Бастауыш оқыту үдерісінде ұлттық ойындарды қолдану

             Бастауыш  мектеп  -  бұл  оқушы  тұлғасы  мен  санасының  дамуы  қуатты  жүретін,  ерекше  құнды,  қайталанбас  кезеңі.  Сондықтан  да  бастауыш  білім  берудің  алғашқы  сатысы.  Бастауыш  мектеп  балаға  белгілі  бір  білім  беріп  қана  қоймай,  оны  жалпы  дамытуды,  яғни  сөйлеу,  оқу,  талдау  жасауға  үйретуді  және  ойын  толық,  дұрыс  жеткізуді  қамтиды.  Ғылым  мен  техниканың  кең  өріс  алып,  жедел  қарқынмен  дамуы  білімнің  негізі  болып  табылатын-  бастауыш  мектепке  де  өз  әсерін  тигізуде.  Соған  сәйкес  бүгінгі  таңда  Қазақстан  Республикасы  бастауыш  білімнің міндетті  мемлекеттік  стандарты  жетілдірілді.  Оқу  жоспарына  сай  зерделенетін  пәндердің  барлығы  да  білімдік  және  тәрбиелік  рөлі  жағынан  бірдей  маңызға  ие  болып  негізгі  пән,  қосымша  пән  деп  бөлінбей  оқытылады.  Барлық  пәндер  біртұтас  оқу-тәрбие  үрдісінің  ерекше  қырларын  ұйымдастыра  отырып,  сананың  этикалық,  эстетикалық  түрлерін  дамытудың,  оқушының  Әлеуметтік құндылық  әлеуетін  практикалық  іс-әрекет  арқылы  ашуды  қалыптастырады.  Мемлекеттік  стандартта  дамыта  оқыту  ұстанымына  сәйкес  білімнің  теориялық  деңгейін  көтеру,  оқу  әрекетін  қалыптастыруда  білімнің  танымдық,  әлеуметтік құндылық  рөлін мақсат  етіп  қойды.

     Демек,  бұл мақсатты  жүзеге  асыруда  оқу,  жазу,  математика,  дүниетану, ән, еңбек,  бейнелеу  т.б.  пәндерді  оқытуда  баланың  Әлеуметтік құндылық  дағдыларын,  еңбек  біліктерін  қалыптастыру – негізгі  жұмыс  формасы.  Пәндерді  оқыту  арқылы  ұлттық  және   әлемдік  тәлім  нәрімен  сусындаған,  болашақ  халық  игілігін  жасайтын  азамат  тәрбиелеу.  Ал  міндеті- оқушылардың  танымдық  деңгейін  кеңейту,  әлеуметтік құндылық  және  еңбек  біліктерін,  қабілеттерін  дамыту,  рухани  байлықты  дамытуға  жағдай  жасай,  салауатты   өмір  салтын  насихаттау.  Соның  негізінде  ұшқыр  ойлы,  жаны  сұлу,  тәні  сау,  әлеуметтік құндылықпен  ойлай  білетін  дара  тұлғаны  тәрбиелеуге  ұмтылуымыз  қажет.

       Әлеуметтік құндылық  әрекет – білім  беру  мазмұнының  негізгі  элементтерінің  бірі.  Мұның  өзіндік  мазмұны  бар,  оқушыларды  жаңа  роблемаларды  ізденіп  шешуге,  өмірді  әлеуметтік құндылықпен  қайта  құруға  дайындайды.  Балалардың  әлеуметтік құндылық  күші  тек  білім  көлеміне  байланысты  емес  және  адамдардың  табиғи  қабілетінің  болуы  да  жеткіліксіз.  Дайын  күйінде  меңгерілген  білім   көлемі  де,  үлгі  бойынша  меңгерілген  іскерлік  те  баланың  әлеуметтік құндылық  мүмкіндіктерін  қамтамасыз  ете  алмайды.  Бала  өз  бетінше  ойланып  әрекет  етіп  үйренбейінше  өзінің  табиғат  берген  нышаны  мен  қабілетін  көрсете,  шығара  алмайтын   жағдайға  жетеді.

