Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin 18.01.2013-cü il tarixli 54 saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir

7. Həmin kənarlaşma hallarının səbəblərinin aşkara çıxarılması.

8. Yoxlanılan obyektin fəaliyyətinin qaydaya salınması üçün təsirli tədbirlərin görülməsi.

Nəzarət ayrı-ayrı təşkilatlarda və onların daxili bölmələrində əlverişli şəraitin yaradılmasına imkan yaratmalıdır. Bunun üçün təşkilatların özlərində və onlardan kənarda müxtəlif nəzarətetmə sistemləri yaradılır. Nəzarət öz təbiətinə görə əks əlaqə prinsipinə, ideyasına əsaslanır. Başqa sahələrdə (Məsələn idarəetmə qərarlarında) olduğu kimi nəzarətin də özünəməxsus texnologiyası vardır:

1. nəzarət konsepsiyasının müəyyən edilməsi, seçilməsi

2. nəzarət məqsədinin seçilməsi      

3. nəzarət metodlarının seçilməsi

4. nəzarət normalarının seçilməsi

5. nəzarət sferalarının seçilməsi

6. nəzarət müddətlərinin seçilməsi

Nəzarətin məqsədi stres vəziyyəti, qorxu xofu yaratmaq deyil, nöqsanların aradan qaldırılmasına kömək etməkdir. Menecer həmişə nəzarətin səmərəli olmasına, nəticədə müsbət halətin yaranmasına çalışmalıdır.

Nəzarətdə ən başlıca məsələ obyektin arzu olunan standartdan kənarlaşma səbəblərinin sistemli halda aşkara çıxarılması və qiymətləndirilməsi, tənzimləmə proqramının tərtib edilməsidir. Ən vacib məsələdən biri də nəzarətin idarəetmə tsikli, menecmentin digər funksiyaları ilə optimal halda əlaqələndirilməsidir. Nəzarətdə, həmçinin nəzarət vaxtının (ilkin, cari, son), nəzarət məqsədinin (operativ, strateji), nəzarət predmetinin (inzibati, maliyyə), nəzarətin məzmununun və nəzarət metodlarının dəqiqliyi, nəzarət fəaliyyətinin səmərəli təşkili son dərəcə vacibdir. Hər bir nəzarət növünün öz konkret məzmunu vardır. Bir qayda olaraq kənarlaşmalar yol verilən, yol veriləndən aşağı və yuxarı hədlərdə olur. Ona görə də ən vacib problemlərdən biri həmin kənarlaşmaların faktiki miqyasının müəyyən edilməsidir.

Nəzarət prosesi dörd mərhələdən ibarətdir.

Birinci mərhələdə idarəetmə məqsədləri və strategiyasına uyğun qiymətləndirmə meyarları və standartları müəyyən edilir.

İkinci mərhələdə idarəetmə obyektlərinin faktiki nəticələri qəbul edilmiş standartlarla müqayisə olunur, yol verilən kənarlaşma intervalı aydınlaşdırılır və müəyyənləşdirilir.

Üçüncü mərhələdə kənarlaşmaların, fəsadların aradan qaldırılması baş verir.

Dörüncü mərhələdə həmin kənarlaşmaların gələcəkdə bir daha baş verməməsi üçün tədbirlər görülür.

İdarəçilik nəzarəti firmaların bütün imkanlarının nəzərə alınması və onların potensialından səmərəli istifadə edilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Kənarlaşmaların operativ qaydada aradan qaldırılmasında firmadaxili avtomatlaşdırılmış informasiya sistemi və elektron-hesablama texnikasından geniş istifadə edilir. Firmalarda operativ nəzarətlə yanaşı mərkəzləşdirilmiş nəzarət sistemi də formalaşır. Nəzarətin həyata keçirilməsində və informasiyaların təhlilində yuxarıda göstərilən iqtisadi xidmət qrupları ilə yanaşı firmaların sahə menecerləri və ya struktur bölmələrinin rəhbərləri mühüm rola malikdir.

Firmaxarici sistemlərə dövlət və qeyri-dövlət nəzarət sistemlərini aid etmək olar. Məsələn İqtisadi İnkişaf Nazirliyi, Maliyyə Nazirliyi, Vergilər Nazirliyi, prokurorluq orqanları, sahibkarların, istehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi ilə məşğul olan təşkilatları misal göstərmək olar.

Nəzarət baş vermə vaxtına görə ilkin, cari və yekun xarakterli nəzarət formalarından ibarətdir.

