Кәсіпорын мысалында қаржылық жоспарлау және жобалау ("Қазақстан темір жолы" Маңғыстау бөлімі мысалында)

Көлікке деген қоғамдық қажеттілік, айналым саласы қажеттілігінен емес, ал қоғамдағы еңбек бөлінісімен байланысты қоғамдық өндіріс қажеттіліктерінен туындайды.

Көлік мемлекеттерді, облыстар мен аудандарды байланыстырып, халық шаруашылық қажеттіліктерін, адамдар мен жүктерді тасымалдауды қамтамасыз етеді. Бұл оның ірі мемлекеттік және әлеуметтік-мәдени маңызы.

Республикамыздың территориясының үлкендігіне байланысты көліктің барлық түрлерінің, әсіресе теміржол көлігінің ролі тоқтамай өсуде.

Жалпылай айтқанда, көлікті мемлекеттің және оның экономикасының күре тамыры дейді. Ол тұтас бір шаруашылық кеңістікке кәсіпорындармен халық шаруашылық салаларын біріктіреді.

Теміржол көлігінің дамуы мен оның жұмысының жетілдірілуі мемлекеттің өндіріс күштерінің және қоғамдық өндірістің дамуымен тығыз байланыста, сонымен қатар адамзаттың өмір деңгейімен, олардың әл-ауқатымен мәдени өсуімен қалыптасуда. Неғұрлым қоғамның даму деңгейі жоғары болса, көлік солғұрлым адамзат қызметінің барлық салаларына көбірек енеді.

Нарықтық экономика жағдайында, көлік қоғамдық өндірістің және сауданың Қазақстан ішінде  және басқа шетел мемлекеттерімен қалыпты жұмыс істеуі мен дамуы үшін анықтаушы ролін атқарады. Осыдан көліктің айналым саласындағы өндіріс процессін жалғастырушы маңызды ролі анықталады.

Көлік өнімін тұтыну, яғни өндіретін пайдалы нәтижесіне келетін болсақ, онда бұл жерде де ол басқа тауарлардан ерекшеленбейді. Егер көлік жеке тұтынуға келетін болса, онда тұтынумен бірге оның құны да жоғалады; егер ол өндірісте тұтынылса, яғни тасымалдаудағы тауар өндірудің кезеңі болса, онда оның құны тауарға қосымша құн ретінде ауысады.

Теміржол көлігі және оның өнімін білу үшін, оның ең маңызды ерекшеліктерін танып алу қажет:

-көлік өнімінің заттай түрі жоқ, көлік жаңа заттарды өндірмейді, ол тек басқа материалдық өндіріс салаларында өндірілген өнімді, тауарларды тасымалдайды;

-көлік өнімін қор ретінде  сақтап, жинауға болмайды, сондықтан  да көлік локомотив, вагондар  қорынсыз жұмыс істей алмайды;

-көлікте, оның өніміне баға қалыптасудың  ерекше түрі-тасымалдау тарифтері, жүк және жолаушыларды тасымалдауға  баға анықтаушы тарифтік саясат; көліктегі өнімді табиғи түрде  есептеумен өлшеудің ерекшелігі: тонно-километр, жолаушы-километр, жөнелтілген жүк тоннасы мен жолаушылар;

-тасымалданатын жүк көлік иелігіне  жатпайды, ол жөнелтуші мен қабылдап  алушы иелігінде;

-көлік, тасымалданатын тауарларға  заттай ештеңе қоспайды және  өндірмейді.

Бұдан көлік құралдарының айналымының ерекшеліктері пайда болады.

Жалпы, көлік процессімен айналымды тездету, бір жағынан қоғамда қалыпты шаруашылық байланыстармен кеңейтілген ұдайы  өндірісті қамтамасыз етуге, екінші жағынан- көлік жұмысшылары еңбегімен құралатын қосымша құн мен тасымалдау құнын тез өткізуге мүмкіндік береді.

Сөйтіп, тауарлар және жұмысшы күшін тасымалдау процессін тоқтата немесе тездете отырып, көлік жұмысшы күші мен материалды игіліктердің кеңейтілген ұдайы өндіріс процессін қамтамасыз етіп немесе бұза отырып, өндіріс процессін жаңартуға тікелей әсерін тигізеді. Көлік капиталының айналым формуласы көліктің өз ерекшеліктерін көрсетеді: заттай тауар түрінде дайын өнімнің жоқ болуы; уақыт бойынша өнімді өндіру мен тұтыну қызметтерінің дәл келуі; өндіріс құралдары құрамында шикізаттың жоқ болуы.

Теміржол көлігінде өнеркәсіп салаларының барлығына ортақ тауар өндіріс заңы жұмыс істейді. Белгілі бір тауарды, белгілі бір жерге дейін тасымалдауға заттай және тірі еңбек неғұрлым аз жұмсалса, солғұрлым еңбектің өндіріс күші жоғары болады, және керісінше.