       Әлеуметтік құндылық  қабілеті  дамыған  ұрпақтың  болуы – бүгінгі  қоғам  талабы.

       Педагогика  ғылымы  еш  нәрсеге  бейімі  жоқ  адам  болмайды  деп  дәлелдейді.  Сол  себепті,  балалардың  қабілетін  кеңінен  өрістете  дамытуда  мектепте  пәндерді  жүйелі  оқыту  мақсатты  түрде  ықпал  ете  алады.

       Оқушылардың  белсенділігі  мен  танымды  іс- әрекеттері  арқылы  шығармашылығын  дамыту,  еңбек  білік  дағдыларын  қалыптастыру  қажетті  жағдайда  айрықша  шешім  қабылдай  алатын  жеке  тұлғаны  дайындау  сабақты  дұрыс  ұйымдастыруды  талап  етеді.

       Баланың  әлеуметтік құндылық  қабілетін  дамыту  деп,  ең  алдымен  оған  қатысты  адам  сапаларын  қалыптастырамыз.  Оған  ойлау  белсенділігі,  тездете  үйрену,  ептілік  пен  тапқырлық,  нақтылы  практикалық  жұмысты  орындауға  қажетті  білімді  игеруге  талпыну,  еңбексүйгіштік,  әр  түрлі  құбылыстардағы  өзгешелікті  көре  білу  қабілеті  және  т.б. жатады.  Дербес  жасалатын  Әлеуметтік құндылық  өнім:  үлгі,  макет,  өлең,  ойыншық, т.б.  Әлеуметтік құндылық,  іскерлік  қызметке  қажетті  сапалардың  осыншалық  ауқымды  әрі  тиімді  дамуының  нәтижесі  болуы  тиіс.

         Мектеп  қабырғасындағы  оқу  үрдісі  барысында  оқушылардың  жеке  психологиялық  ерекшеліктері  мен  қабілеті  арасындағы  айырмашылықтарды  естен  шығармау  керек.  Кіші  мектеп жасындағы

балалардың  өзіндік  дербес  мүдделері,  қабілеттері,  икемдері  ьолса,  онда  оқу  процесінде  еңбектің  түрлі  саласын  енгізіп,  олардың  Әлеуметтік құндылық  ынтасын  көтермелеп  отыру  керек.

        Білім – әлеуметтік құндылықтың  тірегі.  Оқушылардың  Әлеуметтік құндылық  қабілеттері  оның  білімінен  тысқары  кете  алмайды. Бастауыш  сынып  оқушыларында  әлеуметтік құндылық  қызметі  басталуға  дейін  жұмысты  орындауға  қажетті  білімі  жетіспей  жатады.  Сондықтан  олар  тек  бірегей  әлеуметтік құндылық  ғана  емес,  жалпы  кез-келген  өнімді  жасай  алмайды. Демек  балаларды  қажетті  негізгі  білімдер  мен  әлеуметтік құндылық  өнімдерді  жасауға  керек  болатын  дағды,  әдістерге  үйрету  керек.  Ол  пәндерді  оқыту  барысында  жан-жақты  іске  асады.

      Бастауыш сынып жасындағы  оқушылар  көп  нәрсенің  бәрін  бірдей  меңгеріп  кете  алмайды.  Егер  оқытылатын  материал  мөлшері  оның  ақыл-ой,  ерік- жігер  мүмкіншілігінен  асып  кетсе,  онда  бала  артық  білімді  игермек  түгіл,  өз  мүмкіндігіне  сай  келетін  қалған  материалды  іріктеген  кезде  балалардың  белгілі  бір  уақыт  өлшемінде  тиімді  игере  алмайтын  материал  санына  шек  қоямыз. Ал  бірақ  іс-әрекетін  оның  дербестігімен  бірлікте  қараймыз.  Өйткені,  олар  бір-бірімен  тығыз  байланысты  және  бірінің  дамуына  екіншісі  ықпал  жасайды.  Баланың  еңбекке  деген  бейімділігі  бала  күннен  бастап  қалыптаса  бастайды.Оқу  және  еңбек  үстінде  ол  әрі  қарай  дамып  нығаяды.  Дарындылық  оқу  және  әлеуметтік құндылық  болып  екіге  бөлінеді. Бұл  екеуі  егіз  ұғым  секілді. Өмірді  танып  білу  әдетте  оқып  үйренуден  басталады. Сонан  соң  бала  сол  білімін  әлеуметтік құндылықпен  пайдалануға  ұмтылады. Яғни,  оқушы  бір  деңгейден  екінші  деңгейге  көтеріліп,  әрі  қарай  толыса  түседі.  Әлеуметтік құндылық  қабілеттің  арасындағы  байланыстарды  ескеру  өте  маңызды.  Адамның  ақыл-ойы  биіктеген  сайын  әлеуметтік құндылық  қабілеті  де  жоғарылай  түспек. Америка  психологі  М.Корненің  пайымдауынша олар  былайша  тұжырымдалады:

