Мектепке дейінгі даярлық топтарында халық ауыз әдебиеті арқылы баланың сөйлеуін дамытудың ерекшеліктері

Сауықтама екі тарау болады: Бірінші ермектеме. Екінші зауықтама.

Бірінші: Ермектеме (ермек сөз).

Ермектеме деп ермеу үшін сөйленетін сөздер айтылады. Мәселен, «ертегі, ертегісімек, аңыз әңгіме, өтірік өлең, жұмбақ, жаңылтпаш, басқатырғыш сияқты сөздер», – деп  анықтама береді.

Ал, Н.Төреқұлов  дидактикалық шағын жанрларға мақал-мәтел, жұмбақ пен жаңылтпашты жатқызады. «Жаңылтпаш халықтық поэтикалық шығармалардағы фольклордың шағын жанрына жататын, дыбыс үйлесімділігіне негізделген, тез және айқын айтылуы қиын сөздер тізбегі» – деген анықтама береді.

Жоғарыдағы  айтылған ой-пікірлерге қарағанда жаңылтпаштардың  негізінен балаларға ғана тән  мұра екендігін дәлелдейді.

«Балалар  ойынының қызықты да пайдалы түрлерінің бірі – жаңылтпаш. Жаңылтпаш балаларға  жастайынан ана тілінің бай қорын  игеруге, таза, майда, анық әуенді, көркем сөйлеуге көмектеседі, сөзді қастерлеуге  тәрбиелейді», - деп тұжырымдайды ғалым  С.Ұзақбаева.

Фольклор  – халық өмірінің белгілі бір  кезеңдерінде пайда болмай қоймайтын, барлық халықтарға тән табиғи құбылыс. Дегенмен, әрбір халықтың өзіндік  даму ерекшеліктеріне байланысты фольклордың  бір халықтарда ерте бір халықтарда кеш пайда болуы, біреулерінде ерте жазба тарихқа жол беруі, біреулерінде ұзақ уақыт тарих ауызша баяндаудың негізгі түрі ретінде сақталуы мүмкін.

Қазақ ауыз әдебиетінде жаңылтпаш аз зерттелген жанр. Баспасөз беттерінде, оқулықтарда  басылған кейбір мақалаларды, әдебиет  тарихында жарияланған бірлі-екілі  ғылыми мақалаларды айтпағанда, жанрдың  табиғатын өзіндік ерекшеліктерін ашып анықтағандай монографиялық еңбектер жазылған емес.

Оның  себебі дидактикалық ұсақ жанрларға  мән берілмей келді, олардың көлемдері  шағын болғанымен мазмұндары бай, тілдері  көркем байырғы жанрлар екені  жете ескерілмеді. Қазақ фольклорының басқа түрлеріне қарағанда бұл  жанрдың, әсіресе жаңылтпаштың аз жиналғандығы, жиналғандары кезінде реттеліп, жарияланбағаны зерттеуді қиындатты.

Сонымен фольклорист-ғалымдардың ауыз әдебиеті жөніндегі еңбектеріне шолу жасай  келе, халықтық мұраның жас ұрпаққа  үйретері мен үлгі етері мол асыл қазына екендігін айқын көреміз.

Қазақ балалар  әдебиетінің, оның ішінде балалар поэзиясының  негізгі көзі қазақ халық ауыз әдебиетінің түп-төркінінде, яғни, бесік  жырында, санамақ, жаңылтпашта, өтірік өлеңде, т.б. жанрларда жатыр.

Балаларға арналған шығармалардың тілі, ең алдымен, өзінің ана тілін жетік білуге, сөздік қорын байытуға, жүйелі түрде  қисынды сөйлеуге баулитын құрал  болуға тиісті. Балаларға арналған өлеңдер ойнақы, тілі қызықты да қарапайым болуы шарт.

Жұмбақ  – бейнелігімен, қысқалығымен, ойнақылығымен  ерекшеленетін белгілі бір поэтикалық пішінге негізделген асыл мұра. «Жұмбақ  өзге фольклорға қарағанда бітімі бөлек, ерекше затты деректі сөз. Сол  деректілікті сүйетіндіктен жұмбақ әр заттың жағдай, бөлім-бөлшектеріне көбірек көз салады. Сонда және халық өзіне керекті жақындығы  бар заттарды көбірек жұмбақ етеді», – дейді М. Әуезов. Жұмбақ әдемі ұйқасы, құрылысы жағынан аз сөзбен көп нәрсені қамтитындығы жөнінен балаға көп эстетикалық әсер береді.