Жүктерді тасымалдау, оның құнын транспорт шығындары және жұмысшыларымен құрылған қосымша өнім көлеміне көбейтеді. Көлік ұлттық табыс пен қоғамдық өнімнің жиынтығын құруға қатысатын материалды өндіріс саласы болғандықтан, көлік жұмысшыларының еңбегі құнмен қосымша өнім өндіруші еңбек болып табылады. Көлік өнімі, яғни адамдар мен тауарлардың ауысуының пайдалы әсері, өндірістік тауарлар сияқты құнға ие. Оны өткізу арқылы көлік жұмысшылары еңбегімен құрылған қосымша өнімнен пайда алуға болады. Бұдан, қоғамға объективті түрде қажетті тасымалдау көлемі неғұрлым көп болса, ұлттық табыстағы көліктің үлесі соғұрлым көп болады деген тұжырымға келуге болады.

Тауарларды тасымалдауды жүзеге асыра отырып, теміржол көлігі қоғамдық өнімді және қоғамдағы тауарды айырбастау құралы ретінде ең активті және объективті қажетті фактор ретінде жұмыс істейді. Ол қоғамдық өндірістің жедел өсуіне қолайлы жағдайлар жасайды. Мұнда айта кететін жайт, көлік тауардың айналым жылдамдығына және қоғамдық өндіріс процессінің тоқтамай жұмыс істеуіне ықпалын тигізеді. Өндірілген өнімді тікелей тұтынушыға жеткізу оны дайын өнім ретінде ұсынады. Мысалы, шахтада табылған көмір сол шахтада керегі жоқ.Ол осы көмірге сұранысы бар тұтынушыға қажет. Ал бұл көмір тұтынушыға жеткізілгеннен кейін, ол тұтынушылық құн немесе жай құнға ие болады.

Өндірілген өнімді тасымалдау және осымен байланысты қосымша шығындар ұдайы өндіру процесі үшін объективті қажетті болғандықтан, қоғам транспорт шығындарын төмендетуге қызығушылығын көрсетеді.

Теміржол көлігі өндірістік қорларды төмендету және айналым құралдарының айналымының жылдамдығына үлкен әсерін тигізеді. Осыған байланысты теміржол және басқа да көлік түрлерінің қозғалыс жылдамдығының өсуі маңызды сұрақ болып табылады. Барлық тасымалдау процесін жылдамдату және жолаушылар мен жүк жеткізу уақытын азайту экономиканың объективті талаптары.

Қазіргі жағдайда көлік жұмысының тиімділігін көтеру, интенсивті даму және жоғарғы соңғы нәтижеге жету үшін: өндіріс жоспарларын тепе-теңдікке келтіруді, өнімді жеткізу, өткізу мен тасымалдау; тасымалдауды көлік түрлері арасында бөлу;өнімнің тасымалдауында минималды шығындарға жетуді қамтамасыз ету керек.

Көлік және халық шаруашылығының басқа салаларын дамытуда дұрыс жоспарлау саясатын қолдану қажет. Бұл көлік құралдарын тиімді пайдаланып, қоғамдық еңбектің максималды экономикасына қол жеткізіп, тасымалдау процесіне байланысты шығындарды азайтуға мүмкіндік береді.

Қазақстан теміржол көлігінің маңызды ерекшелігі болып, жүк айналымының өсу көлемі, өнеркәсіптік өнім өндірісі көлемінен құндық дәрежеде баяу өсуі. Өнеркәсіптік өнім құрамында құнды жүктердің үлесі көбеюде. Жүк массасы да, құнына қарағанда баяу өсуде. Экономиканы реттеу арқылы, кәсіпорындармен өндіріс салаларын шикізат, отын және дайын өнімді тұтыну аудандарына енгізуге мүмкіндік береді. Мемлекет экономиканы реттеу арқылы көліктің барлық түрлерінің тиімді жұмыс істеп, максималды пайда табуына көмек етуі мүмкін. Бұл үшін, дұрыс жоспарланған, ұзақ мерзімді көлік саясаты болу керек. Яғни мемлекет, көліктің кейбір салаларына дотация, субсидия, қолдау көрсету арқылы өз меншігінде ұстап, ал екіншілерін жекешелендіру арқылы бәсеке жағдайына апаруы керек. Сол сияқты басқа да шараларды қолдану арқылы мемлекет өз көлік жүйесін қадағалап реттеуі тиіс.