İlkin nəzarət fəaliyyətə başlamazdan əvvəl həyata keçirilir. İlkin nəzarət – inventarlaşma, mühasibat uçotu, maliyyə uçotu, statistik uçot formasında həyata keçirilir.

 İlkin nəzarət müəssisədə nəzarət sisteminin təşkil olunması və həyata keçirilməsinin mexanizminin sxeminin, layihəsinin, modelinin tərtib olunması ilə əlaqədardır. Deməli, ilkin nəzarət gələcəkdə nöqsanların və kənarlaşmaların qarşısının alınmasına xidmət edir. Bundan başqa ilkin nəzarət nəzarətin subyektlərinin, obyektlərinin, proseslərinin qeydə alınmasını da özündə əks etdirir.

Cari nəzarət hadisə və fəaliyyətin baş verdiyi və yerinə yetirildiyi zaman həyata keçirilir. Yəni cari nəzarət işin həyata keçirildiyi müddətdə yerinə yetirilir. Bu nəzarət forması kənarlaşmaların, nöqsanların və pozuntuların vaxtında və yerində müəyyən olunub aradan qaldırılmasına xidmət edir. Məhz buna görə də, cari nəzarət prosesi rəhbərlər tərəfindən daim reydlərin, yoxlamaların keçirilməsi, müşahidələrin aparılması ilə xarakterizə olunur.

Yekun nəzarət sonradan nəzarət məfhumu kimi də işlədilir. Yekun nəzarət hadisə və proseslər baş verdikdən sonra, yəni fəaliyyət başa çatdıqdan sonra aparılır. Yekun  və ya sonradan nəzarətin aparılması məqsədilə rəhbərlər ay, rüb və ya il başa çatdıqda işçilərdən həmin dövrlər üzrə görülən işlər barəsində hesabatlar alır və hesabat göstəricilərini faktiki göstəricilərlə müqayisə edirlər. Məsələn işçi hər ayın axırı gördüyü işin hesabatlarını rəhbərliyə təqdim edir. İlin axırı rəhbərlik təqdim olunmuş hesabatları aylar üzrə yoxlayır və yoxlama nəticəsində faktiki sənədlərlə təqdim olunmuş hesabat göstəricilərini müqayisə edir. Müqayisə zamanı kənarlaşmaların olub-olmaması müəyyən edilir. Deməli, sonradan nəzarət əvvəlki dövrlərdə buraxılmış nöqsanların aşkara çıxarılıb, gələcək dövrlərdə bir daha baş verməməsi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Nəzarətin aşağıdakı formaları vardır:

1. Dövlət nəzarəti (Səlahiyyətli dövlət orqanlarının həyata keçirdiyi nəzarət). Dövlət nəzarəti icra orqanları, məhkəmə, prokurorluq, vergi, gömrük, ədliyyə orqanları və s. tərəfindən həyata keçirilir.

2. İctimai nəzarət (Müxtəlif ictimai təşkilatlar, ictimai partiyalar tərəfindən həyata keçirilən nəzarət, xalq nəzarəti).

3. Daxili nəzarət (Hər bir müəssisə və təşkilatların tərkibində daxili struktur vahidləri).

Nəzarət uçot, yoxlama (audit), təhlil və tənzimləmə  kimi prosesləri özündə cəmləşdirir.

Nəzarətin həyata keçirilməsində uçot mühüm rol oynayır. O nəzarətetmə üçün kəmiyyət və keyfiyyət səpkili informasiya  verir. Uçot həmçinin maliyyə və maddi resurslardan istifadənin təhlil edilməsi üçün də müstəsna əhəmiyyətə malikdir. İctimai istehsalda istifadə olunan uçot sisteminə 4 uçot forması–operativ, mühasibat, maliyyə və statistika uçotu daxildir. Hər bir uçot formasının öz növbəsində xüsusi vəzifələri, metodları və təşkil olunma qaydası vardır.

Yoxlama (audit) prosesin gedişində və başa çatdıqdan sonra kənarlaşmaların aşkar edilib aradan qaldırılmasını təmin edir.

