың қол жеткен жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, өз іс-әрекетінде сол жетістіктерді жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада таңғажайып табыстарға қол жеткізді.

 Ал бүгінгі күрделі әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында шығармашылық қабілеттер басты нысана болып, керісінше, балада шығармашылық қабілеттің болмауы үлкен мәселе болып саналады. Себебі, өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешу тек шығармашыл адамдардың ғана қолынан келеді. Тек шығармашылық қана қандай түрде, қандай деңгейде болмасын адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндік әпереді.

Баланың шығармашылық қабілеттерін дамытудың жолдарын, құралдарын  анықтау  психология  мен педагогика ғылымдарында өте ертеден зерттеліп келеді.

 Шығармашылық әлемдік  мәдениеттің барлық дәуіріндегі  ойшылдардың назарында болғандығын  «шығармашылық теориясын» жасауға  деген көптеген ізденістердің  болғандығынан  байқауға болады. Бұл әрекеттер өзінің логикалық  шегіне жеткен деп айтуға болмайды. Сондықтан шығармашылық оқу тапсырмаларының негізгі мақсаты-бүгінгі күн талаптарынан туындаған, озық қоғамға лайықты жаңа сана, рухани сапа қалыптастыру және дамытуда тың жолдар мен соңғы шешімдер іздестіру болып табылады.

 Көрнекті педагогтар К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин А.С.Макаренконың шығармаларында қабілеттерді дамытудың жолдары қарастырылса, бала шығармашылығына бағыт-бағдар беруді ең алғаш   білім мазмұнына енгізген  М.Жұмабаев болатын [34].

Кеңестік  исихологтар  мен ғалымдар Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, А.Г.Ананьев А.Н.Леонтьев, В.В.Давыдов, Л.В.Занков, В.А.Ккрутецкий, Б.М.Тепловтың  өз республикамыздағы  көрнекті  ғалымдар: Т.Тәжібаев, М.М.Мұқанов, Ж.М.Әбділдин, Қ.Б.Жарықбаев, Т.С.Сабыровтың  еңбектерін жеке тұлғаны дамытудың теориясы және практикасының алтын қоры деп білеміз [35,36].

Отандық психологияда қабілеттер жайлы ілім біркелкі дамып отырған  жоқ. Мысалы:1930-1940 жылдардың арасында тұлғаға деген тұрпайы-социолистік  көзқарас қалыптасқан кезде қабілеттер жайлы мәліметтер психологиядан да, педагогикалық практикадан да алынып тасталған болатын.

Тек, 1950 жылдардың ортасынан  бастап, бұл мәселе қайта көтеріле бастады. Бұдан кейін нақты қабілеттер жайлы іргелі зерттеулер жасалды. Олар: музыкалық қабілеттер Б.М.Теплов, бейнелеу өнеріне деген қабілеттер В.П.Ягункова, математикалық қабілеттер   В.А.Крутецкий, педагогикалық қабілеттер Н.В.Кузьмина сияқты зерттеулер [37].

Республикамызда бұл  мәселеге назар аударған ғалымдар  Ә.Қоңыратбаев, С.Тілешева жоғары сыныптарда шығарма жазғызу,  В.Д.Чернов факультативтер мен үйірмелер жұмыстары арқылы қабілеттерді шығармашылық деңгейге көтеру жолдарын қарастырса, Қ.Ә.Жаманбаеваның зерттеу жұмысының  негізгі идеясы-оқушыларды сөз өнеріне  баулу, көркем-шығармашылық қабілеттерін  дамыту, М.Мұхамедин ойын арқылы шығармашылық қабілеттерді дамыту жолдарын   айқындайды.  Шығармашылық –жаңалық ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгейі.

Осы саланы тереңірек  зерттеген дәрігер әрі психолог А.Н.Лук әрекет нәтижесінің шығармашылық деңгейге көтерілуі ең алдымен шығармашылық ойлауға байланысты деген пікір айтады [21].

Шығармашылық қабілеттердің  белгілері ретінде: мәселені қарастырудағы  қырағылық, көрегендікті, ақпаратты  жүйке жүйесіне қол арқылы хабарлауды, тасымалдай білуді, ақылдың икемділігін, ойдың оралымдылығын, әрекетті бағалай білуді көрсетеді.