1. Бағдарлама  талабына  сәйкес  келмейтін  оқу  үрдісі;
2. Оқу  бағдарламасының  әлсіздігінен  туындап  жатқан  сабаққа  деген

салқын  көзқарас  және  тәртіптің  нашарлығы;

3. Дарынды  балалар  әдетте  күрделі  істер  мен  ойындарды  ғана  ұнатады. Сондықтан  оларды  орта  дәрежедегі  құрбы – құрдастарының  іс – қимылдары  қызықтыра  қоймайды;
4. Олар  стандартты  талаптарды  қаьылдай  білмейді.Өйткені,  олар  қызғылықсыз болып  көрінеді;
5. Өз  шама – шарқын  бағалай  білмеу,  өз  кінәсін  өзгеге  аудара  салуға  бейім  тұру;
6. Алдына  орындалмайтын  мақсат  қою,  қиялға  берілушілік;
7. Өзара  сенімсіздік;
8. Өзіне  сын  көзбен  қарауды  білмеушілік.

Қабілет,  дағды,  білім  және  икемділік  арасындағы  байланыс жай сөз  еткенде  осы  байланыстың  екі  жағы  туралы  айтпасқа  болмайды. Еңбек  психологиясында  білімдарлық – қабілеттілікті  анықтаудың  бірден – бір  параметрі. Н.А.Менчинскаяның  пайымдауынша  білімді  игеруге  деген  қабілеттілік  білімдарлықтың  негізі  болып  табылады. Білімділіктің  қасиеттері  ретінде  біз  мыналарды  негізге  аламыз:

1. ойлау  қызметін  жинақтап  қорыту;
2. іс-әрекет  пен  ойлаудың  ұғынықтылығы;
3. ойлак  мен  еңбектің  икемділігі;
4. ойлау  мен  еңбектің  тұраұтылығы;
5. ойлау  мен  еңбектің  дербестігі.

Бұл  білімдарлық  оқушының  мектепте  оқу  пәндерін  барынша  мол  игеруге  деген  құлшынысы.

     Бүгінде  республикамыздың  көрнекті  ғалымдары  Ж.М.Әбділдин,  Қ.Б.Жарықбаев, М.М.Мұқанов т.б. еңбектерін  жеке  тұлғаны  дамыту  мәселесінің  теориясы  мен  практикасына  қосқан  зор  үлес  деп  білеміз.

    Бастауыш  сынып  оқушыларының  әлеуметтік құндылық  қабілеттері  әсіресе  ән,  ойын,  еңбек  сабақтарында,  жаңа  бір  нәрсені  ашумен, құрастырумен,  білумен  байланысты  көрінеді.  Қазіргі  таңда  әлеуметтік құндылық  қабілеттің  дамуы  басты  нысаны болып, ол  оқушыда әлеуметтік құндылықтың белгілерінің