Ал енді жалпылағанда, көліктің экономикадағы маңызын, ролін әрбір адам жетік білмесе де өз алдына елестете алады. Көліксіз экономика өспейді, дамымайды. Көліктің қандай да түрі болмасын мемлекет өмірінде, халық шаруашылығында, өндірістегі ролі өз алдына бөлек. Қазіргі кезде мемлекеттің интеграция процесіне қатысуы, глобализация жағдайында көлік саласы- ең маңызды фактор, негіз. Сол себепті, әрбір мемлекеттің жас мемлекет немесе дамыған мемлекет болсын өз алдына бөлек, тиімді жоспарланған көлік саясаты, ұзақ немесе қысқа мерзімді бағдарламасы бары тән.

 

 

2.  "Қазақстан темір  жолы" Маңғыстау бөлімінің қаржылық – экономикалық жағдайын талдау

 

2.1 "Қазақстан темір жолы" Маңғыстау бөлімінің кұрылысы

 

"Қазақстан темір жолы" Ашық  акционерлік қоғамы Жолаушы және  жүк тасымалдау Маңғыстау филиалы  Ашық акционерлік қоғамның негізделген құрылымдық бөлімшесі болып табылады. Филиал Қазақстан Республикасының заңдылықтарына сәйкес 2007 - жылы шілде айынан өз жұмысын бастады және директорлар кеңесінің шешімі негізінде тіркелген.

Филиалдың жеке балансы бар. Оның мүлігі және құралы қоғамның жалпы балансында ескеріледі. Өз іс - әрекетін жүргізу және ұйымдастыру үшін филиал заңды тәртіпте құрылған бланкілерде ағымдағы шоттарын ашады. Филиалдың қоғамдық ортамен және тасымалдаушылармен, тауар белгісімен, өз атымен алынған мөрі, штампі және бланкісі болады.

Филиал өздігінен қалыптасқан поездарда және вокзалдарда және Қазақстан темір жолында қызмет ететін басқа да мемелекет шекараларындағы қалыптасқан темір жол әкімшілігінде жолаушыларға қызмет көрсетуді ұйымдастыруды қамтамасыз етеді.

Филиал кірісі орындаған жұмыс көмегінің ауқымынан, жүк және жолаушыларды тасымалдау қызметінен Ашық акционерлік қоғамының тағайындаған есеп айырысу құнының деңгейіне байланысты қалыптасады. Сондай - ақ Қазақстан Республикасының заңдылығы тиым салынбайтын басқа да қызмет түрлерін жүзеге асырылуына байланысты эксплуатациалаушы жұмысының көрсеткендіктерін орындау үшін есеп айырысу бағалары "Жолаушы және жүк тасымалдау" Ашық акционерлік қоғамымен бекітіледі.

"Жолаушы және жүк тасымалдау" Ашық акционерлік қоғамы және филиал арасында есептеулер жүргізу және шоттарды көрсету ай сайын жүргізіледі.  Есеп жағдайлары ай сайынғы балансты құруда анықталады. Мемлекеттік тапсырыс: жолаушыларды жөнелту;

Есептік көрсеткіштер: жолаушылар саны, еңбек ақы қоры, қызмет және жұмыстың өзіндік құны, таза табыс және оның таратылуының бағыты. Филиал өзінің қызметін тікелей бағынышты бөлімшелерге ие: вокзалдар,   жолдың  қауіпсіздгін  ұйымдастырудың   вокзалдық  кешендері, сызықтық билетінің кассалары.

Филиалдың негізгі мақсаты болып:

• заңды және жеке тұлғалардың қажеттіліктерін жолаушылық теміржол тасымалдарымен, жүктерді тасымалдаумен уақтылы және сапалы қамтамасыз ету;
• құпия және қызметтік анықтамалар жайылудан сақтау бойынша шара кешендерін жүргізу;
• жолаушылардың қауыпсіздігін және почтамен жіберілген жүктің сақтылығын қамтамасыз ету табылады;

 

Филиалдың негізгі есебі болып:

• халықаралық және ішкі қатынастарда почтаны және жүктерді жолаушы темір жол тасымалдауларымен қамтамасыз ету және ұйымдастыру;
• жолаушы шаруашылық объектілерін түзу жағдайда ұстау;
• жолаушыларға сапалы және мәдени қызмет көрсетумен қамтамасыз ету.

Филиал  өзіне  жүктелген  есептеулеріне  байланысты  келесі  қызметтерді орындайды:

• жолаушы станцияларын, вокзалдарын, вокзалды кемелдерін және сызыкты кассаларын жұмысымен қамтамасыз етеді;
• филиал болашағындағы негізгі қорларды ағымдағы жөндеу мен қамтиды;
• теміржол билеттерін сатылуын қамтамасыз етеді;
• вокзалдың бос аудандары және жолаушы шаруашылығындағы басқа да объектілердің тиімді қолданылуын. Жолаушыларға қызметтерді өткізумен және өңдеу бойынша коммерциялық қызметті жүзеге асырады.
• жолаушы поездарының қозғалысын, жолаушылардың немесе жіберілген почталардың, ауыр жүктердің сақгылығын қамтамасыз етеді;
• вокзалдық кешендердің жол қауыпсіздігін ұйымдастырудың, сызықтық билет кассалардың жұмысына олардың ақша қаражаттарының сақтылығына бақылауды қамтамасыз етеді;
• жолаушы тасымалдарының рентабельдік және экономикалық жиелікті қамтамсыз етуге бағытталған бағдарламаларды өткізуді жүзеге асырады.