Жұмбақ  – көркем поэтикалық туынды болғандықтан, ол баланың ой-өрісі мен арман-қиялын шыңдаумен қатар, оған эстетикалық  тәрбие беріп, көркем сөз табиғатына үйретеді. Бұл орайда жұмбақтың ерекшелігіне байланысты айтқан ғалым Ш. Керімнің ғылыми тұжырымына сүйенеміз: «Жұмбақ  көне дәуірлерде дүниеге келген. Ғалымдар оның тегін тыйым сөздер – табумен  байланыстыра қарайды. Ол адамды табиғат  құбылыстарын түсініп болмаған, айналасындағы  қас күштердің қастандығынан  қауіптеніп, оларды алдау керек, сондықтан  астарлап сөйлеу керек деп иланған  уақытта шыққан. Қазақ жұмбағының алғашқы пайда болғаннан бүгінге  дейін басып өткен эволюциялық  даму жолын қалпына келтіру үшін этнографиялық мағлұматтарға, басқа  жұрттардың мәліметтеріне арқа сүйеу  абзал. Жұмбақ қоғамда бірнеше қызмет атқарған, заман ағымына сәйкес қоғамдық қызметіне өзгерістер еніп отырған. Ескі кезеңдерде магиялық қызметі басым  болса, қазақтың көшпелі қоғамында  эстетикалық-сауықтық жүкті арқалаған. Қазіргі уақытта жасөспірімдердің сүйспеншілігіне бөленіп, тәлімгерлік  міндетті көтеруде». Сөйтіп, ұлттық дәстүрлі бояулардан ажырамаған байырғы жанрлық  жүйелер үлгілерін жоғалтпаған  фольклордың өміршең болмысы  бүгінгі және болашақтағы ұрпақтарды өзіне табындыра береді.  Осылайша қазақ ауыз әдебиетінің үлгілерінің  барысында баланың ой-санасы да, интеллектісі де, дүниетанымы да, логикасы да ұштала, жетіле түседі. Жұмбақ пен  жаңылтпаштың астарында жатқан ойды аңғарып, ой қорытындысын жасау алғашқы  кезде балаларға қиынырақ болуы  мүмкін. Бірақ үлкендердің көмегімен  бала тұспалды мағынаны тануға бірте-бірте  үйрене бастайды. Соның нәтижесінде  кейін бала әрбір жұмбақ пен жаңылтпаштың, немесе өзге де жанрлардың байыбына барып, мазмұнына терең үңіліп, қорытынды  байлам жасауға төселе бастайды. Бұл  бір жағынан баланың ақыл-ойын, санасын, логикасын дамытып, екінші жағынан оған рухани, эстетикалық  тәрбие береді.

Жаңылтпаштар  тек танытқыштық, тәрбиелік мәні жоғары, үміт-тілекке толы жыр мәтіні ғана емес,  онда ұғымды, тілді ұштаудың онан әрі қарай әсер күшке ие етіп тұратын сазды әуен де бар. Бұл  да баланың өсіп-жетілуіне әсерін тигізеді. Балаларға арналған ауыз әдебиетінің түрлері, әсіресе, жаңылтпаштардың  да мазмұны тереңдеп, алуан түрлі  болып дамып отырады.

Балаларға арналған мұндай жаңылтпаштар олардың  тілінің  ширығып, тез бекуіне, әрбір  әріпті дұрыс айтуына, ой-өрісінің кеңеюіне, бірте-бірте онда айтылған заттар мен  құбылыстарды тануына, тіл үйреніп, оның мағынасын парықтауына, мінез-құлқының және эстетикалық талғамының қалыптасуына өлшеусіз әсер етеді. 

         Жаңылтпаш – қазақ халық әдебиетінің  маңызды бір арнасы. Оны көптеген  орыс және шетел ғалымдары  да мойындап та, айтып та, жазып  та келеді.

Жаңылтпаштың  жас ұрпақ тәрбиесіндегі орны айырықша. Бүгінгі таңда жаңылтпаш  төңірегінде өрбіген ой-пікірлер, бұл мәселенің тәуелсіз еліміз үшін аса қажетті, әрі маңызды екендігін  дәлелдей түседі. Сондай - ақ жаңылтпаштың бала тәрбиесіндегі тіл дамыту жұмыстары  баланы кішкене кезден жан - жақты  қабілеттерін дамыта отырып тәрбиелеу, сонымен қатар жеке тұлға етіп қалыптастыру керектігін ұғындырады. Міне, осы мақсатты орындау – жаңылтпаштың үлесі екендігі сөзсіз. Баланы қоғамның толыққанды мүшесі, тілі жатық, дүниетанымы кең етіп тәрбиелеу жолында жаңылтпаштың баға жетпес құрал екендігін ұғынған жөн.