болмауы  үлкен  мәселе  болып  көтеріліп  отыр. Өйткені, өмірдегі  сан  алуан  қиыншылықтарды  шеше  білу,  мемлекетімізді  өркениетке  жеткізу  тек  шығармашыл  адамдардың  ғана  қолынан  келмек.Мұндай  күрделі  мәселені  шешуде  үздіксіз  білім  беру  ісі  алғашқы  сатыларының  бірі  болып  саналады.  Білім  беру  ісі  дегенде  мұғалім  еңбегі  айтылады.  Педагогтардың  айтуынша  қабілетсіз  ұстаз  болғанмен,  қабілетсіз  шәкірт  болмайды.  Бұл  пікірді  орыстың  заңғар  жазушысы  және  ұлы  ойшылы  Лев  Толстойдың:  «Барлық  мүмкіндіктер  балалардың  бойында»  деген  даналық  сөзі  де  тереңдете  түскендей.  Демек,  біз, ұстаздар  сол  ашылмай  бұйығы  жатқан  мол  мүмкіндікті  дер  кезінде  аша  біуіміз,  дұрыс  жолға  бағыт  сілтеуіміз  керек-ақ! Сайып  келгенде,  бұл  бәрімізден  де  аса  үлкен жауапкершілікті,  ыждағаттылықты  талап  етері  сөзсіз.

    Қазіргі  педагогиканың  оқушылардың  бойында  Әлеуметтік құндылықпен  қызмет  ету  сапасын қалыптастыруға  бағытталуы  педагогикалық  іс-әрекеттің  ұстанымдарының  да  өзгеруіне  соқтырып  отыр.  Білім  бару  жүйесі   қарекетінің  мәні- сынып  жөнінде  болатын  іс-әрекетке  тәуелді. Сондықтан  мұғалім  тек  дайын  білімді  беруші,  жеткізуші  емес,  оқушының  оқуын,  дамуына  көмектесуі,ол  ақпарат  көзі  емес  ойлау әрекетін  ұйымдастырушы  болуы  тиіс.

Сонымен  оқушының өзінің  Әлеуметтік құндылықпен  ойлау  қабілеттері  оқу  үрдісін  қайта  құрудың  басты  факторы  болып  табылады.  Ол  шін  мұғалім  ойлау  әрекетінің  негізі  болып  табылатын  методологияны  меңгерген  шығармащыл  тұлға  болуы  тиіс.  Бірақ  әзірге  мұғалімнің  педаогикалық  үрдістегі  ойлау  әрекетін  кәсіби  басқарушы  ретіндегі  әдістемелік  те,  психологиялық  та  дайындығы жеткіліксіз.

        Білім  берудің  дәстүрлі  қалыптасқан  жүйесінде  оқу бағдарламалары,  негізінен,  фактілерді  жинақтап  есте  сақтауға,  басқа  да  шығармашыл  емес  әрекет  түрлеріне  құрылған.  Сондықтан  мектепте  жақсы оқыған  оқушылардыңкөпшілігі,  егер  одан  кейінгі  оқуы  немесе  жұмысы  одан  Әлеуметтік құндылықты  талап  етсе,  бұған  ьарынша  қарсылық  көрсетеді.  Егер Әлеуметтік құндылық  әрекетке  білім беру  курсының  басынан бастап, тіпті, мектепке  дейінгі  мекемеден бастап,  баланың  бүкіл  әлеуметтік құндылық  әрекетінде  дем  беріп  отырса,  мұндай  қиыншылықтарды  жоюға  болады.

   Шығармашыл  тұлғалардың  қасиеттерін  зерттей  келе,  психологтар  әлеуметтік құндылық  қабілеттердің  табиғаты  жаратылыстану  және  гуманитарлық  бағыттар  үшін  бірдей  екенін  анықтады.

   Еліміздің  егемендік  алуы  нәтижесінде  қоғамдық  өмірдің  ьарлық  салаларында,  соның  ішінде  білім  беру  саласында  жүріп  жатқан  демократияландыру  ізгіліктендіру  мектепті  осы  күнге  дейінгі  дағдарыстан  шығаратын  қуатты  талпыныстарға  жол  ашты.

   Бұған  дейінгі  дәстүрлі  білім  беру  оқушыларға  тек  пәндік  білім, білік, дағдылардың  белгілі  жиынтығын  меңгертуге  ғана  бағытталып,  олардың  жеке  басының дамуына,  тұлға  ретінде  қалыптасуынакөңіл  бөлінбеді.

