Мектепке дейінгі даярлық топтарында халық ауыз әдебиеті арқылы баланың сөйлеуін дамытудың ерекшеліктері

Көркем  шығарма тіліміздің грамматикалық  тұлғаларын дұрыс қолданудың нақты  үлгісі, сол тамаша үлгі арқылы байланыстырып  сөйлеуге үйренуге де, үйретуге де болады.

Бірақ мектепалды даярлық топ бағдарламасында  баланы көркем шығармамен таныстыру  мәселесін зерттеушілер еңбегінде  көркем шығарманы грамматикалық  тұлғаларды үйретудің құралы ретінде  қаралмаған. Осыған орай, жұмыста ауыз әдебиеті арқылы балаларды байланыстырып  сөйлеуге үйретудің әдістемесін  жасау мақсат етілді. Барлық бағдарламаларда  мек-теп жасына дейінгі баланы көркем шығармамен таныстыру мәселесі үнемі  жоспарланып келеді. Бірақ көркем шығарманы балаға әңгімелету керек  дегеннен басқа еңбектерде жұмыстың түрлері көрсетіліп жүрген жоқ, көркем шығарма арқылы баланы байланыстырып  сөйлеуге үйрету мәселесі арнайы қарастырылмаған. Көркем шығарма үлгісі арқылы баланы байланыстырып сөйлеуге үйретуде, тілдің грамматикалық құрылысын меңгертуде көркем шығарма орасан зор қызмет атқарады.

Әрине, көркем шығарманың тәрбиелік мәні, адамгершілікке тәрбиелеудегі қызметі, баланың  ақыл-ойын, сөйлеуін дамытатыны сияқты маңызды мәселелер арнайы зерттелді. Ол жұмыстар өз қызметін атқарды және олар пайдалы. Бірақ ол еңбектерде көркем шығарма сөйлеуін байланыстырып  сөйлеуге үйретудің құралы ету мәселесі сөз болмаған. Біздің еңбегімізде  көркем шығарма оқушыларды әдеби  тілде сөйлеуге, байланыстырып сөйлеуге үйретуде үлгі, ерекше бір жасанды  тілдік орта, байланыстырып сөйлеуге үйретудің құралы деп саналады.

      Профессор Н. Оралбайдың  әдістемесінде  мәтінді тіл үйретуші оқыса,  біздің әдістемемізде ауыз әдебиеті  шығармаларын тәрбиеші  оқиды,  қанша керек болса, сонша оқиды,  бірақ көбіне үштен аспайды.  Ауыз әдебиеті шығармаларын айтып,  әңгімелеуіне болады. Ол балаларға  көбірек ұнайды. Бірде әңгімелеп,  бірде оқып, түрлендіріп отыруға  да болады. Оқушылардың шығарманы  түсінбегені байқалса, мұғалім оны  түсіндіреді.

Мұғалімнің  назарында болатын бір маңызды  мәселе – ауыз әдебиеті шығармаларын оқығанда, не әңгімелегенде, балалардың қалай тыңдап отырғанын елеусіз  қалдырмау. Мұндай сабақтарды жүргізудегі  міндеттердің бірі – мұғалім ауыз әдебиеті шығармаларын оқығанда, не әңгімелегенде, балаларды тыңдай білуге үйрету, жаттықтыру, тыңдай білу дағдысын қалыптастыру. Бала басқаның сөзін тыңдай білсе, әңгіменің, шығарманың мазмұнын түсінеді және ол мазмұнның қалай айтылғанын есте сақтайды, ол баланың әдеби тілді  меңгеруін жеңілдетеді.

Бұл мәселенің  нәтижелі болуы мұғалімнің көркем шығарманы  қалай оқығаны мен қалай айтқанына, дауыс ырғағы, үніне, дауыс күшіне, яғни қарқынына да байланысты. Мұғалім-тәрбиеші көркем шығарманы өзі қызыға, беріле, шығарманы сезіне оқыса, ол балаға да әсер етеді. Бала ол шығарманы қызыға тыңдайды.

Шығарманы оқудың да өз әдісі, жолы бар:

• Шығарманы күні бұрын бір рет оқып таныстырса, қы-зықтырып қоюға да болады.
• Шағын жеңіл шығарманы 2-3 рет оқып та әңгімелетуге болады.
• Шығарманы оқып, арасында қиын фразаларды қайталап оқып, не түсіндіріп, бала назарын оған аударып отыруға болады.
• Шығарманы оқып, әңгімелеп, ондағы маңызды мәселеге бала назарын аударып, баланы әңгімелеуге дайындауға болады.
• Шығарманы тәрбиеші оқыса да, әңгімелесе де, бала әңгімені түсінуі керек.
• Шығарманы бала жақсы түсінуі үшін, әңгімелету алдында шығарма бойынша сұрақ қойып, балалар жауап бергенде, сұрақтар шығармадағы негізгі мәселелерге арналуы керек.