         Халықтық шығармалар ішінде баланың  тілін дамытып, дұрыс та айқын  сөйлеуге үйрететін жанр –  жаңылтпаш. Сәби шыр етіп дүниеге  келген күннен бастап, халқымыз  оған артқан үміт – арманын,  тілегін әсем жырға қосып, сөз  өнерінің қуатты күшімен тәрбиелеген.  Жас баланың тілі шығып, сөздік  қоры молая бастаған кезде  кейбір дыбыстарды айта алмай  қиналады. Осындай кезде қиналып  айтатын дыбыстарды бала неғұрлым  жиі – жиі қайталап, дыбыстап  айтып, жаңылмай жаттықса, сөйлегенде  де мүдірмейді.

         Жаңылтпаштарды жаттап, жаттыға  айту арқылы баланың тілі дамып,сөз  қадірін білу сезімі қалыптасады.

 Ғасырлар  бойы халықтың көкейінде сақталып  келген бұл рухани қазынаның  мазмұны терең, көркемдігі жоғары  болса, бала психологиясы, танымы  мен логикасы дамиды.

Шығармалардағы осындай  көркем ойды ашып көрсетуде мұғалім түрліше әдіс-тәсілдерді қолданады.

«Әдіс» грек сөзінен алынған (теіһосіоз) ақиқатқа, шындыққа жету жолы деген  ұғымды білдіреді. Сөздікте әдіске «дүниенің  қоғамның объективтік заңдылықтары мен құбылыстарын, практика және теория жүзінде игеруге және өзгертуге бағытталған таным принциптерінің жиынтығы, зерттеліп отырған объект жөніндегі мәліметтерді және ғылыми жаңалықтарды бір ізге келтіру тәсілдерінің жүйесі» деп анықтама берілген. Әдістемеде оқыту әдістері оқыту мен оқушылардың жұмыс істеу, оқу-тәрбие мақсаты мен міндеттеріне жету тәсілдері ретінде қарастырылады.

Я.А.Коменский «... міндет қойып, соны жүзеге асыратын құралдарын сайлап алмай, сол құралдар арқылы қандай тәртіппен мақсатқа жететінін белгілеп алмай табысқа жету қиын» дейді. [3.38] А.Байтұрсынов «Қай әдіс жақсы» деген мақаласында: «әдіс турасындағы басқалардың пікірлерін қорытып қысқасын айтқанда, әр әдіс өз орнында жақсы деген пікір болып шығады. Әдіс - кезекшіліктен шығатын нәрсе. Әдістің жақсы-жаман болмағы жұмсалатын орнының керек қылуына қарай» деген пікірі шығармашылық іс-әрекетте арнайы әдіс-тәсілдер таңдап алуға міндеттейді.

Оқу белгілі іс-әрекеттерден құралады. Олар оқытылатын адамның педагогикалық  іс-әрекеттер  өрісінде  қандай  жағдайда болатынына,  яғни педагогикалық жағдайда оның қандай функция атқаратынына байланысты. Мұның өзі мынадай функциялар болуы мүмкін:

1) сырттан берілетін  хабарды енжар қабылдау мен игеру;

2) хабарды өздігінен белсене  іздеу, табу және пайдалану; 

3) хабарды сырттан ұйымдастыратын  бағытта іздеу, табу мен пайдалану. Бірінші жағдайда оқушы педагогтың қалыптастырушы әрекетінің объектісі деп қана қаралады. Мұндайда үйретудің негізіне оқушыға дайын білім хабарлау және белгілі бір оқу іс-әрекеттеріне талап қою алынады. Екінші жағдайда оқушы өз мүдделері мен мақсаттарының ықпалымен қалыптасатын субъект деп саналады. Мұндай үйретудің негізі оқушылардың өз қажеттіліктері мен құндылықтарына сай келетін хабар мен әрекеттерді іздеуді таңдап алуы болады. Үшінші жағдайда оқушы әрі педагогикалық ықпалдың объектісі, әрі танымдық іс-әрекеттің субъектісі болады. Педагог мінез-құлықтың сыртқы түпкі негіздерін (талаптар, күтулер, мүмкіндіктер) ұйымдастырғанда олар оқушының қажетті мүдделері мен құндылықтарын қалыптастыратындай етіп ұйымдастырады, ал соңғылары оқушының қажетті хабарды белсенді түрде іріктеп алу және пайдалану жөніндегі іс-әрекеті түпкі негіздерінің белгілі бір бағыттылығы болып табылады.