   Қазіргі  кезде  біздің  республикамызда  білім  берудің  жаңа  жүйесі  жасалып, әлемдік  білім  беру  кеңістігіне  енуге  бағыт  алуда.Бұл педагогика теориясы  мен оқу-тәрбие  үрдісіндегі  елеулі  өзгерістерге  байланысты  болып  отыр:  білім  берудің  мазмұны  жаңарып,  жаңа  көзқарас,  басқаша  қарым-қатынас,  өзгеше  менталитет  пайда  болуда.

• Білім  беру  мазмұны жаңа  үрдістік  біліктермен,  ақпаратты  қабылдау  қабілеттерінің  дамуымен,  ғылымдағы  әлеуметтік құндылық  және  нарық  жағдайындағы  білім  беру  бағдарламаларының  нақтылануымен  байи  түсуде;
• ақпараттың  дәстүрлі  әдістері- ауызша  және  жазбаша,  телефон  және  радио  байланыс- қазіргі  заманғы  компьютерлік құралдарға  ығысып  орын  беруде;
• баланың жеке басын тәрбиелеуде,  оның жан  дүниесінің  рухани баюына, азамат,  тұлға  ретінде  қалыптасуына  көңіл  бөлінуде;
• мектеп,  отбасы  және  қоршаған әлеуметтік  ортаның  бала  тәрбиесіндегі  бірлігіне  ұмтылыс жасалуда.

Бастауыш сынып  жасындағы  баланың  еркін әлеуметтік құндылықпен  ойлауына,  оның  қабілеттерін  жан – жақты  дамытуға,  өз  күші  мен  мүмкіндігіне  деген  сенімінің  болуына  әрқашан  жағдай  жасап отыруымыз  қажет. Бұл  проблеманы  шешуде  жоғарыда  айтылған  педагог – психологтардың  пікірлері  мен  тұжырымдарын  басшылыққа  аламыз.  Сонда  ғана  бала  шығармашылығын  дамытудағы  еткен  еңбегіміз  өз  жемісін  бермек.

      Баланы оқу-тәрбие  үрдісі  негізінде  дамыту  мәселесі – бұл  көп  жылдар  бойы  көптеген  ғалым  психологтардың,  педагогтардың,  практик – мұғалімдердің  пікірталас  тудырып  келген  және  күні  бүгінге  дейін  күн  тәртібінен  түспей  жүрген  мәселесі.

      Психологиялық-педагогикалық  бағыттағы  әдебиеттерге,  теориялық  материалдарға  сүйенсек,  баланың  жалпы  дамуы  негізгі  үш  факторға  сай  жүзеге  асады.  Біріншісі – биологиялық  фактор,  екіншісі -әлеуметтік  орта  немесе  қоршаған  орта,  үшіншісі – тәрбие,  яғни  оқу-тәрбие  үрдісі.

      Ғалымдардың  пікірінше  осы  үш  фактордың  ішінде  тәрбиенің,  яғни  оқу-тәрбие  үрдісінің  ролі  зор.

     Туғаннан  дені  сау  баланың  белгілі  дәрежеде  дамитыны  сөзсіз. Алайда  әрбір  баланың  педагогикалық-психологиялық  тұрғыдан  даму  ерекшеліктерін  ескерсек,  барлық  баланың  бірдей  дәрежеде  дамуы  мүмкін  емес.

Кейде өзгеден мүлдем бөлек өзіндік ерекшеліктері бар, темпераменті де өзгеше болып келетін балалар да кездеседі, олар да оқу жұмысында жақсы табысқа ие болып жүреді.

Егер В.И.Волокитина дені сау оқушылардың арасынан логикалы ойлауға қабілеті болмайтын бала болмайды, дегенмен балалардың ойлау әрекетінің ұшқырлық дәрежесі мен ойлауға қиыншылық келтіретін себептері болады десе, онда терең ойлауға мүмкіндік жасау, ойлау қарқынын жеделдету, ой ұшқырлығын күшейтуге қиыншылық келтіретін себептерді болдырмау – балалардың әлеуметтік құндылық қабілетін дамыту болып табылады (10).