  Әрекеттің шығармашылық  қабілеттерді дамытуы үшін қажетті  ахуалдың болуы керектігін және  қорқыныш, жалқаулық, өзін-өзі шамадан  тыс сынау сияқты психологиялық  кедергілермен күресу қажеттілігіне  тоқталады.

 Жоғарыда аталып кеткен еңбектерде шығармашылық қабілеттердің белгілерін анықтау, шарттарын айқындау, аталған сапалар көп жағдайда шығармашыл тұлғаның таңғажайып үлгісін құрайды. Шығармашылық педагогикасының басты мақсаттарының бірі де осы. Мақсатқа жету үшін берілетін оқу тапсырмалары да күрделі,  өз ойын жетілдіруге, шығармашылыққа баулуға құрылуы тиіс.

Мектепке дейінгі балалардың  қабілеттері екі түрлі әрекетте дамиды. Біріншіден, кез-келген бала оқу  әрекетінде адамзат баласының осы  кезге дейінгі жинақталған тәжірибесін меңгерсе, екіншіден,  кез-келген обалашығармашылық әрекеттер орындау арқылы өзінің ішкі мүмкіндіктерін дамытады. Оқу әрекетінен шығармашылық әрекеттің айырмашылығы-ол баланың өзін-өзі қалыптастыруына,  өз  идеясын жүзеге асыруына бағытталған жаңа әдіс-тәсілдерді іздейді. Проблеманы өзінше, жаңаша шешуге талпыныс жасайды.

Шығармашылық әрекетте баланың іздену жұмысы басты нысанада болады да, нақты жағдай шешу арқылы нәтижеге жеткізетін шығармашылық қабілеттерді дамытады.

 Бүгінгі балалар  кез-келгені шығармашылық  тапсырмалар шешуді табыспен меңгере алады. Тек ол жұмысқа дұрыс басшылық, шебер ұйымдастырушылық қажет. Л.Н.Толстой Ясная Полянадағы мектебінде бала тек іс-әрекет, ойлау еркіндігі бар жағдайда ғана шығармашылық қабілеттерін дамыта алады деген   қағида басшылыққа алынып, оқу, оның мазмұны баланың тұлға болып қалыптасуына қызмет ету керек деген бағыт ұстанады. 1862 жылы жарияланған «Шығарма жазуды кім кімнен, шаруа балалары бізден бе, әлде біз шаруа балаларынан үйренуіміз керек пе?-атты мақаласында өз оқушылары Семка мен Федькаға еркіндік бергені сол-ақ екен, олар, осыған дейінгі орыс әдебиетінде болмаған» шығарма жазғандарын келтіреді. Л.Н.Толстой егер бала мектепте бір нәрсе жасауға, ойлап табуға үйренбесе, тек біреуді қайталаса, еліктесе, ол үлкейгенде де өздігінен ешнәрсе шеше алмайтын адам болады деген.

Бұдан шығатын қорытынды: бала әдемі, байыпты, мақсатты ұйымдастырылған  шығармашылық жұмыстардың қатысушылары болғаны дұрыс. П.П. Блонский сөзімен  айтқанда, «ол-біліммен толтыратын бос  ыдыс емес, ол-жануға тиісті шырақ, ұстаз шырақшы ғана» [26].

Б.Тұрғынбаеваның «Шығармашылық  қабілеттері және дамыта оқыту» (1999 ж.) атты оқу құралы тәрбиешілердің қолына тиді. Бұл оқу құралында  әдіскер шығармашылық қабілет жайлы  теориялар, дамыта оқытуды қалыптастыру, тәжірибелер туралы сөз етеді. Әсіресе, балалар мен жүргізілетін жұмыстар, тапсырмалардың берілуі орын алған. Қазіргі педагогикалық-әдістемелік баспасөз беттерінде де шығармашылық жұмыстар туралы азды-көпті материалдар беріліп жүр. Мұның бәрі қазіргі өмір талабы қанағаттанарлық дәрежеде көрініс таба алмай отыр. Осы орайда зерттеуші педагог- психолог ғалымдардың назарын аударған пробеламалардың бірі бұл балалардың шығармашылық қабілетін дамыту болып отыр. Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесіне келгенде ең әуелі біз зерттеу проблемамыздағы негізгі категория-«шығармашылық» ұғымының мәнін анықтауға келеміз.