жолаушыларды тасымалдаулармен олармен байланысты жұмыстардан

түскен кірістердің уақтылығына және толықтылығына бақылауды

қамтамасыз етеді, қаржылық және жоспарлы - экономикалық

жұмыстарды жетілдіреді.

• тарифтердің және бағалардың мемлекеттік тәртіпке сақталуын қамтамасыз етеді;
• зияндарды тоқтату бойынша шараларды қабылдайды, олардың пайда болу шарттарын және себептерін, құқық қорғау органдарымен өздерінің жұмысын үйлестіре отырып жабады;
• салық салу бойынша зандылықтарға сәйкес бюджеттен тыс қорларға уақтылы құралдардың енгізілуін қамтамасыз етеді;
• маркетингтік қызметін дамытады;
• баланс жасайды, бекітілген тәртіпте бухгалтерлік, статистикалық есеп және қаржылық есептілік жүргізеді, олардың дұрыстылығын қамтамасыз етеді, "Қазақстан темір жолы" РМК - ның әдісі бойынша оларды автоматтандыру бойынша шаралар өткізуді, қаржылық есептілікті дайындау және осы қолдану процесінде есептің жалпы тәртібіне және негізгі принціптерін белгілейді;
• жолаушыларды, жүктерді, ауыр жүктерді, табыстарды, шығыстарды, қаржылық жэне экономикалық көрсеткіштердің жылдық және айлық тасымалдау көлемдерін белгілейді;
• жолаушы шаруашылық объектілерін қолдану арқылы жолаушыларға қызмет өткізу және өндеу бойынша коммерциялық қызметті жүзеге асырады.

Филиалды жалпы басқаруды қоғам жүзеге асырады. Филиалды басқару бойынша Қоғам компетициясына кіреді:

• Ережеге бекітулер, өзгертулер және қосымшалар енгізу;
• оның қызметіндегі негізгі бағытты анықтау, оларды орындауда есептеулерді немесе жоспарларды бекіту;
• филиал директорын, оның орынбасарын, бас инженерін және бас есепшісін тағайындау және жұмыстан шығару;
• штат күнделегін бекіту және филиал құрылымын анықтау;
• филиал бюджетін бекіту;
• филиалды материалды құралдармен таратудың мөлшерін, нысанын және тәртібін белгілеу;
• аудитор қорытындыны және есеп қызметінің нәтижесі бойынша жылдық есептерді бекіту, зияндарды жабу және табыстарды бөлу тәртібін анықтау;
• басқа да қызметтер Қазазақстан Республикасының заңдылығында бекітілгендермен тоқтатылады.

 

 

2.2  Маңғыстау темір жол белімінің 2007-2008 жылғы қызметінің технико-экономикалық көрсеткіштерін талдау

 

Маңғыстау облысының темір жол бөлімінің 2007-2008 жылғы қызметінің технико-экономикалық көрсеткіштері төмендегі кестеде келтірілген.

 

          Жылжымалы құрамдардың жұмысының өсуі                                 Кесте 1.

Көрсеткіштер аты	Өлшем бірлігі	2007 ж.	2008ж.	%
Жүк айналасын пайдалану	Млн.т/км	164685	181318	110,1
Электровоздар күші		82208	87634	106,6
Тепловоздар күші		82477	93776	113,7
Жүк айналасының ыдысы мен бірге салмағы (брутто)	Млн.т/км	277557	307533	110,8
Жүк айналысының ыдысы	Млн.т/км	112872	126304	111,9
Электровоздар күші		50672	53966	106,5
Тепловоздар күші		62200	66367	106,7
Локомотивтер жүрген жолы	Лок -км	95090557	10536033	110,8
Электровоздар күші		42363335	45667675	107,8
Тепловоздар күші		52727222	59687215	113,2
Локомотивті пайдалану орташа, тәулікке	Бір	468,8	514,2	109,7
Электровоздар		187,0	198,0	105,9
Тепловоздар		281,8	317,5	112,7
Кесте 1-жалғасы
Жалпы вагондардың жүргені	Мың ваг/км	4698240	5224442	111,2
Электровоздың күші		2197757	2349402	106,9
Тепловоздың күші		2500483	2880336	115,2
Соның ішінде: жүктелуі		2896710	3229832	111,5
электровоздар күші		1343382	1445479	107,6
тепловоздар күші		1553328	1787880	115,1
Бос вагондар		1793784	1987513	110,8