Шығарманы балалардың түсінген түсінбегенін анықтау  үшін және сөйлесудің пікірлесу түріне үйрету үшін, мұғалім шығарма мазмұнына  қарай балаларға сұрақ қойып, балаларды жауап беруге үйретеді. Балалар пікірлесімді меңгерген  кезде көркем шығарма бойынша  балаларды сұрақ қоюға араластырып  отыру керек. Бұл – балаларды  пікірлесімге үйретудегі пайдалы тәсіл.

Пікірлесім  – адамдардың бір-бірімен қарым-қатысын  жүзеге асыратын, адамдар күнде әрдайым  қолданатын, тілдік қатысымды жүзеге асыратын негізгі тәсілдің бірі. Сондықтан  бала пікірлесе білуі керек. Бұл  тұрғыдан келгенде, пікірлесімнің ғылымда  танылған, ғалымдар жоғары бағалаған  тілдік құбылыс екенін еске алған  дұрыс.

К.Саламатов, А.Холодович, Н.Молчановская, Л.Якубинский, В.Скалкин, Д.Изаренков, А.Соловьева, Б.Мешімбаева сияқты ғалымдар пікірлесім мәселесін  зерттеген. Бұл ғалымдар тілдік қатысымда  пікірлесімнің зор қызмет атқаратынын  өте жоғары бағалаған және тілді  оқытуды, үйретуде пікірлесімге үйретудің  зор маңызын дәлелдеген. Б.Мешімбаева пікірлесімге мынандай анықтама береді: «Пікірлесім және пікірлесу –  қоғам өміріндегі адамдардың бір-бірімен  қарым-қатынас жасаудағы маңызды  қызмет атқаратын, адамдардың қарым-қатынасына мол мүмкін-дік туғызатын тілдік құбылыс».

Ғалым Ф.Оразбаева  пікірлесімді тілдесім деп атап, оның түрлерін анықтаған, оның бірін ресми  тілдесім деп атап, оны төмендегінше анықтаған: «Ресми тілдесім – тіл  үйренушілерге ресми қарым-қатынастың элементтерін үйрету, ондағы сөз қолданыстарды, ситуацияларды, ресми материалдарға  қатысты меңгерту».

Біздің  еңбегімізде пікірлесім көркем шығармамен байланысты қолданылды. Шығарманы тәрбиеші оқып, әңгімелеп, тү-індірген соң, тәрбиеші шығарма бойынша балаларға сұрақ  қояды, балалар қысқа жауап береді. Бұл жұмысты қолдануда мынадай  мақсат көзделді:

• балалардың шығарманы түсінгенін анықтау, түсінбеген тұстарын түсіндіру;
• баланы шығармадағы белгілі мәселе туралы пікірлесе білуге жаттықтыру;
• шығармадағы тілдік тұлғаларды өзінше қолдануға жаттықтыру;
• пікірлесу, сұраққа жауап беру дағдысын қалыптастырып, ол дағды бойынша өмірдегі тілдік қатысымға дайындау;
• пікірлесім кезінде балалар шығарманың мазмұнын толық меңгеруіне жағдай туғызу;
• бала шығарманы әңгімелей алатындай дағды қалыптастыру.

Демек, пікірлесім баланы шығарманы  әңгімелеуге дайындау қызметін атқарады. Бала шығарманы әңгімелегенде, сөзді  мәселені есіне түсіре алмаса, тәрбиешінің  көмектесуіне, кейде жетектеуге де, түзетуге де болады. Балаға алғашқы  кездерде әңгімелеу өте қиынға түседі, бірақ бірте-бірте үйренеді. Бала шығарманы әңгімелеуге дайын  болған соң ғана, шығарманы әңгімелейді. Егер шығарма ұзақ болса, балаларға  оны бөліп-бөліп әңгімелетуге болады. Бала шығарманы нашар әңгімелесе, басқа балалар әңгімелеуінен  соң, қайталатуға болады. Бала мұндайда жақсы

«Тіл дамыту» оқулықтарын  балаларға арналған шығармалардағы көркем ойды бейнелеу тәсідері әрқилы. Жазба әдебиеті үлгілерінен берілген әңгіме, мысал, өлеңдердегі тақырыптарды былайша топтастыруға болады:

1. Табиғат әлемі арқылы авторлық-көркемдік ойды білдіру.