Təhlil (təsvir etmə). Təhlil ərəb sözü olub, təsviretmə mənasını daşıyır. Bəzi dillərdə analiz məfhumu kimi istifadə olunur. Analiz yunanca “Analisis” sözündən götürülmüş parçalanma deməkdir. Təhlilin məqsədi hər hansı bir hadisəni, prosesi və ya göstəricini araşdırarkən onu hissələrə, elementlərə ayıraraq öyrənilməsi başa düşülür. İqtisadi təhlillər iqtisadi proqnozların verilməsi və iqtisadi qərarların qəbul edilməsi üçün çıxış nöqtəsidir. Təhlil daha ətraflı araşdırma və ya tədqiqat formasıdır. Çünki təhlil nəticəsində əgər hadisə, proses və obyektlər daha kiçik tərkib hissələrinə ayrılırsa, deməli araşdıran şəxs həmin sistemin tərkibinə nüfuz edir və özünü problemin içərisində hiss edir. Təhlil məhsul istehsalını, istehsal gücünü, bazar tələbatını, maya dəyərini və s. öyrənməklə planların yerinə yetrilməsinin mümkünlüyünü, hətta iqtisadi səmərəliliyini düzgün  qiymətləndirilməsi məqsədilə aparılır.

İqtisadi təhlil müəssisə və təşkilatların işinin öyrənilməsinə, maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinin qiymətləndirilməsinə, gələcəkdə maddi, əmək və maliyyə resurslarının hərəkətə gətirilməsi imkanlarının aşkar edilməsinə xidmət göstərir. Təhlil nəticəsində qəbul ediləcək idarəetmə qərarları, əmr, sərəncam və göstərişlər müəyyən dərəcədə əsaslandırılır. Deməli, təhlil idarəetmə qərarlarını yararlı hala gətirilməsində əhəmiyyətli rol oynayır.

Nəzarətlə tənzimləmə arasında üzvi əlaqə vardır. Nəzarət vasitəsilə sosial-iqtisadi proseslərdə baş verən kənarlaşmalar, qeyri-sabitlik yaradan amillər haqqında informasiyalar toplanır, səbəbləri öyrənilir, situasiyaların faktiki və proqnozlaşdırılan səviyyəsi araşdırılır. Tənzimləmə vasitəsilə aşkara çıxarılmış nöqsanların aradan qaldırılması, problemlərin həll edilməsi üçün təşkilati-iqtisadi tədbirlər sistemi işlənib hazırlanaraq həyata keçirilir və belə bir sistem halını alır:

nəzarət–kənarlaşmanın qiymətləndirilməsi-tənzimləmə–idarəetmə qərarı.

Tənzimləmə hadisə və prosesləri izləyir, onları nizamlayır. Tənzimləmə idarəetmə strukturunda nizam-intizamın yaranmasını şərtləndirir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

FƏSİL IV. MENECMENTİN METODLARI

 

4.1.Menecmentin metodları və idarəetmədə onların rolu

 

Metod yunan sözü olub üsul deməkdir. Bütün elmlərdə olduğu kimi menecmentin də metodları vardır. Bu metodlar idarəetmə elminin öyrənilməsi, bu elmdən irəli gələn funksiyaların və prinsiplərin həyata keçirilməsinin üsuludur. Menecmentin metodu idarəetmə subyektinin idarəetmə obyektinə təsir mexanizmidir. İdarəetmə metodu idarə edilən sistemə necə, hansı üsul və vasitələrlə təsir etmək lazım olduğunu bildirir. 

Menecmentin metodu idarə olunan kollektivin xüsusiyyətlərindən, mədəniyyət səviyyəsi və psixoloji iqlimindən asılı olaraq,  idarəetmə sisteminə tərs vasitəsidir.

Menecmentin metodlarının aşağıdakı cəhətlərini xarakterizə edə bilərik.

1. Menecmentin metodu idarəetmə funksiyalarının həyata keçirilməsini təmin edir.
2. Menecmentin metodu idarə olunanı idarə edənin iradəsinə tabe etdirmək üsuludur.
3. Menecmentin metodları fərdin fərdə, fərdin kollektivə, kollektivin kollektivə, kollektivin fərdə təsir üsuludur.
4. Menecmentin üsulu təşkilatın məqsədinə nail olunması üsuludur.

Təcrübəli rəhbərlər bütün idarəetmə metodlarından bacarıqla istifadə edir və onları üzvi surətdə əlaqələndirirlər.

Bu üsullar müəssisənin maliyyə-iqstisadi fəaliyyətini genişləndirməyə, təsərrüfatçılıq fəaliyyətinin inkişafına, əmək ehtiyatlarının əmək prosesində fəallığının artırılmasına, tərəfdaşların, partnyorların, təchizatçıların, alıcıların cəlb olunmasına, rəqabət qabiliyyətinin gücləndirilməsinə  təsir göstərir. İdarəetmənin aşağıdakı metodları mövcuddur:

1) İqtisadi metodlar.