Бұл оқыту іс-әрекетінің әрқайсысына оқушының әрекетін басқару  әдістері, оқытудың өз концепциясы мен әдістері тән. Мәселен, дайын білім мен біліктерді беру үйретудің оқытудың концепсиясында белгіленеді. Оған хабарлау, түсіндіру, алдына қою, көрсету әдістері тән. Өздігінен табиғи үйрену үйретудің ынталандыру секілді концепциясында бейнеленеді. Оған тән әдістер: проблемалар мен міндеттер қою, талқылау мен дискуссия, бірлесіп жоспарлау т.б.

Осы әдістердің ішіндегі проблемалық міндеттерді шешуде оқушылар жаңа білімді белсенді түрде меңгеретін болады. Проблемалық ізденіс әдіс көбінесе шығармашылық, оқу-танымдық және еңбек қызметінің дағдысын дамыту мақсатын қояды, білімді неғүрлым байыптап, әрі өз бетімен меңгеруіне мүмкіндік жасайды, оқушы бойында іске шығармашылық тұрғыдан қарау, дербес әрекеттену, белсенділік, сапалық сияқты белгілерін дамытады.

Ол үшін оқу материалының мазмұны көрнекті педагог Ю.К.Бабанский атап көрсеткендей:

а) ғылыми    түсініктерді,    заңдарды,    теорияларды  қалыптастыруға бағыттала, яғни теориялық сипат басым болып, құбылыстар арасындағы себеп-салдар мен басқа да байланыстарды айқындап отырса;

ә) принципті тұрғыдан жаңа болмай, бұрын оқығандардың логикалық жалғасы  ретінде көрінсе, оқушылар осының негізінде  өз бетімен жаңа білім іздей алатындай болса;

б) оқушылардың  өздігінен  іздену  және  ыңғайлы  болса,  яғни  осы мазмұнды  негізінде  қалыптасқан  проблемалық  жағдайлар  оқушылардың таным  мүмкіндіктерінің    «таяудағы    даму    аймағына»    лайық    келсе шығармашылық сипат алады.

Ізденіс әдістері репродуктивтік оқытуға қарағанда тақырыпты  оқып үйренуге едәуір көп уақыт жұмсауды талап етеді. Практикалық білік пен дағдыны, әсіресе еңбек сипатындағы дағдысын (мұнда көрсету мен еліктеудің мәні зор) қалыптастыру кезінде; оқу материалының мүлдем жаңа тарауларын оқыту кезінде, яғни оқушылардың өз бетімен ізденуіне қажетті білім негізі жоқ кезде ізденіс әдістерін қолданудың тиімділігі аз болады, өйткені өздігінен іздену оқушылардың көп бөлігіне қиын тиеді. Тым қарапайым, хабарламалары сипаттағы сабақ материалдарын оқып-үйрену кезінде де ізденіс әдістерін қолдану орынсыз із, себебі мұндай жағдайда болмашы әсер кезінде проблемалық жағдайлар туғызу үшін уақыт жұмсаудың ешбір мәні жоқ. Сондықтан, егер өтілетін материалдардың күрделілігі орташа дәрежеде болса, оқушылардың белгілі құбылыстардың пайда болу мен мәні туралы, олардың арасында болатын байланыстар жайында болжам айта алатындай жеткілікі білім болса, онда оқытудың проблемалық ізденіс әдісін тандаған дұрыс, әлбетте оқытуда оқушылардың өз бетімен, шығармашылық жұмыс жасауында проблемалық әдстердің қолданылуына жасалған осындай шектеулердің орнын толтырудың алуан түрлі жолдары болады. Солардың бірі - оқытудың ізденіс және репродуктивтік әдістерін үйлестіру.

Педагогика ғылымының  бүгінгі даму нәтижелері репродкутивтік жұмыстарға көшіріп жазу, берілген дайын үлгі бойынша жұмыс жасау, мұғалімнің берген сұрақтарына кітаптан жауап беру т.б. жататынын дәлелдейді.

Оқытудың проблемалық ізденіс  әдістері қолданылатын жұмыстарға оқушылардың өздігінен шығарма, реферат жазуы, көрнекі құралдар жасауы, конструкциялық жұмыстар орындауы т.б. жатады.

       Біз балалармен сөздік жұмысын  жүргізе отырып, оларды айналасындағы  заттармен таныстырып, атын атай  білуге, қасиеті мен сапасын, түр-түсі  және пішінін ажырата білуге, өмірдегі, қоршаған ортадағы түрлі  құбылыстар жайындағы ұғым, түсініктерін  дамыта отырып, белсенді түрде  тілдік қарым-қатынас жасай білуге  үйретеміз.