Оқулықтарда берілген Абайдың «Қыс», Ж.Аймауытовтың «Ыстық қой, шіркін, туған жер!», І.Жансүгіровтың «Көкшетау», М.Мақатаевтың    «Қайран Қарасазым-ай»  т.б.   шығармаларындағы  бірден-бірге  ұласа  беретін әдемі табиғат суреттері, жанды бояулар балалардың табиғат 
көріністеріне сергек қарауға жетелейді, әсемдікке, сұлулыққа деген 
сезімін  оятып,  эстетикалық талғамдарын  қалыптастырады.  Табиғат 
суреттеріне   қызықтамаған,   тамсанып,   тамашаламаған,   табиғаттың 
шексіз де тыныш құшағында өзіне де, өзгеге де беймәлім, сиқырлы 
сезімдер   әсеміне   бойламаған   баланың   эстетикалық-философиялық 
тұрғыдан толыққанды дамуы мүмкін емес.

2. Балалардың мінез-құлықтарында туындайтын іс-әрекеттердің

эстетикалық-педагогикалық мәніне назар аудару. Дулат Исабековтың 
«Малқар»   әңгімесіндегі   Малқардың  өзінің  теріс   қылығын   өкініш 
білдірді,    Ж.Кәрбозиннің   «Жиырма   тиін»   әңгімесіндегі    баланың 
азаматтық     ісі,     керісінше,     М.Гумеровтың     «Көк     кептеріндегі» 
Аймағанның      қатігездікке      құрылған      ниеті      арқылы      өмірдегі 
құбылыстарды әр баланың түрліше қабылдайтынын көрсете отырып, 
сөздің құдіреті арқылы баласының азаматтық, адамгершілік келбетінің қалыптасуына әсер ету - мұғалімнің міндеті. «Баланың адамгершілік қасиетінің қалыптасуының ең басты көрсеткіші - түсінген ережелерін еңбек процесінде қолдана білу».

3. Тарихи кезең, тарихи тұлғалардың сыр сипатына үңіліп, тағылым

аларлық сәттерге назар аудару, жас  ұрпаққа отаншылдық тәрбие беруге ұмтылу. Оқулықтардағы М.Жұмабаевтың «Өткен күн», Ш.Уәлихановтың «Абылай хан», Қ.Жұмаділовтың «Дарабоз», К.Табейдің «Ол ақын болар ма еді?» т.б. шығармалары арқылы оқушылар қазақ халқының тәуелсіздік алу жолындағы басты, шешуі тарихи кезеңі мен бүгінгі тәуелсіздікті паш етіп тұрған сипаттарын білсе, М.Тәнекеетің «Қажымұқан», А.Көбесовтың «Әбу Насыр Әл-Фараби», Т.Жұртбаевтың «Бала Мұхтар мен Абай», М.Дулатовтың «Қырдан келген жас қазақ» т.б. сол сияқты мәтіндері арқылы тарихи тұлғалардың өмір, балалық шағы, халыққа жасаған қызметі туралы біледі, оны өздеріне үлгі етеді және осындай ұлы адамдары бар халқына деген мақтаныш сезімдері туындайды. Мұндай шығармаларды оқыту барысында кішкентай оқырмандарға Қ.Жұмаділовтың тілімен айтармыз. «Біз үш мың жылдық тарихы бар, адамзат өркениетіне өлшеусіз үлес қосқан - табиғаттың бұла перзенті көшпенділер ұрпағы екенімізді ұмытпауымыз керек. Мың жылдан астам мұсылман дінін Мұхаммед жолын ұстанған шығыстағы әйгілі елдердің біріміз. Жеріміз байтақ, пейіліміз таза «Малым жанымның садағасы, жаным арымның садағасы» деген қағиданы пір тұтқан жұртпыз. Ешкімнің ала жібін аттамаған, шекарасын басып кірмеген нағыз қонақтай-бейбіт халық біздей-ақ болар».

Ұлтымызда балаларға арналған әдебиет пен  өнер түрлері аса мол. Олар сан  жағынан ғана емес, сапа жағынан  да бағалы жауһарлар санатына жатады.

Ауыз  әдебиетінің жанрлары көп жағдайда өзара бірігіп, бір-бірімен араласып, бірін-бірі толықтырып, балалар үшін ұтымды қызмет атқарып тұрады. Балалар  ауыз әдебиетін жинаушы әрі зерттеуші  С.Сейфуллин өзінің «Жұмбақ айтысу», «Жаңылтпаш», «Балалар ойыны», «Жастық  ойын, күлкі өлең тақпақтары» деген  еңбектерінде бастан-аяқ балалар  ауыз әдебиетіне тән мұраларға ғылыми талдаулар жасаған.