2) İnzibati metodlar.

3) Sosial-psixoloji metodlar.

 

4.2. İqtisadi metod

 

İqtisadi inkişafa nail olunması, iqtisadi maraqların təmin olunması məqsədilə həyata keçirilən metodlara idarəetmənin iqtisadi metodları deyilir. İqtisadi metod iqtisadi siyasətin və maddi maraq prinsiplərinin tətbiqi ilə işin icrasının yerinə yetirilməsini təmin edir.

İqtisadi metodlar aşağıdakı kimi təsnif olunur:

1)Müəssisədaxili iqtisadi metodlar.

2 )Müəssisəxarici iqtisadi metodlar.

Müəssisədaxili iqtisadi metodlar həm müəssisənin iqtisadi maraqlarının, həm də personalının və ya işçilərin sosial-iqtisadi tələbatlarının təmin olunmasına xidmət edir.

Müəssisəxarici iqtisadi metodlar təsərrüfatlararası hesablaşmaları, müəssisə və təşkilatın digər müəssisə və təşkilatlarla, alıcılarla, satıcılarla, sifarişçilərlə iqtisadi əlaqələri, əqdlərin bağlanmasını, təsərrüfat, iqtisadi və maliyyə münasibətlərinin formalaşdırılmasını əhatə edir.

İqtisadi metodlar bazar sistemində aparıcı mövqeyə malikdir. Bu metodlar vasitəsilə firmaların fəaliyyətinə təsir göstərilir və onlar üçün əlverişli şərait yaradılır.

İqtisadi metod idarəetmə obyektinin müəyyən tərəflərinə - istehsalın təşkilinə və onun  nizama salınmasına, kollektivin və onun üzvlərinin maddi maraqlarına təsir edir, istehsalın ahəngdar olmasına xidmət edir.

İqtisadi metod müəssisənin iqtisadi inkişafı ilə əlaqədar olub, onun iqtisadi potensialının, maliyyə imkanlarının genişləndirilməsini nəzərdə tutur. Bu üsul daha çox kapital qoyuluşu həyata keçirməklə, investisiyalar və maliyyə kapitalı cəlb etmək, iqtisadi sferada münasibətləri genişləndirməklə, müəssisəyə tərəfdaşlar cəlb etməklə müəssisənin iqtisadi inkişafına nail olmağa imkan yaradır. İqtisadi metodun tətbiqi ilə planlaşdırma, təsərrüfat hesabı, əmək haqqı, qiymət, maddi həvəsləndirmə, maya dəyəri, mənfəət, gəlir və başqa mexanizmlər məqsədyönlü təsirə çevrilir. İqtisadi metodlar ehtiyatların qənaətinə, maya dəyərinin aşağı salınmasına, mal və xidmətlərin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına, gəlirin və mənfəətin həcminin artırılmasına yönəldilir.

Bu metoda bəzən iqtisadi-təsərrüfatçılıq üsulu da deyirlər. Bu zaman metod özünün hədəf sferasını genişləndirərək təsərrüfat sahəsini də öz təsirinə məruz qoyur. Təsərrüfatçılıq üsulu yeni texnika və texnologiyanı tətbiq etməklə, maddi-texniki bazanı inkişaf etdirməklə, məhsul istehsalı prosesini təkmilləşdirməklə gəlirin artırılmasını təmin edən idarərtmə üsulu kimi başa düşülür. Bu üsul əl əməyinin yüngülləşdirilməsinə və elmi texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin tətbiqinə nail olmaqla təsərrüfatçılığın aparılması üsuludur.

Müəssisə təsərrüfat sferasını genişləndirməklə, ayrı-ayrı təsərrüfat sahələri yaratmaqla məhsul istehsalı prosesini daha da genişləndirir. Həmin sahələrin fəaliyyəti bir-biri ilə əlaqələndirilə və ya əlqalənləndirilməyə bilər. Məsələn dəri məhsulları fabriki paralel olaraq 3 təsərrüfat sahəsi yaradır. Birinci sahə dəri ayaqqabı, ikinci sahə dəri gödəkcə, üçüncü sahə isə dəri çanta istehsalını həyata keçirir. Dəri məhsulları istehsalı ilə məşğul olmaq istəyən digər fabrik də, 3 təsərrüfat sahəsi yaradır. Birinci sahə göndəri tədarükü ilə, ikinci təsərrüfatçılıq sahəsi dəri məmulatlarının emalı ilə, üçüncü sahə isə dəri çanta istehsalı ilə məşğul olur. Göründüyü kimi birinci müəssisədə bütün təsərrüfatçılıq sahələri paralel olaraq ayrı–ayrı çeşiddə məhsullar istehsal edir. İkinci müəssisədə isə bir təsərrüfat bölməsi digəri üçün xammal istehsal edir. Müəssisənin özü üçün xammal istehsal etməsi maya dəyərini aşağı salır, nəticədə iqtisadi səmərəlilik göstəricilərinə müsbət təsir göstərilir.