«Жастардың, бала-шағаның жиналып ойын-күлкі  «дүкенін» құрған орында айтылатын  айтыстың бірі – жаңылтпаш. Бұл да - ертек, өлең, жұмбақ айтысу тәрізді  жастардың, балалардың тіл ұстартуына, ойнақы, қырлы сөздерді қақпақылша атқылап, билеп еркін сөйлеуге төселулеріне өз әлінше әдемі сабақ, тәжірибе болатын  ойын. Ойнақы, қырлы, қиын дыбысты сөздерді билеп еркін сөйлеуге төселу ретінде  балаларға, жастарға жас басынан  сабақ-ойын болатын нәрсе әсіресе  осы - жаңылтпаш» - дейді С. Сейфуллин.

Жаңылтпаш қазақтың ұлттық құндылығына да, ауыз әдебиетінің құндылығына да тән  мұра.

Жаңылтпаштар  – балалардың тілін дамыту және оларды жан-жақты тәрбиелеу қажетінен  туып, бала тәрбиесі үшін қызмет еткен. Жаңылтпаштардың ықпалы, тәрбиелік  күші жағынан жасөспірімдерді тәрбиелеудің ең маңызды белесіне айналды.

Жаңылтпашты зерттеуші ғалымдардың ой-пікірлеріне, ғылыми тұжырымдарына қарағанда  жаңылтпаш та жұмбақ, мақал-мәтел  сияқты фольклордың шағын жанрына  жатады. Жаңылтпаш сөздер мен дыбыстарды қиындата қайталау, айтқанда тілді  мүдіртіп тұтықтандыратын сөйлемді немесе сөйлемнің бөлігін шапшаң, жиі қайталау арқылы тіл ширатуға, тіл ұстартуға лайықталады. Жаңылтпаш  – дүниежүзі халықтарының бәрінде  бар. Бірақ жаңылтпаштың қай тілдегі  жанрлық атауына зер салсаңыз да, оның ауыз әдебиеті үлгісінің ортақ  табиғатынан өрістеп жатқанын байқау қиын емес.

Жаңылтпаш – тіл дамыту мен ширатудың, әсіресе  бала тілін ұстартудың тиімді құралы, дәстүрлі жолы десек, ондағы мағынасыз  сөздер мен дыбыстардың ермек  үшін қалай болса, солай айтыла салған ретсіз жиынтығы емес. Жаңылтпаштар белгілі  бір желіге құрылады да жүйелі өзіндік  оқиға нышанын сөз етеді. Жаңылтпаш  жанрының тәлімдік-ұстаздық, дәстүрлі тәрбие мектебіне айналу мәнісі, әрине  таза тәлім, танымдық, тәрбиелік мәні шексіз көркем бояулы, ойлы-сезімді  тереңдіктермен айтылуында екенін түсінеміз. Сонымен қатар дүние танытарлық, білім берерлік, білік-дағды қалыптастырарлық ерекшелігі де бар. Жаңылтпаш ана  тілінің бай қорын, мол мұрасын  бала жастан игеруге, жатық сөйлеп, тіл саздылығын тануға көмектеседі, көркем сөзді қастерлеуге тәрбиелейді.

Бала  танымын кеңейтумен қатар, тілін  ұстартып дұрыс сөйлеуге үйретуде жаңылтпаштың орны ерекше. «Жаңылтпаш - ауыз әдебиетінің  балалардың тілін жаттықтыру мақсатындағы жанры. Бала тілінің жетігіп-жетілуіне, оралымды, анық сөйлеуіне, ана тілінің  үн сұлулығын мінсіз меңгеруіне, шебер  сөз саптауына баулиды», - деген  анықтама берілген.

Жаңылтпаш – ерте заманда пайда болған жанр. Жаңылтпаштардың алғаш хатқа  түскен үлгілерін Ә.Диваев, М.Ф.Гаврилов қолжазбаларынан кездестіреміз.

А.Байтұрсынов  «Әдебиет танытқыш» атты еңбегінде  жаңылтпашқа мынадай түсініктеме  береді: «Жаңылтпаш деген аты жаңылтудан шыққан. Қатарынан қайта-қайта шапшаң айтқанда, иә тіл келмейтін, иә тіл  басқа сөз қылып бұзып кететін  сөздердің басын құрап, келістірген  шығарма – жаңылтпаш деп аталады».

А.Байтұрсынов  «Әдебиет танытқыш» еңбегінде қазақ  ауыз әдебиеті жұмсалатын орнына қарай  әуелі екі салаға бөлінеді: Бірінші  – сауықтама. Екінші – сарындама.

Сауықтама саласына барша сауық үшін айтылатын  сөздер кіреді.

Сарындама саласына жұртағы келе жатқан салт-сарынымен  айтылатын сөздер кіреді. Осы салалардың әр қайсысы тарауға, тараулары тармаққа, бұтаққа бөлінеді.