İqtisadi və təsərrüfatçılıq üsulu həm iqtisadi, həm də təsərrüfatçılıq üsullarının tətbiqini tələb etdiyi üçün  təşkilatın rəhbəri həm iqtisadi, həm də təsərrüfat fəaliyyəti ilə əlaqədar nəzəri və təcrübi biliklərə malik olmalıdır. Məsələn ticarət müəssisəsinin rəhbəri ticarət sahəsini, ictimai iaşə müəssisəsinin rəhbəri ictimai iaşə sahəsini, tikinti müəssisəsinin rəhbəri tikinti sahəsini mükəmməl bilməlidir. Çünki istehsalın inkişafı və genişləndirilməsi, yeni texnologiyaların tətbiqi ilə bağlı ideyalar, təkliflər və fikirlər müəssisənin rəhbərində cəmlənir. Bu istiqamətdə ən optimal variantların seçilməsi ilə bağlı qərar rəhbər tərəfindən qəbul edilir. Məhz buna görə də təsərrüfatçılığın bu sahəsində bilik və bacarığı olmayan rəhbərlər düzgün qərarlar qəbul etməkdə çətinlik çəkirlər. Nəticədə fəaliyyət səmərəsiz olur.

Rəhbərlər təsərrüfatı inkişaf etdirmək, genişləndirmək üçün iqtisadi sahədə də bilik və bacarıqlara malik olmalıdırlar. Müəssisənin inkişafının əsasını onun maliyyə imkanları və maliyyə fəaliyyəti təşkil edir. Bunun üçün rəhbərlər müəssisənin maliyyə imkanlarının genişləndirilməsi, yüksək mənfəət əldə etmək, başqa sözlə desək müəssisənin iqtisadi qüdrətini artırmaq üçün daim yollar axtarırlar. Maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə dair vergi xidməti orqanlarına, statistika şöbələrinə, sosial müdafiə fondlarına hesabatların verilməsi təşkilatın rəhbərinin məsuliyyətinə aid edildiyi üçün idarəetmədə iqtisadi üsulun vacibliyi məsələsi burada da önə çıxır.

İqtisadi metod personalda əməyə maddi maraq  (stimul) yaradır. Çünki sosial-iqtisadi tələbatların ödənilməsi işçinin əmək fəallığını artırır. Sosial-iqtisadi tələbatların ödənilməsi dedikdə, işçiyə əmək haqqının, əlavə əmək haqqının, mükafatların, maddi yardımların verilməsi başa düşülür. İqtisadi metod əl əməyinin yüngülləşdirilməsini və əmək şəraitinin yaxşılaşdırılmasını təmin edir.

 

4.3. İnzibati metod

 

İnzibati üsul idarə edənin idarə olunan obyektə birbaşa və bilavasitə təsir üsuludur. İnzibati üsul məcburedici üsuldur və yüksək tələbkarlıq əsasında insanları fəaliyyətə, icraçılığa, nizama, intizama sövq edir. Müəssisələrin rəhbərləri bu cür üsulların tətbiqi üçün əmr etmək, sərəncamlar, göstərişlər, tapşırıqlar vermək səlahiyyətlərinə malikdirlər.

İnzibati metodlar qanunların, qaydaların rəhbərlərə verdiyi səlahiyyətlər əsasında həyata keçirilir. İnzibati metod normativ-sərəncam xarakteri daşıyır və onun yerinə yetirilməsi məcburidir. İnzibati-sərəncam metodlarının obyekti geniş və çoxcəhətlidir. Lakin bunu müəyyən istiqamət üzrə təsnifata ayırmaq olar. İnzibati təsir metodunun köməyi ilə istehsal sahələrinin təşkili sistemi, onların idarəetmə orqanları, əməyin təşkili formaları, işçi-rəhbər münasibətləri formalaşdırılır  və təkmilləşdirilir.